ROLA SIŁ ZBROJNYCH W OCHRONIE GRANIC RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

(1)

Szkoła Policji w Szczyt ts Re

serve d

Copyrigh

t © 2019 Police Academy in S

All Righ ts Reser

ved

Copyrigh

t © 2019 L’École Supérieure All Righ

ts Reser

Copyrigh

t © 2019All Rig

Copyrigh

t © 2019 Wyższa All Righ

érieure

de la Police à Szczytno ts Re

serve d

in Szczytno

All Righ ts Re

serve d

Copyrigh

t © 2019 Высшая школаполиции вг. Щитно All Righ

ts Reser ved

ved

Copyrigh

t © 2019 Police Academ

y in Szczytno

ved

Copyrigh

t © 2019 L’École Sup All Righ

школаполиции вг. Щитно ts Reserve

d

e Academy in Szc

zytno

ts Reser ved

t © 2019 L’École Supérieure

de la Police à Sz czytno

serve d

Copyrigh

t © 2019 Polizeihoch schule

in Szczytno

ved

Copyrigh

t © 2019 Высшая All Righ

R

YSZARD

J

AKUBCZAK¹

R ÔLA S ÎŁ Z ^BROJNYCH ^W ÔCHRONIE ^GRANIC R ZECZYPOSPOLITEJ P ÔLSKIEJ

Wstęp

M

ając na względzie rolę w sensie czynnym należy brać pod uwagę, że jest to „[…] udział i znaczenie kogoś lub czegoś w jakichś okolicznościach, w jakimś przedsięwzięciu (też: zadanie do spełnienia)” — na co wskazuje Słownik języka polskiego². W odniesieniu do Sił Zbrojnych Rzeczypospoli- tej Polskiej (dalej jako: SZRP) jako kogoś/czegoś okolicznością tej roli jest ochrona granicy państwowej współczesnej Polski. Wskazuje na to też treść obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., w której zawarty jest następujący zapis: „Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic”³. Bezpieczeństwo narodowe obejmuje wiele sfer funkcjonowania państwa, a w nich ważne miejsce ma niezakłócony byt i rozwój kraju oraz jego spo- łeczeństwa. Podejmowane w tym celu wyzwania i przeciwdziałanie zagroże- niom w obszarze bezpieczeństwa dotyczą także zapewnienia nienaruszalno- ści oraz bezpieczeństwa granic państwowych. Realizowaniem zadań w tym zakresie zajmują się organy i wyspecjalizowane instytucje, do których zali- czają się jednostki Straży Granicznej (dalej jako: SG), SZRP, Służby Celno- -Skarbowej (dalej jako: SC)⁴ i Urzędu do Spraw Cudzoziemców. Na rzecz

1 Prof. dr hab. Ryszard Jakubczak — pracownik naukowo-dydaktyczny na Wy- dziale Bezpieczeństwa i Nauk Prawnych Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie. Brał udział w ponad 20 projektach naukowo-badawczych jako kierownik lub zastępcą kierownika. Jest promotorem 22 doktoratów, ponad 500 prac dyplomowych i stu- dyjnych oraz autorem lub współautorem ponad 100 publikacji książkowych (skryp- tów). Specjalizuje się w strategii bezpieczeństwa narodowego, bezpieczeństwie na- rodowym i wewnętrznym, zarządzaniu kryzysowym, terroryzmie, systemie obrony terytorialnej, działaniach nieregularnych i hybrydowych oraz cyberbezpieczeństwie.

Adres do korespondencji: <r. jakubczak@wspol.edu.pl>.

2 Słownik języka polskiego, <https://sjp.pwn.pl/slowniki/rola.html>, 28 grudnia 2018 r.

3 DzU z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm., art. 26 pkt 1; dalej jako: Konstytucja RP.

4 Por. ustawa z 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (DzU z 2019 r., poz. 768 ze zm.; dalej jako ustawa o Krajowej Administracji Skarbowej).

