"Vox Patrum" 8 / 1 9 8 8 / z . 14
ŚW. AUGUSTYN JAKO MISTRZ
KONTEMPLACJI
L i s t a p o s t o l s k i "Augustinum Hipponensem" Jana Pawła I I z o k a z j i 1 6 0 0 - l e c i a n a w r ó c e n ia św . A u gu styn a p r z y w o łu je na s a mym p o c z ą tk u św ia d e c tw o u z n a n ia B isk u p a Hippony " n a jlep szy m Mi
strzem " K o ś c i o ł a j u ż p r z e z p a p ie ż a C e le s t y n a I . To m is t r z o s t w o ma z a k r e s m y ś li i ż y c i a K o ś c io ła C h r y stu so w e g o . S zczeg ó ln y m po
lem t e g o m is t r z o s t w a p o z o s t a j e jed n ak d z ie d z i n a ż y c i a d u ch ow o-re l i g i j n e g o , co z n a l a z ł o sw ój w yraz w wydanym w 1956 r . zbiorowym
„1 i we d z i e l e : " S a n ctu s A u g u stin u s v i t a e s p i r i t u a l i s m a g is te r
o w c z e ś n ie j s z y m , p o lsk im op racow an iu K. K o w a lsk ieg o .
C z ę ś c ią t e j d z ie d z in y ż y c i a j e s t n ie w ą t p liw ie k o n te m p la c j a i d o ś w ia d c z e n ie m is t y c z n e . Tym za g a d n ien io m - dyskutowanym
z r e s z t ą do d z i ś - p o ś w i ę c i ł o swe p r a c e w ie lu w y b itn y c h k om en ta
torów m y ś li B isk u p a H ip p on y. Dorobek t e n omawia M ich el O lp h e-G al l i a r d . Na g r u n c ie p o ls k im n i e można t u n ie w spom nieć o . A ndrzej B ob era*, a s z c z e g ó l n i e k s . Henryka W o jto w icza ^ , k tó r y p o d j ą ł s i ę w p ro st a n a l i z y a u g u s t y ń s k ie j t e r m i n o l o g i i , p o z w a la ją c e j w niknąć w p o j ę c i e k o n t e m p la c j i.
J e s t r z e c z ą z r o z u m ia łą , że n i n i e j s z y a r t y k u ł n i e p o d ejm ie w s z e c h s t r o n n ie z a g a d n ie n ia k o n t e m p la c j i u św . A u g u sty n a , gd yż
p r z e k r a c z a t o m o ż liw o ś c i zarów no te g o typ u s t u d iu ja k sam ego
1 S a n c tu s A u g u stin u s v i t a e s p i r i t u a l i s m a g is t e r . S e ttim a n a i n - t e r n a z i o n a l e d i s p i r i t u a l i t a a g o s t i n i a n a . Roma 2 2 -2 7 o t t o b r e
1 9 5 6 , 1 - 1 1 , Roma 1 9 5 9 .
2 K. K o w a ls k i, św . A u gu styn m is t r z e 1 9 3 1 .
ż y c ia duchow ego, L u b lin
3 La c o n t e m p la t io n dans l a l i t t e r a t u r e c h r e t ie n n e l a t i n e / S . A u g u s t in /, DS I I 1 9 1 1 -1 9 2 1 .
Wybrane t e k s t y 0 0 . K o ś c io ł a o k o n te m p la c ji i d z ia ła n u , w: "Homo M e d ita n s" , t . 2 /K o n te m p la c ja i d z i a ł a n i e / , L u b lin
1 9 8 4 , 1 7 5 -1 8 0 . Bóg i
"Homo nym /,
c z ło w ie k w d o ś w ia d c z e n iu r e lig ij n y m u św . A u g u sty n a , w: M e d ita n s" , t . 4 /B ó g 1 c z ło w ie k w d o ś w ia d c z e n iu r e l i g i j
L u b lin 1 9 8 6 , 1 5 7 -1 7 9 . 4
208 a u t o r a . P r e z e n to w a n y t u z a r y s z a g a d n i e n i a w y p u n k tu je m y śl L i s t u a p o s t o l s k i e g o J a n a P a w ła I I n a i n t e r e s u j ą c y n a s t e m a t , o d w o ła s i ę do z a s a d n i c z y c h t e k s t ó w a u g u s t y ń s k i c h d o t y c z ą c y c h k o n te m p la c j i i z e c h c e w n i e ś ć sw ą uwagę w d y s k u s j i na te m a t m i s t y c z n e g o ch a r a k t e r u k o n t e m p l a c j i .
I . NAUKA LISTU APOSTOLSKIEGO "AUGUSTINUM IHPPONENSKM"
J a n P aw eł I I w s k a z u ją c na ź r ó d ł a i n f o r m a c j i o ś w . A u g u sty n i e p r z y w o łu j e z w ł a s z c z a " W yzn an ia" , k t ó r e j e g o z d a n ie m s ą " n ie
t y l k o a u t o b i o g r a f i a , l e c z t a k ż e d z i e ł e ,.6 m t e o l o g i c z n y m , m isty c z n y m , a t u u ż y t y t e r m in " m is t y c z a n aw et p o e t y c k im J a k i e z n a c z e n i e nym"? O d p o w ie d z i t r z e b a s z u k a ć d o p i e r o p o u w z g l ę d n i e n i u d a l s z e j n a u k i na t e n t e m a t . O j c i e c ś w i ę t y k r e ś l ą c d u ch ow ą d r o g ę p r z y s z ł e go B is k u p a H ip p on y p r z y p o m in a J e g o z w ią z e k z m a n ic h e jc z y k a m i i z d y s t a n s o w a n ie i c h m a t e r i a l i s t y c z n e j k o n c e p c j i ż y c i a d z i ę k i f i l o z o f o m p l a t o ń s k i m . L e k tu r a i c h d z i e ł p o p r o w a d z iła g o d o w ła
s n e g o w n ę t r z a : "W szedłem tam i * + w z r o k ie m duchowym . . . . d o j r z a
7
ł e ponad moim um ysłom ś w i a t ł o ś ć n ie z m ie n n ą " To duchow e
d o z n a n ie p o p r o w a d z iło g o do d e c y z j i p r o w a d z e n ia ż y c i a m o n a s ty c z n e g o . "Jako g o r l i w y m i ł o ś n i k prawdy p r a g n ą ł p o ś w i ę c i ć s w o je ż y c i e a s c e z i e , k o n t e m p l a c j i i a p o s t o l s t w u i n t e l e k t u a l n e m u " .. Zau w a ż y ł t o c y to w a n y p r z e z p a p ie ż a p ie r w s z y b i o g r a f n a s z e g o Ś w i ę t e go - P o s s y d i u s z : "To z a ś , c o mu Bóg na r o z m y ś la n iu i m o d lit w ie p o z w o l i ł z r o z u m ie ć , obecnym p r z y nim i n ie o b e c n y m p r z e k a z y w a ł o
