Albin Koprukowniak
„Bilszowyky Ukrajiny w boroćby za
selanstwo (1905 – lutyj 1917)”, O. H.
Mychajluk, Lwiw 1967 : [recenzja]
Rocznik Lubelski 11, 184-187
184
R E C E N Z J E , N O T Y I S P R A W O Z D A N IAchłopa do c a rsk ie j a d m in is tra c ji p o w iato w e j czy g u b e rn ia ln e j i do ca ra. Dość często n eg a ty w n y sto su n ek chłopów odnosił się do a d m in istra cy jn e g o i policyjnego a p a r a tu carskiego, k o n k retn e g o u rz ę d n ik a , a n ie sy ste m u czy osoby panującego.
P ra c a u zu p e łn io n a z o stała w y k a z a m i m iejscow ości, w k tó ry c h doszło do w alk i chłopów z a d m in is tra c ją i o b sz arn ik am i o ziem ię i p ra w a se rw itu to w e o raz gdzie w y k ry te zostały ta jn e szkoły chłopskie.
P ra c a H. B ro d o w sk iej, m im o p o d niesionych tu u w ag n a tu ry ogólniejszej i szczegółow ej, w znacznym s to p n iu d y sk u sy jn y ch , d o sta rc za czy te ln ik o w i, poza bogactw em fa k tó w i now ych u sta le ń , w iele odkry w czy ch tez i sfo rm u ło w ań , in sp i ru ją c y c h now e p ro b lem y b ad aw cze i na now o u k a z u ją cy c h w ciąż m ało zn an e s to su n k i w si w K ró lestw ie P olskim po uw łaszczeniu. W a lo ry p ra c y p odnosi jeszcze b a r dziej p rz e jrz y sty w y k ład , siła a rg u m e n ta c ji i b o g a ta d o k u m e n ta c ja poszczególnych sfo rm u ło w ań i sta w ia n y c h p roblem ów . S ta r a n n a re d a k c ja •, liczne w p ra c y z e sta w ien ia sta ty sty c z n e i ta b e le o raz m a p y — s tw a rz a ją , ż e o m a w ia n a k sią ż k a w sp o só b isto tn y w zbogaca naszą w iedzę o d ziejach w si p o lsk iej i ru c h u chłopskiego d ru g ie j połow y X IX w.
Albin Koprukowniak *
* W arto w tym m ie jsc u zasy g n alizo w ać b łę d n ą pisow nię w ielu m iejscow ości z te re n u L ubelszczyzny. U ste rk i ta k ie zauw ażono na ss. 38, 40, 52, 82, 83, 87, 161, 187, 246, 287, 295, 299, 302.
O. H. M y c h a j l u k : Bilszowyky Ukrajiny w boroćby za selanstwo
(1905 — lutyj 1917).
L w iw 1967, ss. 139.
U k ra iń sk i h isto ry k O. H. M y c h ajlu k p o d ją ł a m b itn ą p ró b ę zan alizo w an ia d ziałalności bolszew ików n a U k ra in ie w w alce o chłopstw o, ja k o bezpośredniego so ju szn ik a k la sy ro b o tn iczej w re w o lu c ji b u rż u a z y jn o -d e m o k ra ty c z n e j. P ro b le m te n b y ł szczególnie isto tn y w d ziałalności p a r tii z u w agi n a ów czesną s tr u k tu r ę ro ln ą U k ra in y .
We w stęp ie, po k ró tk ie j an a liz ie poglądów k la sy k ó w m a rk siz m u n a te m a t w z a jem nych sto su n k ó w k la s y ro b o tn ic z e j i ch ło p stw a, a u to r k ry ty cz n ie ocenił lite r a tu r ę p rz e d m io tu , w sk a z u ją c , że b a d a n ia n a d ty m p ro b lem em n a s iliły się szczegól n ie w o k resie obchodów 50 rocznicy p ie rw sz ej re w o lu c ji ro sy jsk ie j. N astęp n ie sc h ara k te ry z o w a ł źró d ła ręk o p iśm ien n e z n a d u ją ce się w a rc h iw ach M oskw y, L e n in g ra d u i K ijow a.