(2)

serve d

Copyrigh

ved

Copyrigh

ts Reser

Copyrigh

t © 2019All Rig

Copyrigh

érieure

serve d

in Szczytno

serve d

Copyrigh

ts Reser ved

ved

Copyrigh

y in Szczytno

ved

Copyrigh

d

zytno

ts Reser ved

serve d

Copyrigh

in Szczytno

ved

Copyrigh

t © 2019 Высшая All Righ kompleksowej ochrony granicy państwowej z powyższymi instytucjami

współdziałają inne podmioty pośrednio współodpowiedzialne za jej ochronę, które są elementami systemu bezpieczeństwa narodowego.

O granicach na poziomie państwa

O granicach w kontekście potrzeb państw różnie rozstrzygano na po- szczególnych etapach rozwoju cywilizacji. Stąd „[…] współczesna anali- za istoty granicy państwowej pozwala stwierdzić, że kategoria ta stanowi rezultat dłuższego procesu rozwojowego. W starożytności, w okresie

Do zadań SC należą:

—kontrola przestrzegania przepisów prawa celnego oraz innych przepisów zwią- zanych z wywozem i przywozem towarów,

—wykonywanie czynności związanych z nadawaniem towarom przeznaczenia celnego,

—wymiar i pobór należności celnych i innych opłat związanych z przywozem i wywozem towarów,

—wymiar i pobór podatku od towarów i usług (VAT) z tytułu importu towarów,

—kontrola, szczególny nadzór podatkowy, wymiar i pobór podatku akcyzowego,

—pobór opłaty paliwowej,

—kontrola gier i zakładów wzajemnych,

—wykonywanie zadań wynikających z ustawy z 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (DzU z 2019 r., poz. 847 ze zm.) związanych w szczególności z udzielaniem koncesji oraz zezwoleń, zatwierdzaniem regulaminów oraz reje- stracją urządzeń,

—współdziałanie przy realizacji Wspólnej Polityki Rolnej,

—wykonywanie zadań wynikających z przepisów wspólnotowych regulujących statystykę dotyczącą obrotu towarowego pomiędzy państwami członkowskimi Wspólnoty Europejskiej,

—rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw skarbowych i wykro- czeń skarbowych, przestępstw i wykroczeń związanych z przywozem i wywozem towarów oraz ściganie ich sprawców w zakresie określonym innymi ustawami,

—rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw i wykroczeń związa- nych z naruszeniem przepisów dotyczących ochrony dóbr kultury oraz ochrony własności intelektualnej, a także przestępstw i wykroczeń związanych z wpro- wadzaniem na polski obszar celny oraz wyprowadzaniem z polskiego obszaru celnego towarów objętych ograniczeniami lub zakazami, w szczególności ta- kich jak: odpady szkodliwe, substancje chemiczne, materiały jądrowe i pro- mieniotwórcze, środki odurzające i substancje psychotropowe oraz broń, amu- nicja, materiały wybuchowe i technologie objęte kontrolą międzynarodową, organizmy i produkty z nich wytworzone chronione prawem związane CITES,

—kontrola ruchu drogowego,

—kontrola transportu drogowego,

—współpraca z organami celnymi innych państw oraz organizacjami międzyna- rodowymi,

—współpraca z szefem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnych w zakresie niezbędnym do realizacji jego zadań ustawowych.

(3)

serve d

Copyrigh

ved

Copyrigh

ts Reser

Copyrigh

t © 2019All Rig

Copyrigh

érieure

serve d

in Szczytno

serve d

Copyrigh

ts Reser ved

ved

Copyrigh

y in Szczytno

ved

Copyrigh

d

zytno

ts Reser ved

serve d

Copyrigh

in Szczytno

ved

Copyrigh

t © 2019 Высшая All Righ tworzenia się pierwszych struktur państwowych, granica państwa była

wyznaczona przez pas graniczny, którego szerokość określały naturalne formy terenu, np. grzbiety górskie czy też rzeki. Ten pas graniczny pełnił wówczas dwie podstawowe funkcje: rozdzielał społeczeństwa oraz pełnił rolę linii obronnej. Wraz z rozwojem społeczeństw i ich naturalnym prze- mieszczaniem się, ten pas graniczny jako linia obronna zaczął przybierać kształt granicy politycznej, linearnej. Rozwój państw powodował z kolei zacieśnienie pasów granicznych i ich ewolucję w stronę linii granicznych.