w mowie i p ism a ch " . K u lty w o w a n ie ż y c i a m o d litw y p r z e z B isk u p a H ippony p r o w a d z i O jca ś w i ę t e g o do s t w i e r d z e n i a , ż e " B ył c z ł o w i e k iem m o d lit w y , a n a w et m ożna by p o w i e d z i e ć , ż e s t a ł s i ę on mo
d l i t w ą " * ^ . Można p o w i e d z i e ć , ż e t o m o d lit w a w y z n a c z a s t o p n i e H ip p on en sem " 1 , 6 J a n P aw eł I I , L i s t A p o s t o l s k i " A u gu stin u m U s R o m /p o l./ 7 / 1 9 8 6 / n r 9 , s . 3 . C o n f e s s i o n e s V II 1 0 , 1 6 , CSEL 3 3 , 1 5 7 , J a n P a w eł I I , s tin u m H ip ponensem " 1 , d z . c y t . , 4 . "A ugu-8 J a n P aw eł I I , ta m ż e . 9 P o s s i d i u s , V it a S . A u g u s t i n i 3 , 1 , PL 3 2 , 3 6 ; p o r . J a n P a w e ł I I , " A u gu stin u m H ip ponensem " 1 , d z . c y t . , 4 . 10 J a n P aw eł I I , ta m ż e , 7 . 7
- 209
r o z w o ju duchow ego ś w i ę t e g o , o k t ó r y c h J a n Paw eł I I mówi n a s t ę p u ją c o : "Ze s t a l e r o s n ą c ą g o r l i w o ś c i ą A u gu styn p r z e s z e d ł p o s z c z e g ó ln e s t o p n i e u n i e s i e ń w ew n ętrznych i p r z e d s t a w ił ic h p e łn y program p r z e z n a c z o n y d l a w s z y s t k ic h ; t e n o b sz e r n y i u p o rzą d k o
wany program o b ejm u je: p o r u s z e n ie ducha do k o n t e m p la c j i, o c z y s z c z e n i e , s t a ł o ś ć i pogodę d u ch a , w e j ś c i e w ś w i a t ł o i z a m ie s z k a n ie w ś w i e t l e , s t o p n i e m i ł o ś c i p o c z ą tk o w e j i r o z w i j a j ą c e j s i ę , g o r l i wej i d o s k o n a ł e j , dary Ducha Ś w ię te g o z ł ą c z o n e z b ł o g o s ł a w i e ń -
stw a m i, p r o śb y m o d litw y P a ń s k i e j , p r z y k ła d C h r y stu sa " . O sta
t e c z n i e c a ł ą d o k tr y n ę K o ś c i o ł a sp ro w a d za B isk u p H ip p on y, zdaniem P a p ie ż a , do m i ł o ś c i : "Z m i ł o ś c i z r o d z i ł o s i ę w A u g u s ty n ie w i e l k i e p r a g n ie n ie k o n te m p lo w a n ia r z e c z y B o ży ch , co j e s t w ła ś c iw e m ą d r o śc i. P ra k ty k o w a ł c z ę s t o n a j g ł ę b s z e k o n t e m p la c j i, o p ró cz s ły n n e g o p r z e ż y c i a w O s t i i , m ia ło m i e j s c e t a k ż e w i e l e in n y c h . *1 c z ę s t o t o c z y n i ę - mówi o swoim z w y c z a ju k o n te m p lo w ania P ism a Ś w ię t e g o , aby n i e d a ć s i ę p o c h ło n ą ć p r z e z l i c z n e
z a j ę c i a - w tym z n a j d u j ę r a d o ś ć i j e ś l i mogę n ie c o oderw ać s i ę od k o n ie c z n y c h z a j ę ć , o d d a ję s i ę t e j r o z k o s z y . . . Czasem p o z
w a la sz ml z a z n a ć n ie z w y k łe g o s ta n u d u s z y , j a k i e j ś p r z e d z iw n e j s ło d y c z y , k t ó r a j e ś l i b y o s i ą g n ę ł a we m nie p e ł n i ę , n i e wiem ,
czym by b y ł a , p o n iew a ż n i e żyłbym j u ż tym ż y c ie m * . J e ś l i do p r z e n i k l i w o ś c i A u g u sty n a w z a k r e s i e t e o l o g i i i p s y c h o l o g i i
oraz j e g o s z c z e g ó ln y c h m o ż liw o ś c i p i s a r s k i c h dodamy p r z e d s t a w ione w yżej d o ś w ia d c z e n ia , w tedy zrozum iem y, d la c z e g o z ta k
w ie lk ą s u b t e l n o ś c i ą p o t r a f i ł o p is a ć m is ty c z n e u n i e s i e n i a 12
i p r z e z w i e l u uznany z o s t a ł z a m is t r z a m istyków " .
O j c ie c Ś w ię ty p od ejm u je w ię c problem k o n t e m p la c j i i ż y
c i a c z y n n e g o w ż y c iu i m y ś li B isk u p a H ip p on y. Oddany całym s e r cem k o n t e m p la c j i z g o d z i ł s i ę być biskupem na ż y c z e n i e M atki Ko ś c i o ł a , a l e swym ży c iem i pism am i p o u c z a ł , ja k n a le ż y zachow ać
11
8 4 , PL 4 4 , 1 2 3 1 -1 2 3 2 ; De serm one
Jan Paw eł I I , ta m ż e , 8; p o r . t a k ż e A u g u s tin u s , De q u a n t i t a t e anim ae 3 3 , 7 3 - 7 6 , PL 3 2 , 1 0 7 5 -1 0 7 7 ; De n a tu r a e t g r a t i a 7 0 ,
290; De serm one Domini i n monte I 1, 3 - 4 , PL 3 4 , De d o c t r i n a C h r is t ia n a I I 7 , 9 - 1 1 , PL 3 4 , 3 9 -4 0 ; Dom ini i n monte I I 11, 3 8 , PL 3 4 , 1286; De s a n c t a y i r g i n i t a t e 2 8 , 28 PL 4 0 , 4 1 1 .
Jan Paweł I I , "Augustinum Hipponensem" 2 , d z . c y t . , 8: p o r. ta k ż e A u g u s tin u s , De T r i n i t a t e X II 1 5 , 2 5 , PL 4 2 , 1012;
C o n f e s s io n e s IX 10, 2 4 , CSEL 3 3 , 2 1 6 -2 1 7 ; ta m że, X 4 0 , 6 5 , CSEL 3 3 , 2 7 6 .
