Słownik pisarzy śląskich. T. 3

S Ł O W N I K

PISARZY ŚLĄSKICH

Tom 3

NR 2754

S Ł O W N I K

PISARZY ŚLĄSKICH

Tom 3

pod redakcją

J

^ACKA

L

^YSZCZYNY

i D

^ARIUSZA

R

^OTTA

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2010

Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej

MAREK PIECHOTA

Recenzent

J^OACHIM G^LENSK

Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:

Śląska Biblioteka Cyfrowa www.sbc.org.pl

WSTĘP

Przekazujemy w ręce czytelników już trzeci tom — będący kontynuacją wydanych nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego w roku 2005 tomu pierwszego i w roku 2007 tomu drugiego — Słownika pisarzy śląskich. Słownik..., wydawany w systemie holenderskim i w zamierzeniu inicjatorów i autorów przygotowywany jako edycja wielotomowa, zawiera biogramy po- staci, które współtworzyły od czasów najdawniejszych dzieje lite- ratury śląskiej. Przyjęto w nim zasadę prezentacji biogramów twórców już nieżyjących, także tych, których związki ze Ślaskiem były tylko czasowe, niemniej jednak wyraźne i ważne w ca- łokształcie dorobku twórczego pisarza.

Publikacja ta ukazuje wielokulturowość i wielojęzyczność ślą- skich twórców literatury, prezentuje i porządkuje aktualny stan wiedzy. Stanowi więc w dorobku badań śląskoznawczych pozycję przewartościowującą i weryfikującą stereotypy, a także wskazów- kę i zachętę do dalszych badań, umożliwiających powstanie no- woczesnej syntezy literatury śląskiej.

Słownik... spełnia dwie podstawowe funkcje — jest rodzajem przewodnika faktograficznego i bibliograficznego dla humanistów uniwersyteckich różnych specjalizacji oraz może stanowić pomoc dydaktyczną na poziomie szkolnictwa średniego, ułatwiając reali- zację założeń programowych związanych z edukacją regionalną — dziedzictwem kulturowym regionu, będącym jednym z najistot- niejszych czynników, od których zależy zachowanie tożsamości narodowej w jednoczącej się Europie.

Pomocą dla wszystkich korzystających ze słownika powinien być umieszczony tu spis alfabetyczny haseł ze wszystkich trzech tomów, ułatwiający dotarcie do poszukiwanych biogramów.

Jacek Lyszczyna, Dariusz Rott

B

ADURA

J

ERZY (1845—1911), pastor, publicysta, literat, dzia- łacz narodowy i patriotyczny.

Urodził się 4 kwietnia w Drogomyślu, w rodzinie protestanc- kiej; był synem Michała, włodarza Kamery Cieszyńskiej, i Ewy z Tolaszów. Szkołę ludową skończył w rodzinnej wsi, a następnie podjął naukę w gimnazjum w Cieszynie. Już wtedy dał się po- znać jako rzutki organizator, założył bowiem polskie stowarzysze- nie młodzieży „Wzajemność” (1862), pełniąc zarazem funkcję prezesa. Po maturze rozpoczął studia filozoficzne i teologiczne w Wiedniu (1864—1868). I tutaj nie zapomniał o swych korze- niach, należąc do polskiego towarzystwa „Ognisko”. W wolnym czasie organizował narodowe festyny w Ropicy i w Cieszynie.

Edukację uzupełniał krótko w Lipsku, by pod koniec 1868 r. zo- stać wikarym w Tressdorf.

Niepowodzeniem zakończyły się starania o urząd pastorski w Drogomyślu, toteż bez wahania przyjął posadę kaznodziei w Krakowie, by z kolei objąć wakujące miejsce w Mysłowicach (1872). Nie mógł jednak, ze względu na polskie pochodzenie, zo- stać tamtejszym duszpasterzem. Na przełomie 1875 i 1876 r.

stanął do konkursu mającego wyłonić pastora w Cieszynie, lecz przegrał z niemieckim kandydatem — Teodorem Haasem. Jego niechęć do Badury spowodowała, że nie potwierdzono jego urzę- du w Bystrzycy (1877).

Od 1876 r. przebywał on w Sycowie, a jednocześnie, przez krótki czas, w Międzyborzu i w Laskach koło Kępna. Od 1884 do 1891 r. widzimy go w redakcji „Nowin Śląskich”. W kilka lat po śmierci Roberta Ludwika Aleksandra Fiedlera został jego na- stępcą w Międzyborzu (3 lipca 1883) i wypełniał swe pastorskie powinności aż do 9 grudnia 1908 r., kiedy to znękany chorobą (paraliż i utrata wzroku) udał się na zasłużoną emeryturę.

W ostatnich latach próbował bezskutecznie namówić swego na-

B

stępcę — Kursawę (Kurzawę), do utrzymania nabożeństwa w ję- zyku polskim. Zmarł po długich cierpieniach 2 września 1911 r.

w Międzyborzu.

Początek aktywności twórczej omawianego twórcy przypada na r. 1864, kiedy to w „Gwiazdce Cieszyńskiej” pomieścił powiastkę Studenci cieszyńscy, która przedstawia życie braci gimnazjalnej w na poły autobiograficznym świetle. Na uwagę zasługują też inne utwory, nade wszystko drukowane w „Przyjacielu Ludu” no- wele: Krok za krokiem w dół, o wyraźnej tendencji abstynenckiej, bardzo ważnej i podkreślanej w owym czasie, Powieść o opętanym człowieku (1885—1886) i Powieść o bogatym młodzieńcu (1890—1891). Obie w swej warstwie fabularnej nawiązują do No- wego Testamentu. Badura dał się także poznać jako tłumacz pię- ciu pieśni, pomieszczonych w Psałterzu pielgrzyma Hermana Koellinga. Był również autorem przeróbek dewocyjnych dzieł nie- mieckich (Upominek dla konfirmowanych..., Syców—Międzybórz 1884, Katechizm międzyborski..., Międzybórz 1886 i dalsze edy- cje).

Niemałe są jego zasługi jako kaznodziei, zasłynął bowiem jako zdolny retor, głoszący swe kazania nie tylko w Krakowie i Między- borzu, lecz — co ciekawe — wśród Polonii hanowerskiej. Niestety, tylko nieliczna ich część doczekała się druku, przede wszystkim na łamach „Nowin Śląskich” (począwszy od 1884 r.). Dwa z nich ujrzały światło dzienne w osobnych wydaniach: Przemówienie nad grobem śp. Marii Pleszowskiej (Kraków 1872) i Z Ojca w wieczności zrodzony (Cieszyn 1902). Ważne znaczenie duszpa- sterskie miały z kolei publikacje o wyraźnym obliczu egzegetycz- nym, zamieszczane we wspomnianych już „Nowinach Śląskich”, jak również w „Przyjacielu Ludu”, „Zwiastunie Ewangelickim”

oraz w ełckiej „Gazecie Ludowej”. O wszechstronności Badury świadczą też jego prace historyczne. Na uwagę zasługują tutaj losy Kościoła — doprowadzone do wystąpienia Lutra (Dzieje kościoła chrześcijańskiego, Cieszyn 1894), a w rękopisie — do re- form Kalwina.

W końcu warto wspomnieć o profetycznych zainteresowaniach omawianego twórcy. Zwiastuje je rozprawa oparta na biblijnych przesłankach — Gog w ziemi Magog („Przyjaciel Ludu” 1890).

Miała ona w założeniu przedstawiać przyszłość chrześcijańskiej Europy, której losy wyjaśniał na podstawie symboliki biblijnej.