Konsekwencją tych zmian było pojawienie się granic sztucznych. Proces ten widoczny był przede wszystkim tam, gdzie naturalne formy terenu nie sprzyjały ochronie terytorium państwa. Z kolei konsekwencją powstania granic sztucznych była ewolucja tej kategorii w kierunku tzw. linii⁵. Gra- nica jako linia pojawiła się najwcześniej na obszarach najbardziej rozwi- niętych gospodarczo, a także gęściej zaludnionych. Wraz z rozwojem ko- munikacji, a także kontaktów międzypaństwowych, nastąpiło zawężenie stref przygranicznych i zamiana ich w tzw. linie przygraniczne. To z kolei oznaczało przeniesienie granicy wyznaczonej na mapie (delimitacja) na rzeczywisty układ przestrzenny, a więc dokładne wyznaczenie prze- biegu granicy w terenie (demarkacja). Należy w tym miejscu podkreślić, że podstawą ustalenia granicy państwowej oddzielającej dwa państwa od siebie jest umowa międzynarodowa, która oznacza zgodę obu państw na wyznaczenie i przebieg granicy w terenie. W umowie ustala się również tzw. strefę graniczną (2–6 km) lub szerszą strefę przygraniczną, w której najczęściej obowiązują rygory dotyczące ograniczenia w swobodzie prze- mieszczania się mieszkańców oraz kontrole ze strony służb państwowych.

W celu ochrony granic ustanawia się pas drogi granicznej (15 m) oraz strefę nadgraniczną, co najmniej 15 km od granicy⁶. Jeżeli rozdzielenie terytoriów dwóch państw nie może nastąpić w wyniku podpisania umowy granicznej, to wówczas granica przyjmuje postać linii demarkacyjnej. Linie demarkacyjne pełnią funkcje granic państwowych tymczasowo i najczęś- ciej wprowadza się je jako efekt zakończenia lub zawieszenia działań wo- jennych. Ich główną funkcją jest rozdzielenie stron konfl iktu i wyznaczenie tymczasowej granicy, która najczęściej funkcjonuje jako linia rozejmu”⁷.

Należy założyć, że „[…] istoty granicy nie można wyłącznie odno- sić do pojęcia granicy państwowej”⁸, ponieważ, jak przyjmuje Krystian Heffner, „[…] badania nad istotą pojęcia granicy są prowadzone w wielu

5 G. Balawajder, Granice państw w obszarze Unii Europejskiej [w:] S.M. Gro- chalski (red.), Obywatel w Unii Europejskiej, Opole 2006, s. 91.

6 W. Walters, Border control, „European Journal of Social Theory” 2006, Vol. 9, No 2, s. 187–203; także: S.M. Grochalski, Granica — instytucja z przeszłością i niezdefi niowana przyszłością [w:] M. Lis, A. Trzcielińska-Polus (red.), Collegium Opole 2009. Od Okrągłego Stołu do obalenia Muru Berlińskiego i Aksamitnej Rewo- lucji. Polacy-Niemcy-Czesi — nowe wartości, nowe relacje, Opole 2010, s. 107–108.

7 G. Balawajder, Granica państwa jako kategoria wielowymiarowa.

Pogranicze, „Polish Borderlands Studies” 2013, nr 1, s. 47.