210
-ż y c i e m o d litw y i k o n t e m p l a c j i n aw et p o ś r ó d wymagań p o s ł a n n i c t w a p a s t e r s k i e g o . Z je g o n a u k i n a t e n te m a t P a p ie ż c y t u j e n a s t ę p u
j ą c ą m y ś l: "U m iło w an ie praw dy s z u k a ś w ię te g o s p o k o ju , a k o n i e c z n o ś ć m iło w a n ia b l i ź n i c h p o d e jm u je u z a s a d n io n ą d z i a ł a l n o ś ć . J e ś l i n i k t n i e w k ła d a na n as t e g o b r z e m i e n i a , t o n a le ż y j e p r z y j ą ć s z u k a n ie m i b a d a n ie m p raw d y ; j e ś l i z a ś w k ła d a , t r z e b a go p r z y j ą ć z p o t r z e b y m i ł o ś c i l u d z i ; l e c z i w ted y n i e można s i ę c a łk o w i c i e w y rz e k a ć z a d o w o le n ia z p raw d y , by n i e o m in ę ła n a s t a p rz y je m n o ś ć i n i e p r z y t ł o c z y ł a z a ś ta m ta k o n ie c z n o ś ć " . O jc ie c Ś w ię ty św ia d o m ie o d w o ła ł s i ę t y l k o do je d n e g o t e k s t u w s k a z u ją c e g o na o s o b i s t e d o ś w ia d c z e n ie k o n t e m p l a c j i p r z e z A u g u s ty n a - " m ia ło m i e j s c e t a k ż e w i e l e i n n y c h " . O b e c n ie s p r ó b u
jem y z a p o z n a ć s i ę z ty m i " in n y m i" , zaró w n o w s e n s i e ś w ia d e c tw a , j a k i n a u k i .
I I . TYPOWE TEKSTY ŚW. AUGUSTYNA 0 KONTEMPLACJI
R z e c z y w is to ś ć k o n t e m p l a c j i w y ra ż a św . A u g u sty n n i e t y l k o
p r z e z t e r m i n " c o n t e m p l a t i o , c o n t e m p l a r i " , l e c z t a k ż e p r z e z : " v i s i o v i d e r e , t a n g e r e , f r u i r e " i p o c h o d n e w y r a ż e n i a . Oko k o n t e m p l a c j i
ma sw ą s i e d z i b ę w ty m , c o s ta n o w i s z c z y t lu d z k i e g o d u c h a , a wy r a ż a n e j e s t p r z e z t a k i e te r m in y j a k : m en s, i n t e l l e c t u s , c o r
K s. W ó jto w ic z d o k o n a ł w cytow anym a r t y k u l e w yboru te k s tó w w edług k l u c z a t r z e c h te rm in ó w : "Deum v i d e r e " , "Deum t a n g e r e " i "Deo
f r u i " . My je d n a k p ó jd z ie m y t u z a k lu c z e m ź r ó d e ł , o d w o łu ją c s i ę n a j p i e r w do te k s tó w z "W yznań", k t ó r e b y ły w zm iankow ane w doku
14 m e n c ie p a p i e s k i a n a s t ę p n i e do in n y c h m i e j s c g łó w n ie z "Komen t a r z y do Psalm ów " i mów. Do n a j c z ę ś c i e j c y to w a n y c h i k om entow anych w t e j d z i e d z i n i e n a l e ż ą dwa t e k s t y z "W yznań". P ie rw s z y z n i c h d o ty c z ą c y s ł y n n e j w i z j i w O s t i i , j e s t r e l a c j ą z rozmowy A u g u s ty n a z m a tk ą : 13 A u g u s t i n u s , De C i v i t a t e D ei XIX 19, PL 4 1 , 6 4 7 ; p o r . J a n P aw eł I I , "A u g u stin u m H ip p o n en sem " 2 , d z . c y t . , 8 .
14 P o r . M. O l p h e - G a l l l a r d , a r t . c y t . , 1 9 1 4 ; H. W ó jto w ic z , a r t . c y t . , 1 6 0 -1 7 5 .
211
-"M ów iliśm y z a te m : Gdyby ta k d l a k o g o ś z a m ilk ły g ł o s y c i a ł a , gdyby z a m ilk ły o b r a z y z i e m i , wody
i p o w i e t r z a , gdyby z a m ilk ły n i e b i o s a , gdyby
z a m i l k ł a sam a d u s z a i n i e m y ś lą c o s o b i e w y s z ła
p o z a s i e b i e , gdyby z a m ilk ły sny i zjaw y w y o b r a ź n i, w s z e lk a mowa i w s z e l k i e z n a k i , i gdyby d l a k o g o ś
w o g ó le z a m i l k ł o w s z y s tk o , c o w swym i s t n i e n i u j e s t p r z e m i j a j ą c e ! J e ś l i bowiem k t o ś p o s ł u c h a ,
w s z y s t k i e t e r z e c z y m ów ią: ' N ie my sam e u c z y n i
łyśm y s i e b i e , l e c z s t w o r z y ł n a s t e n , k t ó r y tr w a na w i e k i ' / P s 9 9 , 3 / . Gdyby t a k p o w ie d z ia w sz y t o , z a m ilk ły
j u ż , p o n ie w a ż n a s t a w i ł y u c h o na g ł o s T e g o , k t ó r y j e s t w o r z y ł , i gdyby t y l k o On j e d e n p rz e m ó w ił n i e p r z e z n i e , l e c z sam od s i e b i e , by sło w o J e g o n i e d o c i e r a ł o do n a s z y c h u s z u w c i e l e s n e j mowie c z ł o w ie k a , a n i w g ł o s i e a n i o ł a , a n i w sz u m ie o b ło k u , a n i w t a j e m n i c z y c h p r z y p o w i e ś c i a c h , l e c z byśmy T e g o , k t ó r e g o szukam y z m i ł o ś c i ą , u s ł y s z e l i w p r o s t b e z i c h pom ocy, t a k j a k w t e j c h w i l i n a t ę ż a j ą c w s z y s t k i e s i ł y , d o s i ę g l i ś m y b ły s k a w ic z n ą m y ś lą w i e c z n e j , t r w a j ą c e j p o n ad w s z y s tk im M ą d r o ś c i. Gdyby t e n s t a n t r w a ł d a l e j i gdyby z o s t a ł y u s u n i ę t e in n e w id z e n ia d a le k o n i ż s z e g o r o d z a j u , a t o je d n o p o r w a ło , p o c h ł o n ę ł o sw ego w i d z a i p o g r ą ż y ł o go w w e w n ę trz n e j r a d o ś c i , t a k że ż y c ie w i e k u i s t e b y ło b y t a k i e , j a k a b y ł a owa c h w ila