Kontynuacją tego nurtu zainteresowań teologicznych były zreda- gowane w 1906 r. Listy prorockie III część albo przepowiednie na podstawie Pisma św., dotyczące wojny europejskiej i losów Europy

BADURA JERZY 8

aż do r. 1965, wydane już po śmierci autora (Odolanów—Poznań 1920). Praca ta, pisana językiem apokaliptycznych skojarzeń i proroczych uniesień, może być dziś postrzegana jako przejaw teologicznych spekulacji oraz wiary w świetlaną przyszłość zarów- no Polski, jak i Europy. Wiele tekstów Badury pozostało w ręko- pisie — najważniejsze z nich to Autobiografia i Postylla (dziś zaginione).

Nie ulega wątpliwości, że pisarstwo tego zdolnego kaznodziei wypada ocenić wysoko, biorąc pod uwagę warunki, w jakich przyszło mu żyć i tworzyć. Operowanie prostym, na ogół, języ- kiem, sugestywne przykłady, ciekawe obrazowanie pozwalają zali- czyć go do grona jednego z najbardziej interesujących pisarzy śląskich.

Bibliografia

J. S z e r u d a: Jerzy Badura. W: Polski słownik biograficzny. T. 1. Red.

W. K o n o p c z y ń s k i. Kraków 1935; J. B i e l i ń s k i: Ostatni pastor polski w Międzyborzu. W służbie Ojczyzny i Kościoła. Księga pamiątkowa dla ks.

F. Gloeha. Warszawa 1938; J. B r o d a: Ks. J. Badura (jego życie i twórczość).

Cieszyn 1949; W. O g r o d z i ń s k i: Dzieje piśmiennictwa śląskiego. Do druku przygotowali L. B r o ż e k i Z. H i e r o w s k i. Katowice 1965; A. M a l i n a:

Ks. Jerzy Badura, wybitny działacz narodowy na Śląsku. [Odczyt w ramach działalności Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego. Oddział w Katowicach, 14 marca 1995]; Badura Jerzy. W: J. S z t u r c: Ewangelicy w Polsce. Słownik bio- graficzny XVI—XX wieku. Bielsko-Biała 1998.

Krzysztof Biliński

B

^ENKOWITZ

K

^ARL

F

^RIEDRICH (1764—1807), powieściopisarz, publicysta, satyryk i wydawca.

Urodził się w Ülzen koło Hanoweru. Przez pewien czas przeby- wał w Karkowie koło Stargardu Szczecińskiego, gdzie pracował jako nauczyciel domowy. Studiował teologię, m.in. prawdopodob- nie na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1796 r. przeniósł się na Dolny Śląsk, najpierw do Wrocławia, a następnie do Głogowa (gdzie od 1799 r. był sekretarzem w tamtejszym urzędzie kame- ralnym).

Zadebiutował w 1788 r. zbiorkiem poetyckim wydanym w Ge- tyndze Erzählungen und Gedichte. Dziesięć lat później wydał w Lipsku powieść satyryczną Empfindsame Reise, der Prinzessin

9 BENKOWITZ KARL FRIEDRICH

Ananas nach Gross-Glogau, wzorowaną na stylu Jeana Paula (1763—1825; właściwie Johann Paul Friedrich Richter). Benko- witz zawarł w niej krytykę monarchistycznej formy rządów oraz upadku obyczajów i moralności. Ganił brak tolerancji, rozrzut- ność i rozpustę kręgów dworskich, intrygi, obłudę i pasożytnic- two dworaków oraz zawyżone podatki i przymusowe daniny.

Kanwę utworu Benkowitza stanowił opis przymusowej podróży policyjnym dyliżansem zdetronizowanej księżniczki Anny von Lichtenau, metresy króla Fryderyka Wilhelma II, do twierdzy głogowskiej.

W latach 1801—1803 Karl Benkowitz wyjechał do południo- wych Włoch. Tam ze względów zdrowotnych zamieszkał w Neapo- lu i Sorrento. Wrażenia z podróży wyraził w trzyczęściowym sprawozdaniu Reise von Glogau nach Sorrent über Breslau, Wien, Triest, Venedig, Bologna, Florenz, Rom und Neapel (wydanym w Berlinie 1803—1804). W opisie tym Benkowitz dał świadectwo polskości ziem śląskich, wspominając m.in. o licznie spotykanych Polakach, wędrujących od strony Wrocławia na targ do Brzegu.

Kolejnym jego utworem typu „podróżniczego” był Reisen von Ne- apel in die umliegenden Gegenden. Nebst Reminiscenzen von me- iner Rückreise nach Deutschland (Berlin 1806).

W nieco wcześniejszej powieści Natalis oder die Schreckenssze- ne auf dem St. Gotthard (Leipzig 1800, 1833²) propagował reformy państwa w duchu rewolucji francuskiej. Przedstawił w niej histo- rię szlachetnego zbójcy, który na skutek niesprzyjających okolicz- ności zszedł na drogę przestępstwa, i mimo poprawy oraz pokuty za swe czyny nie mógł już wrócić do normalnego życia w spo- łeczeństwie i w rezultacie popełnił samobójstwo. W swoich utwo- rach Benkowitz podejmował problem społecznej sprawiedliwości i tematykę równości wszystkich wobec prawa. W ten sposób de- klarował swoją sympatię dla rewolucji francuskiej i haseł Oświe- cenia. Problematykę tę Benkowitz poruszał również w utworach:

Der Zauberer Angelion in Elis. Eine Geschichte seltsamen Inhalts (Bd. 1—2. Berlin 1798—1800), Der deutsche Don-Quixote oder Einer der Zwölfe. Eine Geschichte neuen Inhalts (Glogau 1806), Robert, der einsame Bewohner einer Insel im Südmeer. Ein Robin- son für Erwachsene (Bd. 1—4. Halle 1793—1798), Der neue wes- tfälische Robinson, oder der seltsame Mann in Wesel (Halle 1799) oraz Der Jubelfeier der Hölle, oder Faust der jüngere. Ein Drama zum Anfang des neunzehten Jahrhunderts (Berlin 1801). Pisał także o doli śląskich chłopów i wychowanków wrocławskich do- mów dziecka.

BENKOWITZ KARL FRIEDRICH 10

Pod koniec życia Benkowitz skłaniał się ku utopijnej koncepcji monarchy reformatora, którego wzorzec widział w Napoleonie.

Świadczy o tym problematyka utworu Geschichte des Angriffs, der Blokirung und Übergabe von Glogau (Bd. 1—2. Leipzig 1807).

Ważne miejsce w jego życiu zajmowała działalność wydawnicza.

W latach 1796—1797 redagował (wspólnie z Carlem Danielem Friedrichem Bachem) drukowane we Wrocławiu czasopismo „Der Torso”, poświęcone zagadnieniom sztuki, a w okresie 1794—1807 publikował „Schlesische Provinzial-Blätter”. Benkowitz wydał rów- nież dwie antologie: Abbadonna, ein Buch für Leidende (Glogau 1804) i Hilarion, oder das Buch der Freude (Glogau 1804), w któ- rych zamieścił własne wiersze liryczne i fragmenty prozy. W dniu 19 marca (lub maja) 1807 r. Benkowitz zginął, wypadając z okna mieszkania. Okoliczności jego śmierci nie zostały nigdy wyjaśnio- ne — nie wiadomo, czy było to zabójstwo, czy samobójstwo.

Bibliografia

D. S e s t i n i: Descrizione delle medaglie greche e romane del fu Benkowitz.

Berlino 1809; H.W. R o t e r m u n d: Das gelehrte Hannover, oder Lexikon von Schriftstellern und Schriftstellerinnen, gelehrten Geschäftsmännern und Künstlern die seit der Reformation in und ausserhalb den sämtlichen zum jetzigen König- reich Hannover gehörigen Provinzen gelebt haben und noch leben. Bd. 1. Bremen 1823, s. XXII—XXIV; K. G o e d e k e: Grundriß zur Geschichte der deutschen Dichtung. Bd. 5-2. Dresden 1893, s. 491—492; M. U r b a n o w i c z: Oświece- nie w literaturze niemieckiej na Śląsku. Wrocław 1965, s. 52—55; W. B e i n:

Glogau in der deutschen Literaturgeschichte. In: Glogau im Wandel der Zeiten.