8 Tamże, s. 45.

(4)

serve d

Copyrigh

ved

Copyrigh

ts Reser

Copyrigh

t © 2019All Rig

Copyrigh

érieure

serve d

in Szczytno

serve d

Copyrigh

ts Reser ved

ved

Copyrigh

y in Szczytno

ved

Copyrigh

d

zytno

ts Reser ved

serve d

Copyrigh

in Szczytno

ved

Copyrigh

t © 2019 Высшая All Righ dziedzinach nauki i mają charakter interdyscyplinarny”⁹. Dostrzegalny

jest również „[…] wieloaspektowy wymiar przestrzenny granicy, ukazujący jej oddziaływanie w ujęciu globalnym, regionalnym, lokalnym i międzyna- rodowym, ale także dotyczący transgranicznych powiązań o ekonomicz- nym lub społeczno-kulturowym charakterze”¹⁰. Stąd m.in. można przyjąć, że samo „[…] pojęcie granica posiada wiele różnych znaczeń, przy czym tylko część z nich ma znaczenie w sensie stricte geografi cznym, a więc dotyczącym funkcjonowania w przestrzeni. W znaczeniu etymologicznym (słownikowym) granica posiada bardziej ogólną defi nicję, odnoszącą się do linii zamykającej lub oddzielającej pewien określony obszar (kontur, zarys), lub dotyczącą pewnego ograniczonego zasięgu, miary, kresu cze- goś dozwolonego”¹¹. Dlatego też „[…] w ujęciach słownikowych czy też lek- sykalnych pojęcie granicy jest często równoznaczne z takimi terminami jak brzeg, koniec, kres, linia podziału, limit, zakres czy zasięg. W języku polskim pojęcie granicy jest używane w różnych kontekstach. Oznacza to, że ten termin może być wykorzystywany zarówno w odniesieniu do linii rozdzielającej państwa, jak również w innych kontekstach, dotyczących nie tylko innych podziałów terytorialnych w przestrzeni politycznej, czy też prawnej, ale również zjawisk zachodzących w przestrzeni kulturowej lub społecznej. Zatem ten sam termin używany jest w odniesieniu do granicy państwa czy też w odniesieniu do granicy jednostek fi zyczno-geografi cz- nych (np. granica na Brynicy rozdzielająca Górny Śląsk od Małopolski)”¹². Mając na względzie przestrzeń, granicę „[…] defi niuje się przede wszystkim jako linię podziału pomiędzy obszarem o odmiennej przynależności politycznej, prawnej, administracyjnej, kulturowej, społecznej, instytucjonalnej, kompetencyjnej czy środowiskowej”¹³. Natomiast K. Heffner przyjmuje, że „[…] granice w ujęciu geografi cznym można analizować jako granice w przestrzeniach naturalnych, granice w przestrzeni kulturowej, granice w przestrzeni politycznej, granice obszarów planistycznych, granice w przestrzeni społecznej czy granice w przestrzeni społecznej. W przestrzeni geopolitycznej najważniejsze znaczenie posiada granica państwowa”¹⁴.

Istnienie granic pomiędzy państwami „[…] wynika przede wszystkim z przypisania państwom terytorium, a także z właściwego wspólnotom ludzkim instynktu terytorialności, tj. dążenia do zapewnienia sobie wy- łączności kontrolowania zdarzeń i procesów zachodzących na zamieszki- wanym przez nie obszarze”¹⁵. Granica państwa, „[…] wyznaczając położe-

9 K. Heffner, Granica — rozwój instytucji (defi nicje, etymologia, typologia) [w:] S.M. Grochalski (red.), Ewolucja instytucji granicy we współczesnej Europie, Opole 2010, s. 77.

10 Tamże.

11 M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 1991, s. 694.

12 G. Balawajder, Granica państwa jako kategoria…, wyd. cyt., s. 45.

13 Tamże, 46.

14 K. Haffner, Granica — rozwój instytucji…, wyd. cyt., s. 77.

15 A. Jagielski, Pogranicze polsko-czeskie jako problem badawczy [w:] K. Heff- ner, W. Drobek (red.), Strefa pograniczna Polska-Czechy. Procesy transformacji i rozwoju, Opole 1995, s. 119.