IM J A A J L V J L b t V V , A A J L A A JL w e s e l a P a n a Twego'?" /M t 2 5 , 2 1 / T e k st d r u g i d o ty c z y j u ż o s o b i s t e g o d o z n a n ia A u g u s ty n a : " G d z ie ż e ś n i e c h a d z a ł a ze m ną, P raw d o , p o u c z a ją c m n ie , c z e g o mam s i ę s t r z e c - a c z e g o p o ż ą d a ć , k ie d y t o z w ra c a łe m s i ę do C i e b i e , w ed łu g m o ż n o ś c i, z p rz y z ie m n y m i s p o s t r z e ż e n i a m i m oim i i z a s i ę g a łe m Twej r a d y ? O b e jr z a łe m ś w i a t z e w n ę trz n y w s z y s tk im i
z m y s ła m i, j a k i m i m ogłem , i z w ró c iłe m uwagę na ż y
c i e , k t ó r e d a j ę swemu c i a ł u , i n a sam e m oje z m y s ły . S ta m tą d s k ie r o w a łe m k r o k i do t a j n i k ó w m o je j p a m ię c i n a r o z l e g ł e p r z e s t r z e n i e n a p e ł n i o n e w dziw ny s p o s ó b n i e p r z e l i c z o n y m i b o g a c tw a m i; p r z e j r z a ł e m t o w szy s t k o i p r z e l ą k ł e m s i ę . Bez C i e b i e n i e mogłem r o z r ó ż n i ć ż a d n e j z ty c h r z e c z y i p r z e k o n a łe m s i ę , że n i e j e s t e ś ż a d n ą z n i c h . N ie j e s t e m T obą i j a sam , A u g u s t i n u s , C o n f e s s io n e s IX 1 0 , 2 5 , CSEL 3 3 , 2 1 7 -2 1 8 , tłu m . J . C zuj /S w . A u g u s ty n , W y zn an ia, W arszaw a 1 9 5 5 /, 15
212
-k t ó r y o d -k ry łe m t e r z e c z y , -k ie d y je d n e z n ic h przyjm ow ałem i b a d a łe m n a p o d s ta w ie d o n i e s i e ń zm ysłów , in n e odczuw ałem j a k o z łą c z o n e z m o ją
i s t o t ą ; k ie d y ro z p o z n a w a łe m i o b l i c z a ł e m sam ych z w ia s tu n ó w , w w r e s z c i e j u ż p o ś r ó d r o z l e g ł y c h
zasobów p a m ię c i je d n e r z e c z y p r z e g lą d a łe m , d r u g i e chow ałem , a in n e wydobywałem na ja w . N ie b y
ł e ś n aw et mną, gdv t o c z y n iłe m , to j e s t t ą m o ją w ła d z ą , k t ó r ą c z y n iłe m ; n aw et n i ą n i e b y ł e ś . Ty
bowiem j e s t e ś ś w ia tłe m n i e u s t a j ą c y m , k t ó r e g o s i ę r a d z i ł e m we w s z y s t k i c h r z e c z a c h : Czy s ą ? Czym s ą ? J a k ą m a ją w a r to ś ć ? I s łu c h a łe m Tw oich p o u c z e ń
i n ak azó w . I c z ę s t o t o c z y n i ę ; t o mi s p r a w i a
p r z y je m n o ś ć , i w c h w ila c h w y t c h n i e n i a od k o n i e
c z n y c h z a j ę ć u c ie k a m s i ę do t e j r o z k o s z y . A w ż a d n e j z ty c h r z e c z y , j a k i e p r z e b ie g a m , r a d z ą c s i ę
C i e b i e , n i e z n a j d u j ę s p o k o jn e g o m i e j s c a , l e c z
t y l k o w T o b ie , w k tó ry m pow inny s k u p ia ć s i ę m oje r o z p r o s z o n e w ła d z e , t a k aby ż a d n a z n i c h n i e p o
z o s t a ł a p o z a T o b ą. N ie k ie d y d a j e s z mi z a k o s z to w a ć w d u sz y ta k n ie z w y k łe g o u c z u c i a n i e o k r e ś l o n e j s ł o
d y c z y , że gdyby ona d o s z ł a we m nie do d o s k o n a ł o ś c i , n i e wiem co by b y ł o , a l e n i e b y ło b y t o j u ż ż y c ie
z i e m s k i e . L ecz spadam z pow rotem pod c ię ż a r e m mej n ędzy i znów p o c h ł a n i a j ą mnie zw y k łe s p ra w y , k t ó r e m nie w ią ż ą , a j a p ł a c z ę b a r d z o , l e c z b a r d z o j e s t e m
z w ią z a n y " 1 6 .
Duże z n a c z e n ie do z r o z u m ie n ia ż y c i a k o n te m p la c y jn e g o
św . A u g u sty n a m a ją t e ż j e g o t e k s t y z "K o m en tarzy do P salm ó w ". W ła ś n ie w n ic h z a r y s o w u je on swe r o z u m ie n ie p o d m io tu k o n te m -
p l a c j i s t w i e r d z a j ą c , że "Boga m ożna o g lą d a ć t y l k o duchem " . " C h o c ia ż o g lą d a / v i d e t / Boga t e n , k to m oże, c z y ż o g lą d a o c z y
ma? O g lą d a i n t e l e k t e m / i n t e l l e c t u v i d e t / , o g lą d a / c o r d e / se rc e m " K o m en tarz do psalm ów 41 i 72 w y o d rę b n ia k o n te m p la c ję Boga w r z e
c z a c h s tw o r z o n y c h i Boga Sam ego. P ie r w s z a porów nyw ana j e s t do z a m ie s z k iw a n ia Boga w n a m io c ie , d ru g a z a ś do z a m ie s z k a n ia w d o mu Bożym: < 18 16 17 18
Tamże, X 4 0 , 6 5 , CSEL 3 3 , 2 7 5 -2 7 6 , C zuj 2 4 0 -2 4 1 . E n a r r a t i o n e s i n psalmum 4 1 , 7 , CCL 3 8 , 4 6 5 .
E n a r r a t i o n e s i n psalm um 7 3 , 2 5 , CCL 3 9 , 1 0 2 1 , tłu m . ii. Wój to w ic z / n i ż e j p r z y to c z o n e t e k s t y z a w a r te s ą w cytow anym
a r t y k u l e ii. W o jto w ic z a , Bóg i c z ło w ie k w d o ś w ia d c z e n iu r e l i g i j n y m u św. A u g u s ty n a /, 161.