Głogów poprzez wieki. Würzburg 1993, s. 265—275; J. J a n k o w s k i: Benko- witz. W: Encyklopedia ziemi głogowskiej. Z. 31. Red. A. B o k. Głogów 1995, s. 3—4; Deutsche Biographische Enzyklopädie. Bd. 1. Red. nauk. W. G o r z n y.

München 1999, s. 424; M.R. G ó r n i a k: Karol Fryderyk Benkowitz. „Tygodnik Głogowski i Polkowicki” 1999, R. 8, z. 6, s. 14; W. K u n i c k i: Benkowitz Karl Friedrich. W: Encyklopedia Wrocławia. Red. J. H a r a s i m o w i c z. Wrocław 2000, s. 65.

Marek Robert Górniak

B

^ILOVSKÝ

B

^OHUMÍR

H

^YNEK

J

^OSEF (1659—1725), kazno- dzieja i poeta, jeden z czołowych przedstawicieli homiletyki baro- kowej na Śląsku i na Morawach w drugiej połowie XVII i w XVIII w.

Urodził się w śląskiej miejscowości Hlučín, jako młodzian wstąpił do zakonu jezuitów, a w 1689 r., jako magister konwentu

11 BILOVSKÝ BOHUMÍR HYNEK JOSEF

św. Bartłomieja w Pradze, otrzymał święcenia kapłańskie. Na- stępnie opuścił zakon jezuitów, pozostając zwykłym kapłanem.

Najpierw w latach 1695—1701 był dziekanem w czeskim Písku.

Liczne konflikty z tamtejszą ludnością skłoniły go do rezygnacji z tej posady i rozpoczęcia od 1701 r. działalności duszpasterskiej na Morawach. Początkowo był administratorem we Vrahovicach, a później proboszczem w Letovicach (1702—1708), a także w Sla- těnicach koło Ołomuńca, gdzie zakończył życie w dniu 7 grudnia 1725 r.

Twórczość zaczynał utworami hagiograficznymi (dzieło o św.

Ignacym, 1695, oraz o św. Józefie, 1696), przy czym należy za- znaczyć, iż prawie w całości skupił się na jednym świętym — mę- czenniku Janie Sarkandrze (zm. 1620), rodaku ze śląskiego Skoczowa. W swym pierwszym drukowanym dziele poświęconym Sarkandrowi — Stella Nova... (1703), złożonym z 15 śpiewów (typ ody), opisał życie i śmierć męczeńską Jana Sarkandra po cięż- kich torturach w ołomunieckim więzieniu. Utwór ten został napi- sany strofą saficką (bez zachowania antycznego charakteru), którą stosowano powszechnie przy pisaniu hymnów kościelnych.

Z tego samego roku pochodzi także inne czeskie dzieło Ecclesia- sticus Cherub (pol. Kościelny Cherubin). Według literatury punkt wyjścia twórczości Bilovskiego stanowiła pieśń Velký hříšník (pol.

Wielki Grzesznik), poświęcona św. Janowi Nepomucenowi (postaci z czasów Karola IV), którą opublikowano w kancjonale innego śląskiego autora J.J. Božana, pod nazwą Slavíček rajský (pol.

Rajski słowik) z 1719 roku. Kompozycja zawiera typowe elementy barokowe, zwłaszcza koloryt i dynamikę, stanowi próbę uczucio- wego niejako oszołomienia czytelnika, zwłaszcza w momentach naturalistycznie opisujących męczeństwo J. Sarkandra. W kom- pozycji tej przeplatają się różne płaszczyzny uczuciowe, podobnie jak w kazaniach Bilovskiego, w których pasaże refleksyjne wystę- powały na przemian z praktycznymi, a liryka z mocną akcją.

Wiersz łaciński ma jednak wykwintną formę i liczne rymy, a w utworze czeskim Bilovský ich już nie stosuje. Przejście z poe- zji do prozy uwidacznia się w dziele Zodiacus Sarcandri de Sko- czowa... (1712), poświęconym cesarzowi Karolowi VI, które obejmuje łącznie 7 utworów z lat 1706—1712. Znajdujemy tu oprócz hagiografii również utwory okolicznościowe naszpikowane grami słownymi (chronogramy, chronostychy, chronodystychy, ka- balistyczna symbolika liczb itp.).

Bilovský jest bardziej znany jako homiletyk niż jako poeta. Był to rzeczywiście ulubiony kaznodzieja ludu, co potwierdzają zapi-

BILOVSKÝ BOHUMÍR HYNEK JOSEF 12

ski z Písku. Podczas głoszenia kazań stosował liczne gesty mi- miczne czy środki retoryczne — ludzie przystawiali do okien drabiny, ażeby obserwować Bilovskiego. W swych kazaniach ata- kował w sposób bezpośredni, nie szczędząc krytyki. Dlatego też występowali przeciwko niemu ważni mieszczanie, ale za to przy- ciągał zwykłych słuchaczy. Należał do kaznodziejów tzw. formy konceptualnej. Koncept (concetto) ma swe korzenie w Hiszpanii, skąd przez Włochy i Niemcy rozpowszechnił się w Europie Środ- kowej. Tekst miał nie tylko pouczać, ale i zabawiać (docere et de- lectare). Jego struktura nie miała charakteru klasycznego, a więc nie była wyważona, ale raczej dynamiczna, ponieważ autor chciał zaskakiwać i szokować czytelnika lub słuchacza nowatorstwem i oryginalnością myśli. Koncept znalazł zastosowanie nie tylko w poezji, ale także w homiletyce. Historyk literatury Josef Vasiča konstatuje, że „jednolitość takiego kazania złożonego z konceptów ma podłoże w gigantycznej i dynamicznej ich strukturze”. Typo- wym przykładem złożonego z kilku kompozycji kazania jest w twórczości Bilovskiego zbiór sześciu kazań o św. Liborze — Sic- lus sanctuarii anebo Šestka duchovní (1713) lub okolicznościowe kazanie pątnicze Praporec spasení (pol. Sztandar zbawienia) z 1709 r., które cechuje typowa harmonia słowa i myśli.

Bilovský wygłaszał kazania przy różnych okazjach i w różnych miejscach. Zgromadził je później w obszernych zbiorach, ma- jących setki stron. Zbiory te wydał w latach 1720—1724: Canta- tor cygnus... Hlas duchovní labutě (pol. Głos duchowego łabędzia) z 1720 r., Doctrina Christiana... Křesťanské cvičení (pol. Ćwiczenie chrześcijańskie) z r. 1721, Coelum vivum... Nebe svatosvaté (pol.

Niebo przenajświętsze) z 1724 r. Kazania te ukazują go jako wy- bitnego mistrza retoryki, umiejącego zastosować w swoich wy- powiedziach liczne środki artystyczne. Najczęściej była to dialogizacja, z dużą liczbą apostrof, pytań retorycznych i odpowie- dzi. Jako poeta nie stronił i w kazaniach od instrumentalizacji poszczególnych głosek, rymów i innych środków używanych na ogół w poezji. Nie unikał też wyrazów trywialnych czy wulgary- zmów, stosując je w formie funktorów. Dialogiczność była zna- miennym elementem twórczości Bilovskiego — jego wypowiedzi nabierały zatem charakteru dramatu: kaznodzieja stawał się ak- torem, ambona sceną, a kościół teatrem. Bilovský, podobnie jak kaznodzieja Daniel Nitsch, był mistrzem metafory, najczęściej me- tafory zakorzenionej w Biblii. Pismo Święte stanowiło cały czas materiał źródłowy jego kazań — oprócz dzieł papieży i utworów autorytetów średniowiecznych oraz jemu współczesnych. Choć

13 BILOVSKÝ BOHUMÍR HYNEK JOSEF

zdawać by się mogło, że Bilovský nie był zdyscyplinowanym bu- downiczym kazań, to można dostrzeć w nich permanentną dbałość o zasadę budowy utworu od wstępu (exordium), przez wywody (confirmatio) i argumentację aż po „nauczenie”. Za po- mocą wielu tez teoretycznych dokumentował zdarzenia (exem- plum).

