PATROLOGIA W SEMINARIACH POLSKICH
(Uwagi patrologa) *
1. Organizacja studiów
W polskich Wyższych Seminariach Duchownych patrologię wykła da się na ogół albo po jednej godzinie w ciągu dwóch lat, albo po dwie godziny w ciągu jednego roku. W pierwszym przypadku jest ona wykładana na kursie II 1 III lub III i IV, w drugim zaó przeważnie na kursie II. W kilku seminariach /według mojego rozeznania we dwóch/ obowiązuje inny układ godzin. Moim zdaniem najlepszy jest wariant pierwszy, gdyż wykładanie całej patrologii na kursie II jest utrud nione przez brak podstawowych pojęć teologicznych u studentów. W wariancie tym w ciągu pierwszego roku wykłada się zazwyczaj pa trologię przednicejską, w ciągu drugiego zaó - ponlcejską. Patro logia jest przedmiotem obowiązkowym 1 kończy się egzaminem; stu- denoi ponadto otrzymują często w ciągu roku prace pisemne lub ustne, ł niektórych seminariach istnieją wykłady z wybranych zagadnień hi storii dogmatów. Tam, gdzie się znajdują patrologowie wykwalifiko wani, kleryoy po II roku mogą sobie wybrać seminarium patrystyczne /i lub 2 godziny tygodniowo/, na którym w ciągu trzech lat studiów czyta się dzieła Ojców /niekiedy w oryginale/, dyskutuje się nad nimi oraz uczy się metodologii i pisania prac patrystycznych; koń czy się ono napisaniem pracy przedstawianej przed egzaminem "ex uniTersa theologia".
2. Zakres i sposób wykładu
Wykłady są kursoryczne 1 obejmują całość patrologii /a nie
* Artykuł o podobnej treści autor publikuje w przygotowywanym pa trystycznym 13 numerze "Bulletln de Salnt-Sulplce" 1987 r. jako jedną z polskich propozycji.
660
-tylko autorów wybranyoh/, w jednyoh seminariach od początku do Body
i Jana Damasceńskiego /p o i. VIII w ./, w innych zaś do Soboru Chalce
dońskiego /ÓS1 r./.Poniew aż j e s t rzeczą oczyw istą, że n ie można omó
wić wszystkioh autorów, wykładowca, obok podstawowych pisarzy /np.
Orygenesa, ów. Augustyna ozy Grzegorza W ielkiego/ oraz sporów /t r y -
n itarn e, ch rystologiczn e, o ła s k ę / dobiera sob ie autorów zależnie
od ustawienia przez s ie b ie m a terii. Ważna j e s t , by student opano
wał p atrologię jako pewną całoóó. W większoóoi seminariów wykłady
n ie są połączone z ćwiczeniami, profesorowie jednak, w miarę swoich
możliwoćoi i zawartodci b ib lio te k , mogą je uzupełniać lekturą Ojców
i o Ojcach, w różny sposób egzekwowaną. Dodajmy, że często z okazji
lektoratów: ła ciń sk ieg o 1 ewentualnie greoklego, czyta s ię fragmen
ty d z ie ł Ojoów w orygin ale. Dwa podręczniki wydane po wojnie służą
jako lektura pomocnioza; wielką pomocą są tu również antologie pa
try sty czn e, wykorzystywane w różny sposób.
3. Cel wykładów p a tr o lo g ii
a / Już sam termin Ojciec i Doktor /n a u c z y o ie l/ Kośoioła
stanowią program: nauczyć studentów, by Ojcowie s t a l i s ię naprawdę
ojcami ioh wiary, żyoia duohowego, d ziałaln oóoi duszpasterskiej
i hom iletycznej, jak b y li nimi przez s e tk i la t; te zaó okresy, w któ
ryoh s ię to d z ia ło , okazały s i ę wielkim i epokami dziejów Koóoioła.
b / Ojcowie g ł o s i l i Ewangelię i to w sposób skuteczny.