(5)

serve d

Copyrigh

ved

Copyrigh

ts Reser

Copyrigh

t © 2019All Rig

Copyrigh

érieure

serve d

in Szczytno

serve d

Copyrigh

ts Reser ved

ved

Copyrigh

y in Szczytno

ved

Copyrigh

d

zytno

ts Reser ved

serve d

Copyrigh

in Szczytno

ved

Copyrigh

t © 2019 Высшая All Righ nie geografi czne terytorium, określa nie tylko obszar państwa, ale spełnia

również określone funkcje, które w podstawowym wymiarze mają charakter wewnętrzny i zewnętrzny”¹⁶. „Wewnętrzny wymiar granicy państwa wy- znaczony jest przez przestrzenny zasięg zwierzchności terytorialnej władzy i w tym względzie dotyczy regulacji i swobody działań podejmowanych przez różne grupy wewnątrz państwa, migracji, a także transferów fi nan- sowych i rzeczowych oraz przepływu informacji poza terytorium. Zatem granica w tym kontekście, wyznacza przestrzeń, w obrębie której państwo realizuje funkcje wynikające z posiadanej władzy. Z kolei zewnętrzny wymiar granicy dotyczy ograniczenia dostępu do terytorium państwa ze strony wszystkich podmiotów funkcjonujących poza jego obszarem”¹⁷.

Granica państwa

Na temat granicy państwowej można znaleźć różne defi nicje i wykładnie prawne oraz wiele prac teoretycznych — wszystkie w przeważającej licz- bie z reguły odnoszą się do wykładni politycznych (konstytucyjnych) oraz prawnych poszczególnych państw lub tego samego państwa, ale funkcjo- nującego w różnych uwarunkowaniach ustrojowych i geostrategicznych, jednak zawsze mają odniesienie międzynarodowe, które w ostatnich wie- kach jest raczej niezmienne.

Analizując źródła współczesnego rozumienia granicy państwa, można przyjąć, że to „[…] nomenklatura francuska stanowiła pierwotny wkład w rozwój terminologii dotyczącej granic. Etymologia terminu granica wy- wodzi się od francuskiego frontiere co oznaczało linie frontu czy też fronto- nu (przyczółku) — a więc mamy tutaj do czynienia z pojęciem militarnym.

Ale, jak podaje André Louis Sanguin, przez długi czas nie posługiwano się terminem frontier tylko limite — a więc „kres”. W tym względzie nawiązano do rzymskiego limes — pasa o długości 9000 km, który miał chronić po- przez wykorzystanie muru, wież, kontroli przepływu ludzi i towarów. Z kolei termin frontiere przyjęto jako efekt konstrukcji narodu. Było to ściśle związane z powstaniem państwa narodowego, którego funkcjonowanie było związane z atrybutem terytorialności. Terytorium wyznaczone było przez granicę linearną (limite), ale wymagającą ochrony i obrony, a więc wiążącą się ze służbą wojskową. Stąd pojawiło się pojęcie frontiere czyli linia frontu (strefa obrony¹⁸)”¹⁹.

Ze względu na charakter rozważań o granicy na poziomie państwa najważ- niejsze znaczenie posiada granica państwowa (państwa), bowiem „[…] to ona

16 G. Balawajder, Granica polsko-czeska w kontekście integracji europej- skiej. Różne aspekty ewolucji funkcji granicy [w:] B. Kozera, M. Lis (red.), Śląsk Opawski i Opolski w kierunku standardów europejskich, Opole 2003, s. 229.

17 G. Balawajder, Granica państwa jako kategoria…, wyd. cyt., s. 44–45.

18 A.L. Sanguin, L’Architecture spatiale des frontieres politiques queleques re- fl ections theorique a propos de l’example siusse. Regia Basiliensis, „Basler Ze- itschrift für Geographie” 1983, Vol. 24, No. 1, s. 1–10.