- 213 "W domu Bożym j e s t w ie c z n e ś w i ę t o / f e s t i v i t a s s e m p i t e r n a / . Tam bowiem n ig d y n i e p r z e m i j a o d p r a w ia n a u r o c z y s t o ś ć . W ieczne ś w i ę t o / f e s t i v u m sem - p i t e r n u m / , c h ó r a n io łó w , o b e c n e o b l i c z e B oga, r a d o ś ć b ez u s t a n k u . Ten d z i e ń ś w ią te c z n y tr w a t a k , że n i e o t w i e r a g o p o c z ą te k i n i e zam yka k o n i e c .
O t e j u r o c z y s t o ś c i w ie c z n e j i n i e p r z e r w a n e j b rz m i j a k o ś d l a u s z u s e r c a c o ś m e lo d y jn e g o i s ł o d k i e g o , a l e j e ś l i ś w i a t b a r d z o n i e h a ł a s u j e " ! ^ . R ó w n ież w s w o ic h k a z a n i a c h p o d tr z y m u je B is k u p H ippony t ę naukę o p o d m io c ie k o n t e m p l a c j i , a l e w y p u n k to w u je w n i e j j e s z c z e e le m e n t c z y s t o ś c i s e r c a j a k o w a ru n k u k o n t e m p l a c j i :
"N ie j e s t e ś m y B ogiem , a l e możemy o g lą d a ć Boga m y ś lą / m e n t e / a l b o w ew nętrznym wzDokiem / a c i e / s e r c a " 2 0 / . . . / . " J a k ż e w ię c g ł u p i s ą c i , k t ó r z y s z u k a j ą Boga ty m i z e w n ę trz n y m i oczym a / e x t e r i o - r i b u s o c u l i s / , c h o c i a ż o g lą d a s i ę Go s e rc e m / c o r d e v i d e a t u r / , j a k w innym m i e j s c u j e s t n a p i s a n e : 'S z u k a j c i e Go w p r o s t o c i e i s z c z e r o ś c i s e r c a ' /M dr i , i / . To bow iem s e r c e j e s t c z y s t e /mundum c o r / , k t ó r e j e s t s e rc e m s z c z e ry m i p r o sty m / s i m p l e x c o r / . J a k t o n a s z e z ie m s k ie ś w i a t ł o /lu m e n h o c / m ożna o g lą d a ć t y l k o c z y s ty m i oczyma
/ o c u l i s m u n d i s / , t a k Boga m ożna o g l ą d a ć t y l k o ta k im s e r c e m , k t ó r e j e s t c z y s t e " ^ ^ . / . . . / . "Bóg u k a z a ł s i ę M o jż e s z o w i. U z n a je z a g o d n e u k a z a ć s i ę w sw ej i s t o c i e , t a k j a k j e s t , t y l k o s e rc o m c z y s ty m " 2 2 . C z y s to ś ć , o k t ó r e j mówi św . A u g u s ty n , p r z e r a s t a c z y s t o ś ć , k t ó r ą ja k o w aru n e k w id z e n ia Boga s t a w i a l i f i l o z o f o w i e , s z c z e g ó l n i e P l a t o n i c y : "W j a k i s p o s ó b f i l o z o f o w i e d o s z l i od p o z n a n ia c z ł o w i e k a do p o z n a n ia Boga? S kąd Go p o z n a l i ? Z t e g o , c o s t w o r z y ł " 2 3 , / . . . / * " W i e d z i e l i , a l e t r w a l i w b ł ę d z i e . I d l a t e g o n i e z n a l e ź l i d r o g i ,
aby n i e d o j ś ć do t e g o t a k w s p a n i a ł e g o , niew ym ow ne go i u s z c z ę ś l i w i a j ą c e g o p o s i a d a n i a " 2 4 . "L ecz ma
ł o z n a c z y p o z n a ć um ysłem / . . . / . Bo i ta m c i p o z n a l i um ysłem / . . . / . N ie p o w in n i bowiem p r z y p is y w a ć
19 T am że, 4 1 , 9 , CCL 3 8 , 4 6 7 , W o jto w icz 171.
20 Serm o 117, 10, 1 5 , PL 3 8 , 6 7 0 , W o jto w ic z 1 7 2 .
21 De se rm o n e D om ini i n m onte I 2, 8 , CCL 3 5 , 5 - 6 , W ó jto w ic z 161 22 Serm o 6 , 1, CCL 4 1 , 6 2 , W ó jto w ic z 1 6 2 .
23 Serm o 2 4 1 , 1, 1 - 3 , 3 , PL 3 8 , 1 1 3 3 -1 1 3 4 , W ó jto w ic z 166. 24 Serm o 1 4 1 , 1, l , PL 3 8 , 7 7 6 , W ó jto w ic z 1 6 6 .
- 214
s o b i e t e g o , co On im d a ł , a n i c h e ł p i s i ę z t e g o , co m i e l i n i e od s i e b i e sam ych, a l e od N ie g o .
T rz e b a b y ło k o n i e c z n i e o d d ać Mu t o , aby do z r o z u m ie n ia t e g o , co m o g li o g l ą d a ć , u z d r o w ił i c h T en, k t ó r y d a ł im m ożność o g l ą d a n i a . J e ś l i b y to bowiem u c z y n i l i , z a c h o w a lib y p o k o r ę , m o g lib y s t a ć s i ę c z y s ty m i / p u r g a r i / i b y l i b y z Nim z j e d n o c z e n i -g w b a rd z o w ie lk im s z c z ę ś c i u p r z e z k o n t e m p l a c j ę " . / . . /C h c e s z Go d o tk n ą ć / c o n t i n g e r e / rozumem? O czyść sw ój ro z u m , o c z y ś ć s w o je s e r c e . C z y s te u cz y ń s o b i e o k o , d z i ę k i k tó re m u można d o tk n ą ć / a t t i n g i / ta m te n B y t, czy m k o lw iek On j e s t w r z e c z y w i s t o ś c i . C z y s te u czy ń s o b i e oko s e r c a . 'B ł o g o s ł a w i e n i c z y s t e g o s e r c a , alb o w iem o n i Boga
o g lą d a ć b ę d ą ' /M t 5 , 8 / . A gdy s e r c e n i e b y ło
o c z y s z c z o n e , o c ó ż b a r d z i e j w swoim m i ł o s i e r d z i u / m i s e r i c o r d i u s / mógł On p o s t a r a ć s i ę a l b o d a ć
w d a r z e n i ż t o , aby owo S ło w o , o k tó ry m t y l e
i ta k w i e l e p o w ie d z ie liś m y , a p r z e c i e ż n i e p o w ie d z i e l i ś m y n i c g o d n e g o , p r z e z k t ó r e w s z y s tk o s i ę s t a ł o , s t a ł o s i ę tym , czym my j e s t e ś m y , abyśmy m o g li d o tk n ą ć / a t t i n g e r e / t e g o , czym n i e j e s t e