P atrologia pokazuje różnorakie sposoby przekazywania Słowa Bożego
w różnyoh ozasach i okollcznoóciach, oo może stanowić ważny element
formaojl duszpasterskiej alumnów.
c / Ojcowie b y li nauczycielami te o lo g ii nie powydzielanej
między różne s p e c ja liz a c je - t e o lo g ii In tegraln ej. Patrologia więo
pokazuje, jak wykładać naukę Bożą całoóciowo.
d / Teologia Ojców była te o lo g ią b ib lijn ą , opartą na P iś
mie ów. jako o a ło ó o i, mówiącym o Jezusie Chrystusie. Uczą nas więo
całoóciowego pojmowania Pisma %w., przemodlonego oraz odczytywanego
rozumem i seroem.
e / Ojoowie b y li ówiadkaml wiary K ościoła jeszcze nie po
dzielonego; pozostają więc dla nas świadkami uprzywilejowanymi,
szozególn le w dialogu ekumenicznym. Należy więo pokazać, w jaki
sposób p e ł n i l i oni r o lę świadków oraz jak wyglądała przekazana
przez nich tradyoja.
f/ Ojcowie pozostają modelem teologa: byli oni bowiem biskupami, a więc duszpasterzami, teologami, świętymi, niejedno krotnie mistykami; umieli harmonijnie połączyć głęboką znajomość teologii związanej ściśle z ich zadaniami duszpasterskimi, inten sywnym życiem modlitwy i gorliwym zaangażowaniem duszpasterskim.
g/ Patrologia powinna nauczyć, jaki stosunek zachodzi pomiędzy Tradycją a zmianą w Kościele, inaczej mćwiąc, elementem statycznym i dynamicznym. Uczy więc rozumieć tajemnicę Kościoła ja ko organizmu żywego i rozwijającego się,ale ciągle tego samego. Jak ważną jest rzeczą uświadomienie sobie tego, jest fakt, że zarćwno tradycjonalizm,jak i progreslzm wynikają z niezrozumienia tego sto sunku: tradycjonalizm - bo nie rozumie aspektu dynamioznego Kościo ła, progreslzm - elementu statycznego. Innymi słowy: patrologia uozy myślenia historycznego w różnych dziedzinach teologii: w do gmatyce, moralności, liturgii, prawie ltd.
To wyliczenie prawdopodobnie niekompletne wskazuje, że patro logia jest nie tylko przedmiotem, którego się nauczy, ale może sta nowić ważny element formacyjny. Podczas wykładów trzeba więc nie tylko uczyć życiorysów oraz wprowadzać w dzieła i teologię Ojców, ale także wedle ich wzorów uczyć żyć 1 korzystać z ich dzieł.
4 . Metoda
Tego rodzaju ustawienie patrologii wymaga wielopłaszczyznowe go programu, ktćry by wskazywał na różne elementy teologii, nie za pominając jednak, że patrologia ma również przedstawić postacie i życiorysy Ojców. By pokazać, jak można program realizować, podam kilka przykładów. Przy okazji omawiania Ojców Apostolskich można próbować przedstawić, jaka była problematyka pierwszego pokolenia chrześcijan i jak ją oni rozwiązywali mając do dyspozycji tylko Sta ry Testament 1 Tradycję nauki Jezusa Chrystusa; omawiając Apologe tów - pokazać, jak chrześcijaństwo wchodzi w świat kultury helleń skiej ; przy Hipolicie — jak po Vatlcanum II dokonywano reformy li turgicznej /prex eucharistica II/; przy Grzegorzu z Nyssy - jak po wstawała mistyka chrześcijańska i jej terminologia /np. porównać ze św. Janem od Krzyża/; na zakończenie omawiania sporów chrystologlcz nych można pokazać, jak powstały Kościoły Wschodu Chrześcijańskiego
- 662
i t d . Tego rodzajn u ję o ie pozwala ukazać przy omawianiu p o sz c z e g ó l nych p isa rz y ozy trup p is a r z y , jak formowała s i ę k u ltu r a o h r z e ó o l- jsń sk a /w bardzo szerokim togo słow a z n a c z e n iu /. Przy omawianiu w ie lk ic h p isa r z y , po podaniu wladonoćol ogólnych o lo h t y c iu i d z l e - ła o h , motna omówić jed en asp ek t lo h d z ia ła ln o ś c i: np. przy ów. Augu s ty n ie w jednym roku sz e r z e j omówić zagad n ien ia ł a s k i , w drugim - t e o l o g i i h i s t o r i i , w trzecim - t y c ia zakonnego i t d . ; przy J an ie Chryzostomie: raz naukę o E u c h a r y s tii, innym razem poglądy e g z e g e - tyozne lub wyohowawoze. Warto rów n iet pam iętać o a sp ek cie a r t y s t y o z - nym: wykazać walory prozy ów. Augustyna, piękno hymnów b lza n ty ń sk io h , greck ich h o m ilii maryjnyoh lub p o e z ji f i l o z o f i c z n e j B oecju sza.