19 G. Balawajder, Granica państwa jako kategoria…, wyd. cyt.

(6)

serve d

Copyrigh

ved

Copyrigh

ts Reser

Copyrigh

t © 2019All Rig

Copyrigh

érieure

serve d

in Szczytno

serve d

Copyrigh

ts Reser ved

ved

Copyrigh

y in Szczytno

ved

Copyrigh

d

zytno

ts Reser ved

serve d

Copyrigh

in Szczytno

ved

Copyrigh

go władztwa. Nadając państwu atrybut terytorialności i suwerenności od- grywa istotną rolę w postrzeganiu państwa jako najważniejszego uczestnika stosunków międzynarodowych. Wydaje się jednak koniecznym zwrócenie uwagi na fakt, że percepcja granicy państwowej, jako szczególnej kategorii, nie może pomijać funkcjonowania granic w innych aspektach dotyczących funkcjonowania przestrzeni. W ujęciu przestrzennym, granicę defi niuje się przede wszystkim, jako linię podziału pomiędzy obszarem o odmiennej przynależności politycznej, prawnej, administracyjnej, kulturowej, społecz- nej, instytucjonalnej, kompetencyjnej czy środowiskowej. […] W przestrzeni geopolitycznej najważniejsze znaczenie posiada granica państwowa”²⁰. Dobrym przykładem na wykładnię teoretyczną o granicy państwa jest podejście profesora Alfonsa Klafkowskiego, który przyjmował, że granica ta to:

„a) linia, na której kończy się władza państwa,

b) linia, która oddziela terytorium jednego państwa od terytorium innego państwa lub morza otwartego,

c) płaszczyzna prostopadła do powierzchni i przecinająca ją w kierunku geometrycznego środka ziemi; płaszczyzna ta oddziela obszary pod- legające zwierzchnictwu terytorialnego sąsiadujących państw — linia graniczna na powierzchni ziemi określa tylko sam przebieg granicy państwowej,

d) linia zetknięcia terytorium dwóch państw”²¹.

Zakłada się, że „[…] istnienie granic państwowych wynika przede wszystkim z przypisania państwom terytorium, a także z właściwego wspólnotom ludzkim instynktu terytorialności. Granica państwa, wyzna- czając położenie geografi czne terytorium, określa nie tylko obszar pań- stwa, ale spełnia również określone funkcje, które w podstawowym wymiarze mają charakter wewnętrzny i zewnętrzny. Mimo że na wielu obszarach granice zachowały tradycyjną funkcję bariery, współczesne granice nie funkcjonują już w ten sam sposób, jak jeszcze w niedalekiej przeszłości.

W warunkach globalizacji kultury oraz internacjonalizacji polityki i go- spodarki nastąpiło otwarcie granic i związane z tym osłabienie kontroli granicznej, stanowiącej dotychczas barierę dla przepływu ludzi, dóbr, ka- pitału i idei. Oznacza to, że współczesna percepcja granic państwowych dotyczy nie tylko zmian zachodzących w obrębie instytucji państwa i jego polityk, ale również wiąże się ze zmianami w kontekście redefi nicji obywa- telstwa, suwerenności i tożsamości narodowej”²².

Istniejące granice państw, pomimo różnych poglądów na ich znaczenie oraz upływu czasu, wciąż mają swój praktyczny wymiar nie tylko gospodarczy czy też kulturowy bądź cywilizacyjny, gdyż jako elementy

20 Tamże, s. 46.

21 A. Klafkowski, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1996, s. 116.

22 G. Balawajder, Granica państwa jako kategoria wielowymiarowa, „POGRA- NICZE. POLISH BORDERLANDS STUDIES” 2013, nr 1, s. 44. Por. G. Balawajder, Granica państwa jako kategoria wielowymiarowa, <https://docplayer.pl/11580855- -Granica-panstwa-jako-kategoria-wielowymiarowa.html>, 1 stycznia 2019 r.