Współczesnego czytelnika kazań Bilovskiego może zdumiewać, że interesował się on problematyką społeczną oraz stosunkiem do religii i polityki nie tylko w skali mikro-, ale i makroregionu.

Stał po stronie ludu, bronił jego interesów, znał dobrze jego życie, radości i liczne zmartwienia oraz problemy życiowe. Znał również przesądy ludowe, zwyczaje, folklor itp. Niektóre przysłowia i sen- tencje znajdujemy w kazaniach, które dziś ponownie stają się cenną skarbnicą poznania dla współczesnej nauki, zwłaszcza an- tropologii i socjologii. Z zakresu problematyki religijnej intereso- wał się islamem oraz sprawą turecką, ponieważ w jego czasach Turcy ponownie (nieprzerwanie już od średniowiecza) zagrażali Europie Środkowej. Mohammed jawił się Bilovskiemu jako „bywa- lec burdeli i szachraj”. Opowiadał się również przeciwko herety- kom i Żydom. Pozytywnie odnosił się natomiast do czeskiej historii. W swej twórczości dawał wyraz patriotyzmowi (w sensie przywiązania do ziemi). Cytował w kazaniach nie tylko sta- rosłowiańskich apostołów Cyryla i Metodego, ale także czeskich patronów, tj. św. Ludmiłę, św. Wacława czy św. Wojciecha.

Jego dzieła nie zostały do tej pory — z wyjątkiem nielicznych

— opublikowane i oczekują na szczegółową analizę nie tylko w ramach czeskiej homiletyki barokowej, ale również homiletyki europejskiej, ponieważ niektórzy badacze uznają Bilovskiego za czeskiego Abrahama a santa Clara.

Bibliografia

K. K a d l e c: Bohumír Hynek Bilovský. „Sborník Historického kroužku 22”

1921, s. 65—76; V. M a r t í n e k: Hlučínský kazatel. „Věstník Matice opavské”

1922, s. 22—40; J. V a š i c a: České literární baroko. Praha 1938; M. K o - p e c k ý: Staří slezští kazatelé. Ostrava 1970; J. V a š i c a: Bilovský a kon- ceptuální kazatelství; K uměleckému profilu B. H. Bilovského; B. H. Bilovský — Tři starší česká kázání; Bilovského Církevní Cherubín Jan Sarkander. In: I d e m:

Studie a eseje ze starší české literatury. Red. L. P a v e r a. Ostrava—Opava 2001; M. K o p e c k ý: Mistr konceptu. In: I d e m: Nic stálého přítomného. K li- terárnímu baroku. Brno 1999.

Libor Pavera

BILOVSKÝ BOHUMÍR HYNEK JOSEF 14

B

^ÖHME

J

^ACOB, Jakub Boehme, Philosophus Teutonicus (1575—1624), niemiecki mistyk, filozof, autor prac teozoficznych.

Przyszedł na świat w Starym Zawidowie (ówcześnie niemiec- kim Alt-Seidenberg), na południe od Zgorzelca. Dnia i miesiąca jego urodzin nie udało się ustalić. Był czwartym dzieckiem zamożnej rodziny chłopskiej Jacoba i Ursuli Böhme. Po ukończe- niu szkoły wiejskiej oddany został, z powodu słabego zdrowia, na naukę zawodu szewca. W latach 1580—1589 kształcił się i po- dróżował w charakterze czeladnika. Na ten okres przypadały jego pierwsze doznania mistyczne. W 1599 r. nabył prawo obywatel- skie Zgorzelca i został przyjęty jako majster do tamtejszego cechu szewców. Z miastem tym związał się przez niemal całe swe do- rosłe życie. W 1600 r. doznał Böhme głębokiej duchowej ilumina- cji. Nawiązał wówczas kontakt z działającym w Zgorzelcu kręgiem zwolenników idei Paracelsusa oraz dzieł mistyków śląskich (Kaspara von Schwenckfelda, Sebastiana Francka, Valentina Weigela).

W początkach 1612 r. napisał pierwszy utwór o charakterze teozoficznym Aurora oder Morgenröte im Aufgang, das ist die Wurzel oder Mutter der Philosophiae, Astrologiae und Theologiae aus rechtem Grunde. Dzieło to ukazało się drukiem dopiero po śmierci autora (1634), było jednak rozpowszechniane za pomocą licznych odpisów krążących po Śląsku. Rok później sprzedał swój kram szewski i zajął się handlem nićmi, co umożliwiło mu po- dróżowanie i nawiązywanie kontaktu z czytelnikami i zwolennika- mi jego pism. Do pisania powrócił w 1619 r. po kilku latach milczenia. Ogółem w latach 1619—1624 powstało wiele jego pism, zebranych następnie i wydanych po raz pierwszy w całości w ośmiu tomach w 1730 r. w Lejdzie lub Amsterdamie.

W końcu r. 1619 napisał Böhme drugi traktat dotyczący za- gadnień genezy bóstwa, kosmosu i człowieka. Nosił on tytuł De tribus principiis, oder die Beschreibung der drei Prinzipien göt- tlichen Wesens. W 1620 r. odwiedził swego ucznia i przyjaciela Abrahama von Sommefelda auf Wartha pod Bolesławcem. Po- wstał wówczas kolejny utwór: De triplici vita hominis, oder Von dem dreifachen Leben des Menschen. Dzięki zachęcie doktora me- dycyny Balthasara Walthera w początkach 1620 r. Böhme spisał Psychologia vera, oder Vierzig Fragen von der Seelen. Był to okres jego największej aktywności pisarskiej. W tymże samym roku opracował kluczowe dla swych koncepcji teozoficznych tytuły: De incarnationis verbi, oder Von der Menschwerdung Jesu Christi oraz Sex puncta theosophica, oder Von sechs theosophischen Punkten.

15 BÖHME JACOB

Spośród innych znaczących pism wymienić należy zakończony w lutym 1622 r. traktat De signatura rerum, oder Von der Geburt und Bezeichnung aller Wesen, powstały na początku 1623 r. tekst De electione gratiae, oder Von der Gnadenwahl, a także obej- mujący blisko 900 stron komentarz do Księgi Rodzaju pt. Myste- rium Magnum, oder Erklärung über das erste Buch Mosis, ukończony we wrześniu 1623 r. Dalszych jedenaście mniejszych traktatów teozoficznych lub teologicznych, jedenaście tzw. bu- dujących rozpraw o charakterze praktycznym oraz osiem pism apologetyczno-polemicznych składało się na jego niezwykle boga- ty dorobek intelektualny.

W 1624 r. u drukarza Johanna Rhamby wydrukował pracę Der Weg zu Christo (Zgorzelec 1624). Był to jedyny traktat, który ukazał się drukiem za życia autora. Do jego edycji przyczynił się śląski szlachcic i zwolennik idei zgorzeleckiego myśliciela — Hans Siegmund von Schweinichen. W latach 1621—1624 Böhme odbył sześć podróży po Śląsku, odwiedzając zarówno miasta (m.in.

Strzegom, Głogów, Legnicę, Wrocław, Oleśnicę), jak i ziemiańskie posiadłości szlachty. Efektem tych podróży i nawiązanych kon- taktów stało się jego 66 listów okólnych, zebranych w zbiorze Theosophische Sendbriefe. Podróżował także do Pragi i Drezna.