6 . In terd yscyp lln arn oóć
N alety pam iętać, t e p a tr o lo g ia j e s t t y lk o w pewnym sto p n iu nauką sam oistną, gdyt powinna ona rów n iet s p e łn ia ć fun kcje "usługo wo* w stosunku do Innych d y so y p lln te o lc g lc z n y c h , t o znaczy pomagać w zrozum ienia aspektu h lsto ry ez n e g o t e o l o g i i dogm atyoznej, m oraln ej, a s c e t y k l, prawa, l i t u r g i i , egzegezy i t d . Z te g o wynika, t e p ro feso r p a tr o lo g ii powinien nawiązać kontakty z profesoram i innyoh d z ie d z in i sta r a ć s i ę s p e łn ia ć loh zapotrzebowanie w t e j d z ie d z in ie . J e ó l i ohodzl o wykonanie praktyozne teg o asp ek tu , j e s t ono n ie s t e t y berdzo trudna do zrea lizo w a n ia w P o lso e , ze względu na brak t r a d y c j i pa tr y sty c z n e j 1 studiów nad Tradyoją, z czego wynika brak z a in t e r e s o wania teologów d la aspektu h isto ry cz n e g o ic h d z ie d z in . P a tro lo g po w in ien rów n iet nawiązać k ontakt z lek to ra m i, s z c z e g ó ln ie języków s t a - roły tn y o h , 1 "zamawiać" u nloh "p rzerobienie" pewnych tek stów Ojców.
6 . N iebezpieczeństw a
a / Z robien ie z p a t r o lo g ii k atalogu p is a r z y , ic h d z i e ł , h e r e z j i 1 problemów te o lo g ic z n y c h .
b / Z robien ie z n ie j zb ioru anegdot 1 opowiadań /ehoóby bu dujący o h / c Ojcach 1 p isarzach k o ćc le ln y o h , pom ljająo w ie lk ie p ro b le my te o lo g io z n e i io h uwarunkowania /w szerokim słow a z n a c z e n iu /.
c / Zredukowanie j e j do zestawu problemów te o lo g ic z n y c h z ponlnlęoiem elem entu b io g ra fic zn eg o ozy z r o b ie n ie z n ie j t y lk o h i s t o r i i dogmatów.
prawdy wiary lub sentenoji dla kaznodziejów.
e/ Oderwanie patrologii od dzieł i zredukowanie jej do wyłącznego omawiania pism nie dopuszczając do głosu samych Ojców.
T. Wykładowoy
Jest rzeczą oczywistą, że wykładowca zajmuje pozycję kluczo wą w nauczaniu patrologii, ponieważ nawet najlepszy program może on zepsuć, a najgorszy ożywić. Patrolog powinien mieć wykształcenie zarćwno humanistyozne /filologia klasyczna, orientalna, historia starożytna, archeologia starożytna/^ jak i teologiczne /najlepiej patrologia, ale także jedna z dziedzin teologicznych o profilu hi storycznym oraz historia Kościoła/. Patrologia jest bowiem dziedzi ną historyczno-teologiczną, a wykładowca jej powinien nie tylko móc czytać teksty w oryginale, ale także umieć je wyjaśnić teologicznie. Obydwa te elementy: filologiczno-historyczny i teologiczny, powinny wspćłistnieć w jak największej harmonii i równowadze. Optymalna jest sytuacja, gdy wykładowca sam prowadzi badania naukowe w swojej dzie dzinie. W każdym jednak wypadku powinien on znać dzieła Ojcćw, obco wać z nimi i orientować się w Kierunkach rozwojowych patrologii współczesnej. Pewien kontakt z duszpasterstwem /na tyle jednak, by go nie odrywał od pracy badawczo-dydaktycznej/, pozwoli mu na odkry cie tych elementów u Ojców, które do dziś stanowią ich żywą wartość duszpasterską. Liczba patrologów wykwalifikowanych w polskich semi nariach zwiększa się, ale bardzo wolno, 1 daleko jest jeszcze do sta nu zadowalającego , Kilku księży studiuje w Hzymle, głównie na Sa— lesianum i Augustinianum, natomiast prawie niewykorzystane pozosta- ją możliwości studiów krajowych, szczególnie na ATK i KUL-u. Tam, gdzie nie ma patrologów, zajęcia z tego przedmiotu prowadzą prze ważnie dogmatycy i historycy. Patrologowie zorganizowani są w spe cjalną sekcję, która co roku odbywa swoje spotkanie w r&żnych se minariach polskich: pozwalają one na wymianę osiągnięć naukowych 1 dydaktycznych, w związku z czym odgrywają one ważną rolę w pol skim życiu patrologicznym.