(7)

serve d

Copyrigh

ved

Copyrigh

ts Reser

Copyrigh

érieure

serve d

in Szczytno

serve d

Copyrigh

ts Reser ved

ved

Copyrigh

y in Szczytno

ved

Copyrigh

d

zytno

ts Reser ved

serve d

Copyrigh

in Szczytno

ved

Copyrigh

dzy państwami nie tylko bezpośrednio ze sobą sąsiadującymi — ale z nimi przede wszystkim. Mają one przez to niepodważalne znaczenie w poli- tyce bezpieczeństwia wszelkich podmiotów prawa międzynarodowego, którymi są przecież państwa. Stąd współcześnie stanowią one nie tylko swego rodzaju tamę wobec nielegalnej migracji ludzi oraz przerzutu to- warów niebezpiecznych, broni i używek, ale lokalizują również na przej- ściach granicznych różnorodną wymianę towarową oraz przepływ środków płatniczych i wartościowych zasobów kultury oraz natury. Przejścia (pla- cówki) graniczne mogą dystrybuować pośrednio przepływ zjawisk kulturo- wych oraz ideologicznych między państwami, gdyż stanowią ich pierwszy element weryfi kacji tego przepływu wobec działalności państwa sąsiednie- go. Charakter tej dystrybucji — rozumianej jako współpraca lub blokada w sferze cywilizacyjnej — w znacznym stopniu zależy od wzajemnych sto- sunków sąsiadujących ze sobą państw. W ten sposób granica państwa może również pełnić ze zmienną intensywnością trzy podstawowe role:

—militarną — tama i przeciwdziałanie przed atakiem zbrojnym (agresją, np. hybrydową),

—ekonomiczną — zapora przed wolnym (niekontrolowanym i niepożą- danym) przepływem towarów (broni, materiałów rozczepianych, che- micznych i biologicznych) i usług (praca na „czarno”),

—społeczną — przeszkoda weryfi kująca swobodne (niedozwolone, ogra- niczone lub selektywnie dystrybuowane) przemieszczanie się oraz po- wstrzymująca nielegalną migrację oraz handel ludźmi i ich organami.

W odniesieniu do RP granica państwowa „[…] jest powierzchnią pionową przechodzącą przez linię graniczną, oddzielającą terytorium państwa polskiego od terytoriów innych państw i od morza pełnego. Granica państwo- wa rozgranicza również przestrzeń powietrzną, wody i wnętrze ziemi”²³. Przebieg tej granicy „[…] na lądzie oraz rozgraniczenia morskich wód we- wnętrznych i morza terytorialnego z państwami sąsiednimi są określone w umowach międzynarodowych, zawartych przez Rzeczpospolitą Polską”²⁴, natomiast „[…] na morzu przebiega w odległości 12 mil morskich²⁵ od linii podstawowej, określonej w odrębnych przepisach, lub po zewnętrznej granicy red włączonych do morza terytorialnego”²⁶ — co „[…] na lądzie i na morskich wodach wewnętrznych oznacza się znakami granicznymi^{” 27}. Granicę państwową, „[…] jeżeli tego inaczej nie regulują umowy między- narodowe zawarte z sąsiednimi państwami, ustala się:

1) na odcinkach lądowych oraz w miejscach, w których granica państwo- wa przecina wody stojące lub wody płynące, przechodząc na drugi

23 Ustawa z 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej (tekst jedn. DzU z 2018 r., 1869 ze zm.; dalej jako ustawa o ochronie granicy państwo- wej), art. 1.

24 Tamże, art. 2.

25 Mila morska — jednostka miary odległości na morzu — to 1852 m.

26 Art. 3 ustawy o ochronie granicy państwowej.

27 Tamże, art. 4 ust. 1.

(8)

serve d

Copyrigh

ved

Copyrigh

ts Reser

Copyrigh

érieure

serve d

in Szczytno

serve d

Copyrigh

ts Reser ved

ved

Copyrigh

y in Szczytno

ved

Copyrigh

d

zytno

ts Reser ved

serve d

Copyrigh

in Szczytno

ved

Copyrigh

do drugiego;

2) na rzekach, potokach, strumieniach, kanałach nieżeglownych — we- dług linii środkowej koryta;

3) na rzekach żeglownych — według linii środkowej głównego toru wod- nego lub linii środkowej głównego nurtu”²⁸.