W rozdziale p ie rw sz y m :
Społeczno-ekonomiczne podstawy sojuszu robotniczo-
chłopskiego,
zw rócił głó w n ie uw agę n a pow ażn e pozostałości feu d a ln e, w y ra ż a ją c e się m .in . w ty m , że n a U k ra in ie jeszcze w 1905 r. 44,8°/o ziem i było w u ży tk o w a n iu o b szarników (chłopi p o sia d ali 47,8%). J e d n ą z p la g sto su n k ó w n a w si u k ra iń sk ie j był system d zierża w n y , k tó ry np. w g u b e rn i p o łta w sk ie j zm u szał 97% chłopów - -dzierżaw có w do o d d a w a n ia połow y zbiorów w łaścicielow i, a 3% chłopów n a w e t 2/3. O ciężkiej s y tu a c ji ludności w ie jsk ie j św iadczyło to, że w g u b e rn i p o łta w sk ie j 39,6% g o sp o d a rstw p o zbaw ionych b yło koni, w c h a rk o w sk ie j — 35,5%, c z ern ih o w - skiej — 28,3%. Z naczny b y ł ta k ż e od setek lud n o ści b ez ro ln ej. W g u b e rn i p o łta w skiej około 50 tysięcy chłopów było bez ziem i. L udzi ty c h n ie m ógł w chłonąć p rz e m ysł, k tó ry , sto su jąc now e m a szy n y i u rzą d zen ia, zgłaszał m n ie jsz e zap o trzeb o-w an ie na silę roboczą. P o-w ażna część te j lud n o ści z n a jd o -w a ła z a tru d n ie n ie -w m a ją tk a c h obszarniczych i u b ogatych chłopów . P ołożenie m a te ria ln e ty c h ludzi, o trzy m u jąc y ch w y n ag ro d ze n ie w gotów ce i n a tu ra lia c h , było b ard z o ciężkie, a szczególnie za tru d n io n y c h na p la n ta c ja c h b u r a k a cukrow ego w g u b e rn ia c h c z e r- niho w sk iej i ch a rk o w sk iej. S y tu a c ję w si p o g arsz ały częste n ie u ro d z a je i klęski żyw iołow e, zw łaszcza w la ta c h : 1897, 1899, 1901, 1906, 1907, 1908, i 1911. A u to r p o ru sz a tu ta k że c a rsk ą p o lity k ę ru s y fik a c y jn ą w sto s u n k u do U k raiń có w , ale b ardzo m arginesow o. N a p o d sta w ie ta k p rze p ro w ad z o n ej a n a liz y sto su n k ó w społeczno- -ekonom icznych dochodzi do stw ie rd z e n ia , że is tn ia ł sp rz y ja ją c y k lim a t d la k s z ta ł to w a n ia się so ju szu robotniczo -ch ło p sk ieg o , k tó reg o te o re ty c z n e u za sa d n ien ie za w ie ra ł p ro g ra m a g ra rn y S D P R R jeszcze p rz e d re w o lu c ją 1905— 1907 r.