śmy? N ie je s te ś m y w p ra w d z ie B ogiem , a l e możemy o g lą d a ć Boga rozumem a l b o w ew nętrznym w zro sk iem s e r c a " 2 6 . C z y s to ś ć s e r c a , k t ó r a p r z e r a s t a w s z e l k i e p r z y w ią z a n i e do s i e b i e , k o g o k o lw ie k , czy c z e g o k o lw ie k , z a p e w n ia w ie r n o ś ć k o n te m p lo w a n e j p r a w d z i e : "T a k i s y n w s p in a s i ę po s t o p n i a c h do m ą d r o ś c i, k t ó r a j e s t siódm ym i o s t a t n i m s to p n ie m . U sp o k o jo n y / p a c a t u s / p r z e z n i ą , s t a l e d o z n a je j e j smaku / p e r f r u i t u r / w s p o k o ju " 2 7 . S z c z e g ó ln y m w y ró ż n ik ie m c z y s t o ś c i s e r c a j a k o w aru n k u k o n t e m p l a c j i j e s t wg A u g u s ty n a o d k r y c ie r o l i J e z u s a C h r y s t u s a j a ko p o ś r e d n i k a c z ło w ie k a n a d ro d z e do Boga: "S zu k ałem d r o g i do u z y s k a n i a s i ł y , aby b y ł a p r z y d a t n a do z a k o s z to w a n ia C i e b i e / a d fru e n d u m t e / , i n i e z n a jd o w a łe m t e j d r o g i , a ż d o p i e r o u ś c i s n ą ł e m s e r d e c z n i e i m i ł o ś n i e 'p o ś r e d n i k a 25 26 27 Serm o 197, Serm o 1 1 7 , 1, PL 3 8 , 1 0 2 2 , W ó jto w ic z 168 10, 15, PL 3 8 , 6 7 0 , W ó jto w ic z De d o c t r i n a C h r i s t i a n a I I 7 , 11, CCL 3 2 , 163. 1 7 1 -1 7 2 . 3 8 , W ó jto w ic z
215 -m ię d z y d o g iem a lu d ź m i , c z ł o w i e k a , J e z u s a C h r y s t u s a ' / 1 Tm 2 . 5 / , * k t ó r y j e s t p o n a d w s z y s tk im , Bóg B ło g o s ła w io n y na w i e k i ' /H z 9 , 5 / , w o ł a j ą c e g o i m ó w ią c e g o : ' J a j e s t e m d r o g ą i ż y c ie m ' / J 1 4 , 6 / , ł ą c z ą c e g o z c i a ł e m p o k a rm , do p r z y j ę c i a k t ó r e g o b y łe m b e z s i l n y / i n - v a l i d u s / , p o n ie w a ż Słow o s t a ł o s i ę c i a ł e m / J 1 , 1 4 / , aby T w o ja m ą d r o ś ć , p r z e z k t ó r ą s t w o r z y ł e ś w s z y s t k o , z a w i e r a ł a w s o b i e m le k o d l a n a s z e g o n ie m o w lę c tw a . N ie r o z u m ia łe m / n o n t e n e b a m / bowiem w p o k o r z e / h u - m i l i s / p o k o rn e g o J e z u s a , m o je g o P a n a , a n i n i e w i e d z i a ł e m t e g o , c z e g o n a u c z y c i e l k ą j e s t J e g o s ł a b o ś ć / i n f i r m i t a s / . Bo T w oje S ło w o , W ie c z n a P ra w d a , p r z e w y ż s z a j ą c a w y ż sz e r e j o n y T w o jeg o s t w o r z e n i a , do s i e b i e sa m e j p o d n o s i p o d d a n y c h , a w n i ż s z y c h r e j o n a c h z b u d o w a ła s o b i e sk ro m n e m i e s z k a n i e z n a s z e j g l i n y , ab y p r z e z n i e o d c i ą g n ą ć od sa m y c h s i e b i e p r z y s z ł y c h p o d d a n y c h i p r z e p r o
w a d z ić do s i e b i e , l e c z ą c p y c h ę /tu m o r e m / i ż y w ią c m i ł o ś ć , aby p r z e z z a u f a n i e z b y t n i e do s i e b i e n i e s z l i z b y t d a l e k o n a p r z ó d , l e c z r a c z e j c z u l i s w o ją s ł a b o ś ć na w id o k s ł a b e g o B ó stw a p r z e d sw o im i s t o pam i z powodu u d z i a ł u w n a s z e j s ł a b o ś c i , k t ó r e j
sym bolem j e s t s k ó r z a n a t u n i k a , i aby w z m ę c z e n iu u p o k o r z y l i s i ę p r z e d Nim, a Ono by p o w s t a ł o i p o d n i o s ł o i c h " 2 8 .
I I I . CHARAKTER KONTEMPLACJI W NAUCE I ŻYCIU ŚW. AUGUSTYNA
K o m e n ta to r z y m y ś l i św . A u g u s ty n a j e d n o m y ś l n i e p r z y z n a j ą , że j e s t on w i e l k i m n a u c z y c i e l e m k o n t e m p l a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , że j a s n o z a r y s o w u je p r z e d m i o t , p o d m io t i u w a ru n k o w a n ia t e j k o n t e m p l a c j i , ż e u z n a j e a n a l o g i c z n o ś ć p o j ę c i a k o n t e m p l a c j i , t o z n a czy w y r ó ż n ia k o n t e m p l a c j ę z m y sło w ą f i l o z o f i c z n ą i k o n t e m p l a c j ę d z i ę k i d a r o w i B ożem u, k t ó r a j e s t j u ż p rz e d s m a k ie m k o n t e m p l a c j i w ł a ś c iw e j d l a u s z c z ę ś l i w i a j ą c e g o w i d z e n i a . S p o ry z a c z y n a j ą s i ę d o p i e r o p r z y p y t a n i u , c z y B is k u p H ip p o n y sam d o ś w i a d c z a ł k o n t e m p l a c j i m i s t y c z n e j w ś c i s ł y m t e g o s ło w a z n a c z e n i u . P r z e c i w n ik ie m p r z y p i s y w a n i a mu t a k i e j k o n t e m p l a c j i j e s t E frem H e n d r ik x J e g o z d a n ie m A u g u s ty n b y ł m i s t y k i e m , a l e t y l k o w s z e r s z y m s e n s i e t e g o s ł o w a . N ie m ożna go j e d n a k u w ażać z a m i s t y k a i j e g o 2 C o n f e s s i o n e s V II 1 8 , 2 4 , CSEL 3 3 , 1 6 3 , W o jto w ic z 174
216