Zmarł w efekcie zapaści puchliny wodnej i zaburzenia krwiobiegu 17 listopada 1624 r. w Zgorzelcu, gdzie też został pochowany.

Böhme zaślubił w 1599 r. Katharinę, córkę zgorzeleckiego rzeźnika Hansa Kuntzschmanna. Był ojcem kilku synów, którzy nie wyróżnili się jednak w dziejach śląskiego piśmiennictwa.

Bibliografia

J. B ö h m e: Mysterium ziemskie i niebieskie. Przekł. dr J o d [J. Jan- kowski]. Warszawa [1922]; J. B ö h m e: Sämtliche Schriften. Bd. 1—11. Hrsg.

W.-E. P e u c k e r t. Stuttgart 1955—1961; Jakuba Böhmego objawienia doty- czące Boga, nicości i natury, także duszy ludzkiej i człowieczego ciała. Wybór i przekł. J. T o m k o w s k i. Łódź 1993; J. B ö h m e: Ponowne narodziny.

Przekł. J. K a ł ą ż n y, A. P a ń t a. Poznań 1993; J. B ö h m e: Aurora, czyli Jutrzenka o poranku. Wybór. Wstęp R. P i e t s c h, G. W e h r, przekł. A. P a ń - t a. Zgorzelec 1998; Zdania i uwagi z dzieł Jakóba Boehme, Anioła Szlązaka i Saint-Martina. Oprac. A. M i c k i e w i c z. Paryż [2003]; J. B ö h m e: Teozo- ficzne okólniki. Wstęp G. W e h r, posłowie R. P i e t s c h, przekł. A. P a ń t a.

Zgorzelec 2005.

W.-E. P e u c k e r t: Das Leben Jacob Böhmes. Stuttgart 1961; G. W e h r:

Jakob Böhme in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Reinbeck 1977;

B. M a r k i e w i c z, B. S z y m a ń s k a: Od mistycyzmu do symbolizmu (Jakub

BÖHME JACOB 16

Boehme i Emanuel Swedenborg). Wrocław—Kraków 1985; J. P i ó r c z y ń s k i:

Absolut, człowiek, świat. Studium myśli Jakuba Boehmego i jej źródła. Warsza- wa 1991; Ch. G e i s s m a r: Das Auge Gottes. Bilder zu Jakob Böhme. Wiesba- den 1993; J. T o m k o w s k i: Tajemnica Boga. W: I d e m: Mistyka i herezja.

Wrocław 1993, s. 135—158; Nowe Jeruzalem. Mistyka, herezja, nawiedzenia.

Red. J. G ó r e c - R o s i ń s k i. Bydgoszcz 1995; R. K u l i n i a k: Jakuba Boehmego mistyczno-metafizyczna koncepcja bytu jako pojęcia. W: „Acta Uni- versitatis Wratislaviensis. Filozofia”. Nr 26. Wrocław 1995, s. 137—145;

G. W e h r: Jakob Böhme. Przekł. J. P r o k o p i u k. Wrocław 1999; J. K o - s i a n: Mistyka śląska. Mistrzowie duchowości śląskiej: Jakub Boehme, Anioł Ślązak i Daniel Czepko. Wrocław 2001; Erkenntnis und Wissenschaft Jacob Böh- me. Hrsg. G. O e t t e l. Zittau—Görlitz 2001; J. S z a f a r z: Denkmodelle im Schlesien des 17. Jahrhundert. Jacob Böhme in der Tradition der Nachreforma- tion und Naturphilosophie. W: „Acta Universitatis Wratislaviensis. Germanica Wratislaviensia”. Nr 126. Wrocław 2004, s. 17—25; M. J a b ů r e k: Mistyka Jakuba Böhme w myśli Nikołaja Bierdiajewa. Przekł. I. K ę d z i e r s k i. „Prze- gląd Rusycystyczny” 2004, R. 26, nr 2, s. 5—17.

Mariusz Pawelec

B

^OŽAN

J

^AN

J

^OSEF (1644—1716), twórca barokowego kancjo- nału katolickiego, drugiego największego na ziemiach czeskich po kancjonale M.V. Štejera (Šteyera); autor niektórych zawartych w nim pieśni.

O życiu Jana Božana wiemy niewiele: informacje czerpiemy z księgi parafialnej Chroustowic, koło Chrudimi w Czechach, z testamentu i inwentarza jego majątku. Urodził się we Frydku Mistku na Śląsku. Początkowo podlegał diecezji wrocławskiej, później praskiej, prawdopodobnie 1 kwietnia 1681 r. został wy- święcony na księdza, następnie pracował jako proboszcz w Úboči pod Domažlicami w Czechach, a od 24 kwietnia 1683 r. aż do swej śmierci 1 lipca 1716 r. w Chroustowicach.

Jego jedynym znanym dziełem jest obszerny kancjonał Sla- viček rájsky (pol. Słowik rajski). W baroku, jak wiadomo, trudno mówić o autorstwie w dzisiejszym rozumieniu tego słowa — Božana można raczej uznać za edytora kancjonału niż za autora, korzystał bowiem z podstaw muzycznych starszych kancjonałów, przerabiał różne utwory lub do znanych motywów tworzył nowe teksty. Omawiany kancjonał ma więc kilka warstw; badacz, jak geolog, musi szukać i stopniowo odkrywać pojedyncze starsze warstwy (w metodologii nauki o literaturze mówi się o tzw. lite- rackiej stratygrafii). Jedna z warstw — najmłodsza (typowo baro- kowa), to niewątpliwie dzieło samego Božana. Wydrukowania

17 BOŽAN JAN JOSEF

2 — Słownik...

kancjonału (w drukarni Václava Jana Tybelyho w Hradcu Krá- lové), w 1719 r., Božan nie dożył: prace nad dokończeniem dru- ku się przeciągnęły, głównie z powodów finansowych. Wiadomo, że druk kancjonału wspierał finansowo i dystrybuował znany mecenas i miłośnik sztuki hrabia František Antonín Špork, który był, jak się czasami uważa, zwolennikiem jansenistycznej nauki.

Kancjonał zawiera wiele rycin i został ekskluzywnie graficznie opracowany. Był używany w XVIII w., w niektórych rejonach, np.

na Śląsku, korzystano z niego jeszcze w XIX w. Według niektó- rych badaczy (J. Vašica) Špork rozdawał kancjonał za darmo cze- skim parafiom, szkołom i niektórym osobom.

Motyw „slavíčka” (słowika), ptaka z najwyższym głosem, jest typowy dla baroku, ostatniego stylowego okresu w historii litera- tury, charakteryzującego się symbiozą muzyki i słowa. „Slavík” — symbol śpiewu i muzykalności — z perspektywy teozofii języka zmierza do świata ponadzmysłowego. W tym wypadku chodzi o śpiew rajski, jakby już na tym świecie przygotowywał pielgrzy- mów do życia wiecznego. Pieśni kancjonału przeznaczył Božan nie tylko dla kantorów i kościelnego chóru, ale dla każdego, kto chciał czytać i śpiewać nabożne pieśni. Niewątpliwie dlatego kan- cjonał zawiera oprócz pieśni również prozę, a właściwie rozwa- żania (rozjímání), w których wyjaśnia niektóre zjawiska związane z życiem, ważne dla człowieka baroku (grzech, niebo, piekło, ży- cie, śmierć i in.). Rozważania te, mające charakter kazania lub katechizmu (pytanie i odpowiedź na nie), świadczą, że Božan znał retoryczne figury. Kompozycyjnie kancjonał opiera się — podob- nie jak zbiór kaznodziejski — na roku kościelnym (pieśni adwen- towe, pasyjne, wielkanocne, na dzień Ducha Świętego i Trójcy Świętej), drugą część tworzą liczne pieśni o Maryi Pannie i o świętych. Niektóre z pieśni Božan opatrzył adnotacją. Jako punktem wyjścia pieśni posłużył się utworami z kancjonałów współcześnie żyjących (Matěj Václav Šteyer, Felix Kadlinský, Frid- rich Bridel, Adam Václav Michna z Otradovic i in.), ale również ze starszych zbiorów (Šimon Lomnický z Budče, Jan Rozenplut i in.). W kancjonale tym znajdujemy także warstwę średnio- wieczną, którą przedstawia starodawna pieśń Hospodine, pomiluj ny! Dla baroku charakterystyczne jest korzystanie ze starszych pieśni zarówno katolickich, jak i protestanckich. W epoce tej sta- rano się chrystianizować wszystko, co mogło być odczuwane jako

„pogańskie”.