W rozdziale d ru g im :
Kształtowanie się sojuszu robotniczo-chłopskiego w okre
sie pierwszej rewolucji rosyjskiej,
O. H. M y c h ajlu k p rz e d sta w ił w a lk ę bolszew ików o w p ły w y na w si, w sk a z u ją c , że o rg an iz ac je w C h a rk o w ie , Ł u g ań sk u , K ijow ie, O dessie, C h ersoniu i inn y ch m ia sta c h p ro w a d ziły d ziała ln o ść na w si w m y śl w s k a zań III Z jazd u SD PRR . N a przeło m ie 1905—1906 r. dochodzi n a ty m te re n ie do form aln eg o zjednoczenia bolszew ików i m ieńszew ików , co znacznie u ła tw ia ło p ro w ad z en ie ag ita c ji na w si. W w ielu k o m ite ta c h p a rty jn y c h p o w sta w a ły „grupy ro ln e ” d la p ro w a d ze n ia a g ita c ji n a w si, b y ły o rg an iz o w an e k o n fe re n c je chłopskie, np. w C hersoniu i na Podolu, o p o w iad a ją ce się z a p ro g ra m e m bolszew ików . G łów nym i h asłam i, z ja k im i w y stęp o w ali bolszew icy w obec chłopów , były: so ju sz r o b o tniczo-chłopski, k o n fisk a ta ziem i obszarniczej bez odszkodow ania, obalen ie c a r a tu w drodze zb rojnego p o w sta n ia (w ystępow ało to w w ielu pism ach ulotnych), ro zw ie w a n ie w ia ry m a s chło p sk ich w D um ę c a rs k ą p rze d w y b o ra m i, b e z w zględne je j b o jk o to w a n ie w czasie w yborów , w a lk a o u dział w w y b o ra ch doII D um y po rozp ęd zen iu pie rw sz ej i w reszcie d e m ask o w a n ie o rg an izacji k o n tr r e w olucy jn y ch . A u to r w sk az ał n a różn o ro d n o ść fo rm d ziałaln o ści bolszew ików n a wsi. Z aliczyć do nich należy: ro zp o w szech n ian ie p ism u lo tn y c h n a te re n ie całej U k ra in y , ale szczególnie in te n sy w n ie w g u b e rn ia c h : c h a rk o w sk ie j, czernihow skiej, p o łta w sk ie j, w o ły ń sk ie j i p o d o lsk iej; o rg an izo w an ie g ru p a g itac y jn y c h przez n ie k tó re k o m ite ty p a rty jn e , np. ch a rk o w sk i, łu g a ń sk i (p raco w ał tu K. W oroszyłow), su m śk i, um ań sk i, b a łtsk i czy W innicki; k o lp o rto w a n ie b ro szu r M arksa, E ngelsa, L e n in a (głów nie
Do biedoty wiejskiej),
p ro g ra m ó w p a rtii; org an izo w an ie re w o lu cyjnych k o m itetó w n a w si, k tó re m ia ły przejm o w ać w ładzę. Do k o m itetó w tych w chodzili b ie d n i chłopi, ro b o tn ic y ro ln i i d e m o k ra ty cz n a in te lig e n cja. P o w staw ały one n a L ew obrzeżnej U k ra in ie i w południow ych p o w iatac h , np. odesskim czy ch erso ń - skim . P ow ażną rolę w m ob ilizacji w si do w a lk i od eg rał o g ó ln o ro sy jsk i zjazd Z w iązk u C hłopskiego w M oskw ie la te m 1906 r., w k tó ry m uczestn iczy li ta k ż e d e legaci z g u b e rn i p o łta w sk ie j, c h a rk o w sk iej, ch e rso ń sk ie j i cz ern ih o w sk ie j. W n ie k tó ry c h p o w iatac h tych g u b e rn i p o w sta w a ły te o rg an iz ac je w czasie rew o lu cji. A u to r p rzytoczył w iele p rzy k ła d ó w św iadczących o ro d ze n iu się b ezp o śred n iej w sp ó łp rac y ro b o tn ik ó w i chłopów . To pozw oliło m u stw ie rd z ić , że re w o lu c ja la t 1905— 1907 w p ły n ę ła znacznie na w z ro st u św iad o m ien ia politycznego i klasow ego chłopów i p rz y jm o w a n ia przez nich tezy o hegem onii k la sy ro b o tn ic zej w sojuszu robotniczo-chłopskim ^W ro zd ziale trze cim :
Rewolucyjna działalność bolszewików na wsi w okresie
reakcji 1907
—1910,
zw rócił uw agę n a w zro st znaczenia n ie m a rk sisto w sk ic h k o n cepcji w sp ra w a c h chłopskich (lik w id ato rzy , otzow iści, trockiści) co znacznie u tru d n ia ło p ra c ę bolszew ikom . Jed n o cześn ie w sk a z a ł n a pow ażne s tr a ty k ad ro w e o rg an izacji w P o łtaw ie, C zem ihow ie, S um ach, C hersoniu, Ż y tom ierzu, W innicy.186
R E C E N Z J E , N O T Y I S P R A W O Z D A N IAO rg a n iz acja ch a rk o w sk a zm n iejszy ła się z 762 członków w 1907 r. do 150 w ro k u n astęp n y m . Isto tn ą tru d n o ść w .pracy na w si sta n o w iły różnice m ię d zy bolszew i k a m i i m ień szew ik am i w ocenie s y tu a c ji bieżącej. B olszew icy ro z w ija li sw oją d zia łaln o ść w m yśl w sk azań V K o n fe re n c ji S D PR R z 1908 r., za le ca jąc ej p a r tii w a lk ę 0 w ych o w an ie i uśw iad o m ien ie m as.