-k o n t e m p l a c j i z a m i s t y c z n ą w s e n s i e ś c i s ł y m , t o z n a c z y w s e n s i e p o s i a d a n i a p r z e z n ie g o d a r u k o n t e i n p l a c j i w l a n e j , o d z n a c z a j ą c e j s i ę w ła ś c iw ą tem u d a ro w i b i e r n o ś c i ą . B is k u p H ip p o n y , j e g o z d a n ie m , w c ią ż bowiem u z n a j e a k ty w n o ś ć u m y s łu , a t o p r z e c i e ż j e s t s p r z e c z n e z b i e r n o ś c i ą w ła ś c iw ą p o z n a w a n iu m is ty c z n e m u . P r z e ś w i a d c z e n i e t o z d a j e s i ę r ó w n ie ż p o t w i e r d z a ć w pływ s z k o ł y p l a t o ń s k i e j , s z c z e g ó l n i e P l o t y n a , n a m y śl a u g u s t y ń s k ą w t e j d z i e -, . -, 29 d ż i n i e P r z e c iw k o ta k ie m u s t a n o w i s k u w y p o w i e d z i e l i s i ę s z c z e g ó l n i e M. d e l a T a i l i e , C h. B o y e r, P . H enry i i n n i . T en o s t a t n i , mimo d o s t r z e g a n e g o z w ią z k u o p i s u " W id z e n ia w O s t i i " z t w ó r c z o ś c i ą P l o t y n a , u z n a j e , że w w ypadku św . A u g u s ty n a mamy do c z y n i e n i a z a u te n ty c z n y m d o ś w ia d c z e n ie m m is ty c z n y m w s e n s i e c h r z e ś c i - 30 j a ń s k i m . N ie k w e s t i o n u j e s i ę p r z y ty m , że o p i n i a H e n d r ik x a j e s t p o p a r t a r y g o r y s ty c z n y m ro zu m o w an iem i s t a r a s i ę b r o n i ć k o m e n ta to ró w m y ś li a u g u s t y ń s k i e j w t e j d z i e d z i n i e p r z e d w i e l o z n a c z n o ś c i ą , a l e s ł u s z n i e s i ę z a u w a ż a , że o d m a w ia n ie B isk u p o w i H ippony d o ś w i a d c z e n i a k o n t e m p l a c j i m i s t y c z n e j we w ła śc iw y m s e n s i e t e g o s ło w a z e w z g lę d u n a t o , że mamy u n i e g o do c z y n i e n i a
z pewnymi w pływ am i P l o t y n a , w y n ik a z n i e p o r o z u m i e n i a . P o d k r e ś l a t o s z c z e g ó l n i e Ch. B o y er u t r z y m u j ą c , że d o ś w i a d c z e n i e p l o t y ń s k i e 31 i a u t e n t y c z n a k o n t e m p l a c j a m i s t y c z n a n i e m u szą s i ę w y k lu c z a ć . K r y ty k a Ch. B o y e ra s t a j e s i ę d z i ś j e s z c z e b a r d z i e j u z a s a d n i o n a , n i ż w c z a s i e j e j w y r a ż a n i a . P o g lą d , że w y k o r z y s t a n i e t e r m i n o l o g i i g r e c k i e j p r z e z Ojców K o ś c i o ł a z d e c y d o w a ł o h e l l e n i z a c j i c h r z e ś c i j a ń s t w a , j e s t j u ż d z i ś p r z e z w y c i ę ż o n y . W w ypadku św . Au g u s t y n a c h o ć b y z a c y to w a n e w y ż e j t e k s t y ś w i a d c z ą d o b i t n i e , że k o r z y s t a j ą c z t e r m i n o l o g i c z n e g o i l i t e r a c k i e g o d o r o b k u m y ś l i s z k o ły P l a t o ń s k i e j z d y s t a n s o w a ł on t ę m y ś l, w id z ą c j a s n o g r a n i c e j e j m o ż liw o ś c i s z c z e g ó l n i e w d z i e d z i n i e k o n t e m p l a c j i Boga i w sk a z u j ą c n a c h r z e ś c i j a ń s k i e p r z e r o ś n i ę c i e t y c h g r a n i c . 29 P o r . M. O l o h c - G a l l i a r d , a r t . c y t . , 1 9 1 3 -1 9 1 8 . 30 P o r . ta m ż e . 31 P o r . ta m ż e .
217
-T r z e b a t u j a s n o z a u w a ż y ć , że L i s t a p o s t o l s k i "A u g u stin u m H ip p o n e n se m " J a n a P a w ła I I b ę d z i e m ia ł ogrom ny w k ład w r o z u m ie n i e z a s a d n i c z y c h l i n i i t e g o c h r z e ś c i j a ń s k i e g o z d y s ta n s o w a n i a m o ż liw o ś c i p r z e d c h r z e ś c i j a ń s k i c h . L i n i e t e w io d ą p r z e z s t y k r o zumu i w i a r y , Boga i c z ł o w i e k a , C h r y s tu s a i K o ś c i o ł a , w o ln o ś c i i ł a s k i , p o z n a n ia i m i ł o ś c i . T w órcze r o z w i ą z a n i e t y c h p r o b l e mów w s e n s i e c h r z e ś c i j a ń s k i m p o z w o l i ł o A u g u sty n o w i n i e t y l k o od n a l e ź ć s i ę w K o ś c i e l e , s t a ć s i ę j e g o n ie z w y k ły m n a u c z y c ie le m i p a s t e r z e a l e t a k ż e w d z i e d z i n i e r o z u m i e n i a i d o ś w ia d c z e n ia k o n t e m p l a c j i o k a z a ć s i ę praw dziw ym m is tr z e m u m ie ją c y m p r z e j ą ć s k a r b e w a n g e l i c z n e j w ie d z y w t e j d z i e d z i n i e , d o z n a ć j e j b ł o g o s ła w io n y c h owoców w d o ś w ia d c z e n iu i p r z e k a z a ć s k a r b t e j w ie d z y i d o ś w ia d c z e n ia in n y m . C a ła d z i e d z i n a p r z e d m io tu i p o d m io tu k o n t e m p l a c j i j e s t
w tym s e n s i e a u t e n t y c z n i e c h r z e ś c i j a ń s k a , a n a u k a o uw arunkow a n ia c h t e j k o n t e m p l a c j i j e s t w p r o s t e w a n g e lic z n a i s p ra w d z o n a we w łasnym ż y c i u ś w i ę t e g o . Uważam, że o d k r y c i e C h r y s t u s a - P o ś r e d
n ik a i K o ś c i o ł a - M a tk i o r a z d o ś w ia d c z e n ie k o n t e m p l a c j i w r a m ionach Tego P o ś r e d n i k a i t e j M a tk i, e w i d e n t n i e w s k a z u ją na
b e z z a s a d n o ś ć o g r a n i c z a n i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o w y m iaru a u g u s t y ń s k i e j k o n t e m p l a c j i t y l k o d l a t e g o , że j e j e k s p r e s j a z a w ie r a pewne w p ły
wy l i t e r a c k i e z t w ó r c z o ś c i P l o t y n a .