BOŽAN JAN JOSEF 18

Bibliografia

J. V a š i c a: České literární baroko. Praha 1938; B. P a v l o k: Slavíček raj- ský Jana Josefa Božana, Svědectví písně. Frýdek-Místek 1994; J.J. B o ž a n:

Slaviček rájský. Red. J. M a l u r a, P. K o s e k. Brno—Ostrava 1999.

Libor Pavera

B

ÜTHNER

A

DAM, Bythner, Adamus Buthnerus (1589—1643), kaznodzieja ewangelicki, autor łacińskich i niemieckich wierszy okolicznościowych oraz kazań.

Urodził się 29 maja w Ząbkowicach (niem. Frankenstein) na Dolnym Śląsku. Posługiwał się przy nazwisku również określe- niem „de Schwanfelsenheim”. Prawdopodobnie to predykat świad- czący o nadaniu mu szlachectwa. Lata i miejsca jego edukacji nie są znane. Krąg jego przyjaciół i znajomych mógłby wskazywać na jedno z gimnazjów wrocławskich. Uzyskał wykształcenie na pozio- mie akademickim (miał tytuł magistra) nie tylko w zakresie teolo- gii, ale również poetyki. Podpisując bowiem swe utwory, dodawał do nazwiska litery P. L. C. (tj. Poeta laureatus cesareus), co dowo- dzi obdarzenia go zaszczytnym, choć w owych czasach mocno już zdewaluowanym artystycznie, tytułem „poety uwieńczonego”.

Jego pierwszym znanym obecnie utworem jest kazanie pogrze- bowe w języku niemieckim Christiana causa mortis donatio [...]

Das ist Leichen- und Ehrenpredigt zum christlichen Gedächtniss, powstałe na zgon Ursuli z domu Heinnitzius, żony Martina Weni- gera (Oleśnica 1618). Orację weselną zawarł natomiast w druku Quod author et sacri coniugii fautor bene vortal! Non arida sed avi- da, na zaślubiny pochodzących z górnośląskich rodów szlachec- kich Wenzela von Kaldenborna i Anne-Katharine von Nowak (Oleśnica 1628).

W 1622 r. lub nieco wcześniej objął Büthner ewangelicką pa- rafię Opočno (niem. Oputsch) w posiadłości rodu Trczków, na Podgórzu Orlickim, w północno-wschodnich Czechach. Bliższe związki łączyły go wówczas również z rodziną Czyganów. Świad- czy o tym druk gratulacyjny jego autorstwa Metricum epibaterion, que de [...] Johan-Georgii et Wenceslai-Friderici Czyganorum libro- rum baronum à Sclupska Freistadt, et Dobroskawitzi (Oleśnica 1624). Obaj wspomniani, starannie wykształceni, arystokraci byli protektorami wielu śląskich poetów i pisarzy, m.in. Daniela Czep- ki i Wenzela Scherffera. Przed 1626 r. Büthner opuścił Opočno,

19 BÜTHNER ADAM

2*

przyjmując posadę kaznodziei oraz superintendenta w należącym do rodziny Czygan wolnym państwie frysztackim (niem. Frei- stadt), stanowiącym historyczną część księstwa cieszyńskiego.

W tym okresie drobne przedmowy czy dedykacje zamieszczał w dziełach zaprzyjaźnionych twórców: w kronice historii hrabstwa kłodzkiego Georga Katschera (Wrocław 1625), rozprawie teologicz- nej tegoż samego autora, notabene współziomka rodem z Ząbko- wic (Wrocław 1626), a także w pracy z dziedziny medycyny prudniczanina Christopha Neandera, fizyka w rodzinnej miejsco- wości (Nysa 1625). Charakterystyczne, że własne teksty z tego okresu drukował wyłącznie w oleśnickiej drukarni Johanna Bö- ssemessera.

Około 1628 r. przeniósł się Büthner do Torunia, gdzie krótko pełnił obowiązki pastora. W 1629 r. ogłosił tam niewielki druczek Elegia sive pro pacis amissae impetranda, et a Deo expectanda in- stauratione pium suspirium (Toruń 1629), zawierający jego wiersz łaciński i niemiecki. Stamtąd przeprowadził się do Gdańska, gdzie jeszcze w tym samym roku objął funkcję pastora w twierdzy Wisłoujście (niem. Weichselmünde), którą pełnił już do swej śmierci. W Gdańsku napisał i wydał drukiem m.in. okoliczno- ściowy utwór Diis ac piis manibus nobilissimae ac pientissimae foeminae..., poświęcony Barbarze Vogel, żonie Johanna Friedri- cha Schrötera, doktora filozofii, medycyny oraz obu praw.

W utworze tym, datowanym na 9 lutego 1631 r., podpisał się jako

„szwagier i przyjaciel”. W kilka lat później uwiecznił w pożegnal- nym wierszu Trauer Gedichte über [...] seeligen Abschied (Gdańsk 1640) zgon tejże Barbary Schröter. Nurt kaznodziejstwa funeral- nego reprezentuje również druk Zur ewigen Gedächtniss. Leichen oder Marmelstein, upamiętniający zgon baronowej Agathe von Bo- deck, córki Hansa von der Lindego (Gdańsk 1630).

Innym znaczącym dziełem Büthnera jest panegiryk sławiący militarne zwycięstwo Władysława IV Wazy w wojnie z Moskwą So- lemnis et votiva serenissimo et potentissimo, principi ac domino, domino Vladislao quarto (Gdańsk 1634). Wszystkie swe gdańskie utwory oddał do druku w miejskiej oficynie typograficznej Georga Rheta. Oprócz własnych tytułów inne drobne utwory zamieszczał w pracach pisarzy działających współcześnie na Śląsku, m.in.

Daniela Georga Koschwitza, Johanna Hermanna czy Wenzela Scherffera von Scherffersteina

Zmarł 5 lipca 1643 r., a trzy dni później odbył się jego po- grzeb. Kazanie pogrzebowe wygłosił Walther Magirus, kaznodzieja kościoła św. Katarzyny (drukowane w Gdańsku w 1644 r.). Druk

BÜTHNER ADAM 20

ten, zatytułowany Desiderium terrae viventium, Hertzliches verlan- gen nach dem Lande der Lebendingen, zawiera ważkie informacje odnoszące się do biografii Adama Büthnera. Pozostawił on wdowę Susanne, z domu Herman, oraz dorosłego już syna Friedricha (1622—1701), późniejszego słynnego gdańskiego matematyka i astronoma. Tenże przy nazwisku także dodawał określenie „Si- lesius” oraz „Francostenis” (ząbkowiczanin), choć inne źródła po- dają, iż urodził się on w Opočnie 11 lipca 1622 r. Krewnymi obu wspomnianych Büthnerów nie byli natomiast żyjący współcześnie z nimi w Gdańsku: Crato Bütner (1616—1679), organista i kom- pozytor pochodzący z Sonnenbergu w Turyngii, ani Andreas Büt- ner (ok. 1615—1652), kaznodzieja, pedagog i poeta, urodzony w Langensalza, również w Turyngii.