Do głów nych ak c ji politycznych a u to r zalicza w ty m czasie: w y b o ry do III D um y (k o lp o rto w a n ie p ra c y L e n in a
Platforma wyborcza SDPRR),
rozp o w szech n ianie pism u lo tn y c h (np.
Do chłopów
) i d ziałaln o ść f ra k c ji so cjald em o k raty czn e j w D um ie; k ry ty k a sto ły p in o w sk iej re fo rm y c h u to ro w e j; iz olow anie lib e ra ln e j b u rż u - a z ji — k ad e tó w od chłopów ; ro zp o w szech n ian ie pism p a rty jn y c h , głów nie „ P ro le - t a r i j ” i „S ocjał D e m o k ra t” w g u b e rn ia c h : p o łta w sk ie j, c z ern ih o w sk ie j, w o ły ń sk iej 1 k ijo w sk iej. Jednocześnie a u to r w sk a z u je n a o lb rzy m i w y siłe k w y d aw n iczy lo k a l nych k o m itetó w p a rty jn y c h , a szczególnie w C zernihow ie, B ogopilsku, O dessie (zna n a odezw a pt.Do żołnierzy poborowych),
M ikołajew ie. W e w sp o m n ian y ch la ta c h n a L ew obrzeżnej U k ra in ie zanotow ano 199 m aso w y ch w y stą p ie ń chłopskich oraz 6946 p o d p aleń m a ją tk ó w obszarniczych i g o sp o d a rstw k u ła c k ic h (k u rk u lsk ich ). W w ielu m iejscow ościach p o w sta w a ły o rg an iz ac je chłopskie (N iechw orosz w g u b ern i p o łta w sk ie j, T u ria , Ja n o p o l, L isia n k a, A le k sa n d ró w k a w g u b e rn i k ijo w sk iej). C h a ra k te ry s ty c z n ą cechą r u c h u chłopskiego n a U k ra in ie w ty m czasie b y ły liczne p o d p a le n ia siedzib bogatych chłopów , co a u to r podciąga pod za k res d rugiej w o jn y k la sow ej n a wsi. T rw a ła n a d a l w a lk a ro b o tn ik ó w ro ln y ch , czego w ym ow nym p rz y k ła dem był s tr a jk w d o b rac h k sięcia S zcz erb ato w a w pow iecie ro m ie ń sk im w 1907 r. A n alizu ją c w alk ę chłopów z u sta w o d aw stw em i re fo rm ą ro ln ą S to ły p in a, a u to r do chodzi do w niosku, że w a lk a ta ro z u m ia n a b y ła przez w ieś ja k o lik w id a c ja „obszczi- n y ” i w łasności obszarniczej. W ydaje się, że sąd te n nie zn alazł szerszego u d o k u m e n to w an ia w p ra c y i d lateg o b udzić m oże w iele zastrzeżeń.W rozdziale cz w arty m :
Walka bolszewików o chłopów w okresie nowego wrze
nia rewolucyjnego (1910
—1914),
a u to r zw raca uw agę na znaczny w zro st w p ły w ó w bolszew ickich w ta k ich w ielkich o środkach n a U k ra in ie ja k : K ijów , J e k a tie rin o - sław , C harków , O dessa, K rem ienczug, co m u siało odbić się ta k ż e n a p ra c y p a r t y j nej w środow isku w iejsk im . P o k a z u je n a s tę p n ie o lb rzy m ią ro lę le g aln y c h pism bolszew ickich: „Z w iezda”, „ P r a w d a ” i „P rosw ieszozenije”. A u to r sta w ia tezę, że re fo rm a sto ły p in o w sk a znacznie p oszerzyła społeczno-ekonom iczne p rz e sła n k i dla k sz ta łto w a n ia się sojuszu robotniczo-chłopskiego i w p ły n ę ła n a an gażow anie się chłopów do w a lk i z ca rate m . Z w ra ca szczególną u w ag ę n a ro lę „ P ra w d y ” w u św ia d am ian iu m as chłopskich. W ciągu ty lk o jed n