W ydaje s i ę t e ż , że o d m aw ian ie m is ty c z n e g o c h a r a k t e r u k o n t e m p l a c j i św . A u g u s ty n a w yw odzi s i ę z b a r d z i e j k w i e t y s t y c z n e g o n i ż k a t o l i c k i e g o p o jm o w a n ia b i e r n o ś c i , j a k o w s k a ź n ik a m i s t y c z - n o ś c i w ś c i s ł y m s e n s i e t e g o s ło w a . B i e r n o ś ć , o k t ó r ą t u c h o d z i , n ie m u si bowiem o z n a c z a ć w y ł ą c z e n i a w s z e l k i e g o dynam izm u w c z ł o w ie k u . B a rd z o tw ó r c z e może s i ę t u o k a z a ć zn an e r o z r ó ż n i e n i e
p r z e z K a r o l a W o jty łę dwóch dynamizmów c z ło w ie k a n a : d z i a ł a j ą -
32 ,
cy i d o z n a ją c y . W tym ś w i e t l e t r z e b a p o w ie d z ie ć , że n aw et
n a j b a r d z i e j fa c h o w e r o z u m ie n ie ś c i s ł e g o d o ś w ia d c z e n ia m i s t y c z n e g o , a w ię c i k o n t e m p l a c j i m i s t y c z n e j , w ią ż e s i ę z dynamizmem d o z n a w a n ia . C ytow ano w y żej t e k s t y a u g u s t y ń s k i e p o z w a la ją s t w i e r d z i ć t e g o t y p u d o z n a n ia u Ś w ię te g o o r a z mówić n i e t y l k o o n a u c e , a l e i o d o ś w ia d c z e n iu k o n t e m p l a c j i m i s t y c z n e j u n i e g o . S tą d t r a
f n i e s t w i e r d z a O jc ie c Ś w ię ty w swym L i ś c i e a p o s t o l s k i m , że "Au g u s ty n p r z e s z e d ł p o s z c z e g ó ln e s t o p n i e u n i e s i e ń w e w n ę trz n y c h
218
-i p r z e d s t a w -i ł -i c h p e łn y p ro g ra m p rz e z n a c z o n y d l a w s z y s t k -i c h .
/ . . . / . P ra k ty k o w a ł c z ę s t o n a j g ł ę b s z e form y k o n t e m p l a c j i , o p ró c z s ły n n e g o p r z e ż y c i a w O s t i i / . . . / t a k ż e w ie le i n n y c h . / . . . / .
J e ś l i do p r z e n i k l i w o ś c i A u g u sty n a / . . . / o ra z je g o s z c z e g ó ln y c h m o ż liw o ś c i p i s a r s k i c h dodamy p r z e d s ta w io n e w y żej d o ś w ia d c z e n ia , w ted y z ro z u m ie m y , d la c z e g o z ta k w i e l k ą s u b t e l n o ś c i ą p o t r a f i ł
o p i s a ć m is ty c z n e u n i e s i e n i a i p r z e z w i e l u u z n a n y z o s t a ł z a m
i-, , - „33
s t r z a m isty k ó w " .
Z a g a d n ie n i e : "Św. A u g u sty n j a k o m i s t r z k o n t e m p l a c j i " , s z c z e g ó l n i e w n a w ią z a n iu do n a u k i L i s t u a p o s t o l s k i e g o "A u g u stin u m H ip - p o n en sem " J a n a P aw ła I I , s k ł o n i ł o n a s n i e t y l k o do w y p u n k to w an ia z a w a r t o ś c i te g o l i s t u w i n t e r e s u j ą c e j n a s k w e s t i i o r a z p rz y p o m n ie n ia n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n y c h te k s tó w A u g u s ty n a d o ty c z ą c y c h j e go d o z n a ń i n a u k i o k o n t e m p l a c j i , l e c z t a k ż e do u s to s u n k o w a n ia s i ę do s p o r u to c z ą c e g o s i ę na te m a t m is ty c z n e g o , c z y z w y c z a jn e g o c h a r a k t e r u a u g u s t y ń s k i e j k o n t e m p l a c j i . P rz y k o ń c u te g o k r ó t k i e g o s tu d iu m t r z e b a s o b i e je d n a k u św ia d o m ić g r a n i c e je g o m o ż liw o ś c i.
N ie p o d ję l iś m y w nim w i e l u k w e s t i i , k t ó r e p o z w o liły b y ro z u m ie ć p r z e d m i o t , p o d m io t i u w a ru n k o w a n ia a u g u s t y ń s k i e j k o n t e m p l a c j i w d o k ła d n i e js z y m p o w ią z a n iu j e j ze znanym i k o n c e p c ja m i k o n te m
p l a c j i s t a r o ż y t n o ś c i p r z e d c h r z e ś c i j a ń s k i e j 1 c h r z e ś c i j a ń s k i e j
o r a z z a p o z n a ć s i ę z j e j wpływem n a w ie k i p ó ź n i e j s z e . W ydaje s i ę j e d n a k , że mimo w spo m n ian eg o o g r a n i c z e n i a n a w e t o b e c n e s tu d iu m
p r z y c z y n i s i ę z n a c z n i e do p r z e z w y c i ę ż e n i a z a s t r z e ż e ń pod a d r e sem u z n a n i a m is ty c z n e g o c h a r a k t e r u k o n t e m p l a c j i św . A u g u sty n a w s e n s i e ś c i s ł y m i p o z w o li l e p i e j go r o z u m ie ć j a k o n a u c z y c i e l a , p r a k t y k a i m i s t r z a k o n t e m p l a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w cały m b o g a c t w i e j e j z n a c z e n i a . W a le r ia n S łom ka L u b i i n SANT'AGOSTINO - IL MAESTRO DELLA CONTEMPLAZIONE
/ R i a s s u n t o /
L 'A u to r e d e l l ' a r t i c o l o s i r i f e r i s c e p rim a a l l a L e t t e r a A p o sto - l i c a "A u g u stin u m H ip p o n en sem " d i G io v a n n i P a o lo I I , e s p o n e n d o i l suo in s e g n a m e n to s u l l a c o n te m p la z io n e d i S a n f A g o s t i n o e s e c o n d o S a n t'A -
g o s t i n o . U t i i i z z a , p o i , d e i t e s t i f o n d a m e n t a i i d e l V escovo d 'lp p o n a a p r o p o s i t o d e l l a c o n t e m p l a z i o n e , e c r i t i c a a l c u n e o p i n i o n i c h e negan
i l c a r a t t e r e m i s t i c o d e l l a c o n te m p la z io n e d i S a n f A g o s t i n o .