Bibliografia

W. W a c k e r n a g e l: Geschichte des deutschen Hexameters und Pentame- ters bis auf Klopstock. Berlin 1831, s. 40—44; Katalog der Danziger Stadtbiblio- thek. Hrsg. O. G ü n t h e r. Bd. 1. Danzig 1892, s. 632; Altpreußische Biogra- phie. Hrsg. Ch. K r o l l m a n n. Bd. 1. Königsberg 1936, s. 92; F. B e i s s n e r:

Geschichte der deutschen Elegie. Berlin 1941; 2 Aufl. Berlin 1961, s. 116;

F. M ö l l e r: Altpreußisches evangelisches Pffarerbuch von der Reformation bis zur Vertreibung im Jahre 1945. Bd. 1. Hamburg 1968, s. 223; A. J ę d r z e - j o w s k a, H. J ę d r z e j o w s k a, M. P e l c z a r o w a: Polonica XVI do XVIII wieku nie znane Estreicherowi, ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej. Z. 1. Gdańsk 1968, s. 29: D. van S t e k e l e n b u r g: Michael Albinus „dantiscanus”

(1610—1653). Eine Fallstunde zum Danziger Literaturbarock. Amsterdam 1988, s. 26 i in.; E. K o t a r s k i: Gdańska poezja okolicznościowa XVII wieku. W: Ba- rok w polskiej kulturze, literaturze i języku. Red. M. S t ę p i e ń, S. U r b a ń - c z y k. Warszawa 1992, s. 93; J.L. F l o o d: Poets Laureate in the Holy Roman Empire. A Bio-bibliographical Handbook. Vol. 1: A—C. Berlin—New York 2006, s. 273.

Mariusz Pawelec

21 BÜTHNER ADAM

C

ASSEL

D

AVID (1818—1893), pedagog, historyk, filozof, teolog, historyk literatury i wydawca.

Urodził się 7 marca w Głogowie, w rodzinie rzeźbiarza. W la- tach 1827—1835 uczęszczał do tamtejszego katolickiego gim- nazjum. Następnie przeniósł się do Berlina, gdzie studiował orientalistykę, filozofię i filologię u F.H. Petermanna, Fridricha Adolfa Fredlenburga i Augusta Boeckha. Równocześnie studiował Talmud u Jacoba Josepha Oettingera i historię literatury rabi- nackiej u Leopolda Zunza.

Charakterystyczne dla Cassela było konsekwentne wiązanie ortodoksyjnych żydowskich teorii z nowymi naukami humani- stycznymi. Po wcześniejszym poznaniu Biblii i Talmudu oraz jed- noczesnym uczęszczaniu do gimnazjum klasztornego w Głogowie, w którym uczył się przez dłuższy czas jako jedyny żydowski uczeń, David Cassel zdecydował się na studiowanie teologii ży- dowskiej w powiązaniu z klasycznymi naukami humanistycznymi.

Jeszcze jako student był zmuszony utrzymywać się udzielanych korepetycji. Uczestniczył w założeniu Związku Pomocy dla Żydow- skich Studentów, którego zadaniem było wspieranie studentów pozbawionych stypendiów.

W 1842 Cassel napisał (w języku łacińskim) rozprawę dok- torską na temat Tytuły psalmów. W następnym roku (1843) otrzymał dyplom rabinacki od Jacoba Josepha Oettingera i Za- chariasza Frankla. W latach 1846—1879 pełnił funkcję przeło- żonego fundacji „Dina Nauensche Stift” (najstarszego żydowskiego instytutu wydawniczego, założonego w 1789 r.). Od 1850 do 1851 r. był nauczycielem w żydowskiej szkole żeńskiej, a w latach 1852—1867 w męskiej szkole. Od 1858 r. pracował na stano- wisku docenta w Żydowskim Instytucie Nauczycielskim, a od 1872 r. — w Wyższej Szkole Tematyki Żydowskiej. Jednocześnie udzielał lekcji religii w różnych szkołach gmin żydowskich lub

C

wykładał na seminariach nauczycielskich. Razem z Michaelem Sachsem, Moritzem Veitem i Aronem Horowitzem w styczniu 1854 r. otworzył Prywatną Szkołę Religioznawstwa, w której uczono języka hebrajskiego, historii i religii.

David Cassel, pracując przez dziesiątki lat w żydowskich szkołach i uniwersytetach, swymi licznymi pracami z zakresu teologii i historii literatury w znacznym stopniu przyczynił się do rozwoju wiedzy o Żydach. Jako egzegeta, historyk i lingwista po- zostawał w kontakcie ze wszystkimi żydowskimi uczonymi tego okresu. Współpracował z Abrahamem Geigerem, Israelem Lewim oraz Heymannem Sienthalem (kolegium szkoły wyższej). Do grona jego przyjaciół należeli: Moritz Steinschneider, Heymann Jolo- wicz, Paul de Lagarde i Michael Sachs. Razem z Moritzem Stein- schneiderem określił w 1843 r. zasady napisania Realnej encyklopedii o Żydach (Plan der Real-Encyclopädie des Juden- thums. Zunächst für die Mitarbeiter, Krotoschin 1844), która za- wierałaby popularnonaukowe fakty teologiczne, historyczne, literackie i językowe (plany te nie zostały zrealizowane).

David Cassel pozostawił po sobie bogatą spuściznę naukową.

Napisał i wydał wiele książek i rozpraw. Jego dorobek pisarski można podzielić na 3 działy. Pierwszy — dotyczył krytycznych uwag na temat średniowiecznych żydowskich dzieł. Drugi — związany był z jego działalnością dydaktyczną: podręczniki i prze- druki z zakresu biblistyki, lingwistyki i historii literatury prze- znaczone do użytku szkolnego. Wśród nich były dwie popularne książki: Leitfaden für den Unterricht in der Jüdischen Geschichte und Literatur (Berlin 1868, podręcznik wielokrotnie wznawiany i tłumaczony na inne języki) oraz Hebräisch-Deutsches Wörter- buch, nebst Paradigmen der substantiva und verba (Breslau 1871, 1934¹²). Trzeci dział jego pism — dotyczący konfrontacji z aktual- nymi problemami życia Żydów — obejmował m.in. Woher und Wohin? Zur Verständigung über jüdische Reformbestrebungen (Ber- lin 1845), Die Kultusfragen in der Jüdischen Gemeinde von Berlin (Berlin 1856), Offener Brief eines Juden an Herrn Prof. Dr. Virchow (Berlin 1869).

W 1887 r. David Cassel wygłosił w Akademickim Związku Żydowskiej Historii i Literatury odczyt Socjalna opieka nad bied- nymi w starym Izraelu. Wydał drukiem Grammatik der hebräi- schen Sprache (1872) Heymanna Arnheimsa, ponadto współautorski Beiträgen zur Sprach- und Altertumsforchung (1852—1854) razem z Michaelem Sachsem. Napisał artykuły do publikacji Londoner Society of Hebrew Literature i opracował do

23 CASSEL DAVID

leksykonu Brockhaussche wszystkie fragmenty o Żydach. Opubli- kował wiele artykułów do niedzielnego dodatku „Vossischen Zei- tung”. Prowadził regularnie wykłady dla żydowskich związków i młodzieży szkolnej. Dużą popularnością cieszyły się jego wykłady w Beth Hamidrasch o przypowieściach ojców i historii etycznych pytań. David Cassel zmarł 23 stycznia 1893 r. w Berli- nie, w wieku 75 lat.