eg o ro k u (22 IV 1913—22 IV 1914) o p u blik o w an o n a jej ła m ac h 169 k o resp o n d e n c ji ze w si i 52 a rty k u ły n a te m a ty w iejskie.Duże znaczenie w ychow aw cze i u św ia d a m ia ją c e chłopów m iało pro p ag o w an ie w tym czasie na w si p ro g ra m u m in im u m , w k tó ry m isto tn e znaczenie d la chło pów po siad ały h asła: k o n fisk a ta dó b r obszarniczych bez odszk o d o w an ia i o b a le nie ca ratu . W ty m k o n te k ście ro zp a trz y ł rów n ież a u to r rolę k o n feren c ji w P ra d ze i n a ra d p a rty jn y c h w K ra k o w ie i P o ro n in ie w 1913 r. Do podstaw ow ych form chłopskiego oporu w ty m czasie zaliczył: p alen ie m a ją tk ó w ziem skich i gospo d a rstw bogatych chłopów , w y p asa n ie b y d ła na p olach dw o rsk ich , w y rą b lasów obszarniczych, w a lk a o p ra w a se rw itu to w e .
W rozdziale p ią ty m :
Działalność bolszewików w dziedzinie rewolucyjnego w y
chowania mas chłopskich w czasie pierwszej wojny światowej
(do lu teg o 1917), a u to r k o n sta tu je , że w o jn a jeszcze b a rd z ie j p o głębiła sprzeczności k laso w e i n a rodow e na U k ra in ie . T ylko z L ew obrzeżnej U k ra in y w o jn a p o ch ło n ęła 955 308 ch ło pów do w ojska. P rócz tego np. w g u b e rn i p o łta w sk ie j w 1915 r. zm obilizow ano 40 tys. ludzi i 18 tys. koni na p o trze b y fro n tu . P o d staw o w e fo rm y w a lk i chłopskiej nie uleg ły zm ianie, ale doszło w tym czasie (kw iecień 1915) do w ielkiego p o w sta n ia bied o ty w iejsk iej w N iżnej S y ro w atce, p o w ia tu S um y w g u b ern i c h a rk o w sk ie j, k tó re o bjęło około 3 ty s. ludzi. P o w stan ie zostało stłu m io n e a 43 osoby od p o w ia d a ły p rz e d sąd em . P o ja w ia ją się w ty m czasie now e fo rm y w y stą p ie ń na w si: n ap a d y n a sklepy, ja k o w y ra z tr u d n e j sy tu a c ji ap ro w iz acy jn ej, n a p a d y na tra n s p o rty , a g itac je w śród żołnierzy n a sta c ja c h kolejow ych. W a lk a ta p rzy b ie ra ła n a sile w m ia rę k o n ty n u o w a n ia w ojny. O ile w 1915 r. zanotow ano 99 m asow ych w y stą p ie ń chłopskich to w ro k p o te m ju ż 110.
W e w n io sk a ch końcow ych a u to r zw raca uw ag ę cz y te ln ik a na różnicę w po sta w ie chłopów n a P ra w o b rze żn e j i L ew obrzeżnej U k ra in ie . Na te re n ie p ierw szej dom inow ały w y stą p ie n ia ro b o tn ik ó w ro ln y c h i p aro b k ó w za tru d n io n y c h w gospo d a rstw a c h bogatych chłopów. N ato m iast n a L ew obrzeżnej p rze w a ża ły w a lk i chło- pów -g o sp o d arzy , w y ra ż a ją c e się w p ogrom ach m a ją tk ó w obszarniczych, co a u to r tłu m aczy silniejszym i tu p rze ży tk a m i feu d a ln y m i. S tw ie rd z a n a koniec, że w w alce 0 sojusz ro b o tn ic zo -ch ło p sk i w re w o lu c ji b u rż u a z y jn o -d e m o k ra ty e z n e j w ie lk ą rolę o d eg ra ła d ziała ln o ść bolszew ików i ich p ro g ra m w k w estii a g ra rn e j uchw alony n a III Z jeździe S D PR R w 1905 r.