8. Odbiór
Według relacji wykładowców patrologii, odbiór studentów jest na ogół dobry. Powodem tego stanu jest być może powszechne zainte—
664
resowanle światem starożytnym, mimo zniesienia lub ograniczenia nauki języków klasycznych w szkołach średnioh. Istnieje ponadto pewne zainteresowanie korzeniami własnej identyczności. Na zainte resowanie to wpłynęły bez wątpienia również reformy Kościoła po Va- tloanum II, które stawiają pytanie o mechanizmy przemian i stawia ją ciągłe "dlaczego" w dziedzinie liturgii, prawa, teologii. Po nadto kontakty ekumeniczne oraz zainteresowanie teologią życia du chowego, szczególnie Wschodu, zachęcają młodych do czytania Ojców. Wszystko więc, co dotyczy Ojców Kościoła /przekłady, antologie, na wet prace naukowe/ znika błyskawicznie z półek księgarskich. Teksty Ojców bywają wykorzystywane w duszpasterstwie, szozególnie w grupach modlitewnych. Mniejsze zainteresowanie natomiast znajdu
ją w kołach teologicznych.
9. Pomoce naukowe
a/ Biblioteka. Powinny się na nią składaó trzy rodzaje księgozbiorów:
- Podręczna, zawierająca lekturę uzupełniającą do wykładów, a wlęo przekłady 1 dzieła popularnonaukowe w odpowiedniej ilości. Wedle zawartości tej biblioteki należy przygotowąó wykaz lektur.
- Biblioteka specjalistyczna dla uczęszczających na seminaria nauko we z patrologii oraz dla profesorów seminarium. Zawieraó ona. po winna: podstawowe serie wydań tekstów oraz przekładów, najważniej sze słowniki i encyklopedie, opracowania z historii literatury 1 teologii.
- Księgozbiór profesora, dobierany wedle jego specjalności.
Stan bibliotek seminaryjnych jest daleki od stanu zadowalające — go, a szczególnie źle przedstawia się ich zawartość patrologlczna. Serię POK przed wojną prenumerowało zaledwie kilka seminariów /odsy łam do listy załączonej w tomie 19/, a również PSP nie prenumerują, o ile mi wiadomo, wszystkie seminaria duchowne. Oszczędności w budże tach powodują brak wystarczającej liczby egzemplarzy, by móc zadawać lekturę. Brak jest powszechnie wielkich wydań tekstów patrystycznych /jak PL czy PG, nie mówiąc już o GCS, CSEL, SCh czy PO/. Stan biblio tek jest niewątpliwie odzwierciedleniem stosunku do patrologii w ogó le, choć trzeba przyznać, że w miarę przybywania pątrologów kwalifi kowanych, stan ten się zwolna polepsza. Sam bowiem wykładowca
patro-logii jest w pewnym stopniu odpowiedzialny za stan biblioteki pa trystycznej 1 działu patrystyoznego w ozytelnl. Do niego również należy obowiązek informowania kleryków o nowych publlkaojach z tej dziedziny i wskazywanie na wartość 1 użyteczność poszozególnyoh pozyojl.
b/ Pomooe dydaktyozne
- Dobra mapa ozy mapy: ozęsto można je znaleźć w księgarniach /ma py produkoji NHD, np. Cesarstwa Rzymskiego/.
- Doźwladozenie uczy, że stosowanie środków audiowizualnych pozwa la na lepsze zapamiętanie abstrakcyjnych treśoi poprzez wiązanie ich z konkretnym obrazem, co daje dobre wyniki dydaktyozne. Można wlęo przy wykładzie patrologii używać diapozytywów miejsc związa nych z pisarzami /Antiochia, Kapadocja/, kodeksów ich dzieł, mi niatur, ikon. Mogą tu również pomóc duże fotografie, kasety wi deo, płyty z muzyką llturglozną krajów chrześcijańskiego Wschodu itd. Stosowane rozsądnie i bez przesady, mogą stworzyć klimat przychylny dla nauczania patrologii.
Ks. Marek Starowieyski - Warszawa
ENSEIGNBMENT DE LA PATROLOGIE DANS LES SĆMINAIRES POLONAIS /Hemarques d'un prcfesseur de patrologie/
/Resume/
L'au$eur decrit et characterise l'enseignement de la patrologie dans les seminaires de Polopne: le but, 1 organisatlon des etu^es, le programme et les methodes d enselgnemept, 1* interdlso^llnarite ne- cessalre et les dangers qui menacent 1 enselgnement meme, les pua- lites ekigees de 1 enselgnant, lattltude des seminarlstes a 1 egard de la patrologie et, enfin, les moyens didaotiques employes ou qui peuwent servlre pour enselgner la patrologie. L a r t i o l e remanle, va paraitre dans le numero 13 du "Bulletln de Saint-Sulpioe" en 198T.