Państwa, do wyznaczania konkretnych odcinków swojej granicy, wyko- rzystują dominujące nad terenem lub charakterystyczne elementy geografi czne albo rzeźbę terenu, jak m.in. zabagnienia, laguny, rzeki, łańcuchy górskie lub wybrzeża morskie, a także obszary pustynne.

W układzie międzynarodowym, tj. Unii Europejskiej (dalej jako: UE), Polska posiada granice zewnętrzne i wewnętrzne.

Długość granic zewnętrznych Polski, tj. rozumianych jako zewnętrzna granica państwa UE, z poszczególnymi państwami z nią sąsiadującymi wynosi w wypadku:

—Republiki Białorusi — 418 km,

—Federacji Rosyjskiej — 232 km (w tym odcinek 22 km rozgraniczający morze terytorialne RP i federacji),

—Republiki Ukrainy — 535 km.

W wypadku Polski zewnętrzna granica morza terytorialnego (ry- sunek 1) to 395 km. Stąd zewnętrzna granica lądowa RP ma długość 1163 km, przez co stanowi jedno z dłuższych ogniw granicy państwa unijnego z państwami spoza UE — strzeżonej przez państwo członkow- skie UE. „W skład terytorium państwa wchodzą wody wewnętrzne i morze terytorialne”²⁹.

„Specyfi czną rolę pełni strefa przyległa. Nie stanowi ona terytorium pań- stwa, lecz na jej obszarze państwo nadbrzeżne sprawuje kontrolę w odniesieniu do obcych statków, w ściśle określonych dziedzinach i zakresach”³⁰. Według prof. Krzysztofa Rokicińskiego z Akademii Marynarki Wojen- nej w Gdyni w „[…] wyłącznej strefi e ekonomicznej działalność państw trzecich, nie powinna naruszać suwerennych praw państwa nadbrzeżne- go dotyczących rozpoznania, eksploatacji i ochrony zasobów toni wodnej, na dnie i w jego podziemiu (tym samym zasobów surowcowych państwa), a także budowli wodnych, wokół których obowiązuje strefa bezpieczeństwa rozciągająca się na 500 m. Na obydwu tych obszarach, w okresie poko- ju, obce siły morskie mają prawo prowadzić wszelkie działania (łącznie

28 Tamże, art. 5 ust. 1.

29 Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, sporządzona w Mon- tego Bay z 10 grudnia 1982 r. (DzU z 2002 r., nr 59, poz. 543; dalej jako: konwencja Narodów Zjednoczonych z 10 grudnia 1982 r.), art. 3–5, 8, 33, 55–57, 86.

30 „W strefi e przyległej do swojego morza terytorialnego, zwanej strefą przyle- głą, państwo nadbrzeżne może wykonywać kontrolę konieczną do zapobiegania naruszaniu jego ustaw i przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sa- nitarnych, a także karania ich naruszeń dokonanych na jego terytorium lub morzu terytorialnym”. Art. 33 ust. 1a-b, art. 111 konwencji Narodów Zjednoczonych z 10 grudnia 1982 r.

ROLA SIŁ ZBROJNYCH W OCHRONIE GRANIC RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

R

J

R OLA S IŁ Z BROJNYCH W OCHRONIE GRANIC R ZECZYPOSPOLITEJ P OLSKIEJ

Wstęp

M

O granicach na poziomie państwa

Granica państwa

R ÔLA S ÎŁ Z ^BROJNYCH ^W ÔCHRONIE ^GRANIC R ZECZYPOSPOLITEJ P ÔLSKIEJ