C h a ra k te ry z u ją c ogólnie p re z e n to w a n ą p ra c ę stw ie rd z ić p rzy jd z ie, że w y k ład je s t p rz e jrz y sty , u k ła d p rac y u zasadniony i dostosow any do p rz y ję te j p erio d y zacji h isto rii r u c h u robotniczego. A u to r w op arciu o te o re ty cz n e p ra c e W.I. L enina b ardzo d o k ła d n ie s c h a ra k te ry z o w a ł pogląd y bolszew ików n a k w e stię chłopską oraz a k tu a ln o ść h aseł n a w si, w zależności od z m ien iają ce j się s y tu a c ji polity cz n ej i społeczno-ekonom icznej. B rak iem p rac y , ja k się w y d aje , są niejasn o s p re cyzow ane różnice w sy tu a c ji P ra w o b rz e ż n e j i L ew obrzeżnej U k ra in y . K siążka bow iem odnosi się w zasadzie do trzech g u b ern i: c h a rk o w sk ie j, czern ih o w - sk ie j i p o łta w sk ie j, sk ąd p o dano n ajw ięc ej p rzy k ła d ó w n a p o p arc ie tez a u to ra 1 d lateg o uogólnienia przenoszone n a te re n całej U k ra in y m ogą być tu zaw odne. O dczuw a się ta k ż e p o trze b ę zestaw ień sta ty sty c z n y c h dotyczących ta k ic h zag ad nień, ja k : d ziała ln o ść p ro p a g a n d o w o -a g ita c y jn a , zasięg k o lp o rta żu lite r a tu r y p a r ty jn e j i p rasy , zasięg i n asile n ie w y stą p ie ń chłopskich, w p ły w y o rg an iz ac y jn e b o l szew ików na w si u k ra iń sk ie j. N ie dość w yraziście w y stą p iła działalność bolszew i ków w k w estii naro d o w ej, co w ów czesnych sto su n k a c h i p o lity ce naro d o w o ścio w ej c a ra tu n ab ie ra ło pow ażnego znaczenia. W y d a je się rów nież, że nie dość p rz e k o n y w u jąc o z a ry so w a n a została d ru g a w o jn a k la so w a n a w si u k ra iń sk ie j. S am e p o d p alen ia g o sp o d arstw b o gatych chłopów p ro b le m u tego n ie w y ja ś n ia ją . K w estie te, ro zw ią zan ie k tó ry c h zależy w pow ażnym sto p n iu od now ych m a te ria łó w a r c h i w aln y c h , znacznie p oszerzyłyby n aszą w iedzę o ty m ok resie i sy g n a liz o w a n ej p r o blem aty ce. B ra k ich nie p rzesąd za przecież a k tu a ln e j w arto śc i rozpraw y.
R ecenzow ana k sią ż k a etan o w i w arto śc io w ą pozycję ta k ż e d la b ad a ń n a d h isto rią w si i chłopów polskich w X X w., a głów nie tych regionów byłego K ró le stw a P o l skiego, k tó re b ezpośrednio sąsiad o w a ły z zachodnim i g u b e rn ia m i U k ra in y i p o sia d a ły z b liżc p ą do nich s tr u k tu r ę ro ln ą . Z aliczyć do n ic h należy w pierw szy m rzędzie g u b ern ię lu b elsk ą, gdzie w analogicznym ok resie znaleźć m ożna w iele zbież nych fo rm w a lk i ludności w ie jsk ie j i w iele analogicznych pro cesó w społeczno- -ekonom icznych.