Bibliografia

L. G e i g e r: Geschichte der Juden in Berlin. Berlin 1871; H. B r o d y: Tole- dot Dr David Cassel. Cracow 1893; Wielka encyklopedia powszechna ilustro- wana. T. 11. Warszawa 1893, s. 132—133; S. H o c h f e l d: David Cassel, Gedenk-Rede auf Seinen Heimgang. Berlin 1894; K. von R a b e n a u: Neue deutsche Biographie. Bd. 3. Berlin 1957, s. 167; C. C u t t e r: Encyclopedia Ju- daica. Jerusalem 1972, 1978, s. 230; F.D. L u c a s, M. H e i t m a n n: Stadt des Glaubens. Geschichte und Kultur der Juden in Glogau. Hildensheim 1991, s. 390—394; M.R. G ó r n i a k: Dawid Cassel. „Tygodnik Głogowski i Polkowic- ki” 1998, R. 7, z. 17, s. 27; Deutsche Biographische Enzyklopädie. Bd. 2. Hrsg.

W. G o r z n y. München 1999, s. 293.

Marek Robert Górniak

C

RETIUS

S

AMUEL, Crecius (1645—1699), luterański kaznodzie- ja, tłumacz, redaktor, wydawca.

Urodził się 31 marca w Międzyborzu (niem. Medzibor) na Dol- nym Śląsku jako syn Joannesa Cretiusa i Jadwigi Smoliusówny.

Jego ojciec był polskim diakonem, a następnie przez długie lata tamtejszym pastorem. Od czasu wzmianki, którą podał E. Oloff, Joannes Cretius (1598—1668) uważany był powszechnie za Mazu- ra urodzonego w Piszu (niem. Johannesburg), który osiedlił się na Śląsku w 1634 r. W rzeczywistości pochodził ze śląskiej rodziny, a urodził się w Strzelcach Opolskich. Już w 1631 r. wystąpił jako autor łacińskiego wiersza upamiętniającego zgon swego teścia, Wenceslausa Smoliusa (Wacław Smolik), pastora w Oleśnie. Strofa ta została zamieszczona w druku Olor Smolianus id est, Meletema- ta quaedam... (Oleśnica? 1631). Inny drobny utwór funeralny, de- dykowany Johannowi Viebingowi, ogłosił J. Cretius w druku C. D.

ab Admodum Reverendis, Clarissimis [...] Fratribus in Christo...

(Oleśnica 1646). W dniu 18 listopada 1633 r. został powołany na diakona w Międzyborzu, gdzie spędził resztę swego życia.

CRETIUS SAMUEL 24

Samuel Cretius ukończył gimnazjum we Wrocławiu, teologię studiował zaś w Królewcu. Jako tzw. substitut pełnił obowiązki kaznodziei pomocniczego przy swym ojcu. W 1668 r., po jego śmierci, przejął obowiązki polskiego diakona w Międzyborzu. Zo- stał następnie polskim pastorem, a od 1686 r. seniorem okręgu kościelnego. W jego dorobku piśmienniczym znalazły się utwory okolicznościowe, modlitwy i pieśni innych autorów, które groma- dził, tłumaczył z niemieckiego, ale także sam układał. Spod jego ręki wyszła mowa pogrzebowa po śmierci Ewy z domu Körnich, żony Christiana Webera, Ara sepulchralis honori ac memoriae...

(Oleśnica 1672?), a także wiersz weselny na ślub księcia oleśnic- kiego Christiana Ulricha von Württemberg und Teck z Anną Eli- sabeth, księżniczką von Anhalt, Serenissimis [...] Principibus suis Clementissimis Rudi Anagrammatismi penicillo adumbratus... (Ole- śnica 1672). Ród panujących upamiętnił S. Cretius także wier- szem funeralnym poświęconym księciu Juliusowi Sigismundowi von Württemberg Verwelckte und unverwelckte Wacholdem...

(Wrocław 1686?).

Jego autorstwa był ponadto modlitewnik zatytułowany Krze- ściańskie przymioty, pogańskie niecnoty, to jest króciuchne, ale nabożne modlitewki..., do których dołączył 31 pieśni przetłuma- czonych z języka niemieckiego na polski oraz 2 niemieckie (Ole- śnica 1682). Niemal równocześnie wydał zbiór swych pieśni pt.

Samuela Cretiusa [...] pieśni krześciańskie nowo zebrane, różnego czasu i potrzebom służące... (Brzeg 1682), zawierający także tek- sty modlitw. Ponieważ w tymże roku i w tej samej oficynie dru- karskiej Johanna Christopha Jacoba ukazał się opracowany przez S. Cretiusa Kancyonał kościelny miedzyborski, albo pieśni duchowne jako z dawnych czasów przy polskim nabożeństwie miedzyborskim słynęły (Brzeg 1682), przypuszcza się, że tytuły te były współwydane. Ponieważ nie zachowały się egzemplarze pierwszego brzeskiego wydania, hipotezę tę zdaje się potwierdzać wydanie drugie obu tytułów, które zostało wznowione łącznie w 1725 r. staraniem jego syna — Jana Gotfryda Cretiusa. Jak zauważył S. Rospond, kancjonał międzyborski zawiera wiele języ- kowych archaizmów i lokalnych prowincjonalizmów, charaktery- stycznych dla polszczyzny dolnośląskiej. Obejmuje, oprócz pieśni ewangelickich, zaczerpniętych z kancjonału Artomiusza, Hymn do Boga oraz niektóre psalmy w tłumaczeniu Jana Kochanow- skiego, a także własne przekłady Samuela Cretiusa. Za właściwe- go autora kancjonału międzyborskiego uznać jednak należy Jana Cretiusa. To on opracował rękopiśmienny wyciąg z wcześniejszych

25 CRETIUS SAMUEL

śląskich i pruskich śpiewników kościelnych, dołączając doń pie- śni własnego autorstwa z przeznaczeniem dla polskich parafian w Międzyborzu.

Dziełem S. Cretiusa był również utwór przypisywany dotąd wyłącznie jego synowi, Janowi Gotfrydowi, Roczne nabożeństwo zborów polskich w Międzyborzu 1723. Droga do niebieskiej ojczy- zny (Wrocław 1723). Druk ten bowiem zawiera adnotację „Ex ver- sione b. Samuelis Cretii, olim pastoris Polonici et primarii Medziboriensis”. Był on również tłumaczem tekstów innych auto- rów. Wydał m.in. Pieśni i modlitwy niektóre. Decae II, III, IV can- tionum et precationum Polonicarum (Wrocław 1694). Dziesięć pieśni ewangelickich, przełożonych z języka niemieckiego, do- łączył do dzieła Samuela Henschela Postylka domowa dla chorych i zasmuconych (Wrocław 1719). Pieśni te zostały sygnowane jego imieniem i nazwiskiem bądź kryptonimem S. C. Samuel Cretius miał również przełożyć na język polski modlitewnik Kubacha, ale rękopis zaginął już po złożeniu do drukarni.

Samuel Cretius zmarł w Międzyborzu 18 lutego 1699 r. Był dwukrotnie żonaty: po raz pierwszy z Marianną, córką Pawła Muscaliusa, pastora w Roszkowicach, powtórnie z Anną Worstin.

Jego synem z pierwszego małżeństwa był Jan Gotfryd Cretius (zm. 1734), od 1718 r. polski pastor w Międzyborzu. Rodzina ta pielęgnowała tradycje pastorskie, gdyż do drugiej połowy XVIII w.

znanych jest co najmniej ośmiu kaznodziei o tym nazwisku na Śląsku. Zdaniem S. Rosponda, zlatynizowana forma Cretius po- chodzi od pospolitego nazwiska Kret.

Bibliografia

E. O l o f f: Polnische Liedergeschichte von Polnischen Kirchengesängen.

Dantzig 1744, s. 40—45, 301—305; F. B e n t k o w s k i: Historya literatury pol- skiey. T. 1. Warszawa—Wilno 1814, s. 240; H. K o e l l i n g: Presbyterologia Dio- eceseos Cruciburgensis. Breslau 1867, s. 23—24, 104—105; K. E s t r e i c h e r:

Bibliografia polska XV—XVIII stulecia. T. 14. Kraków 1896, s. 452, T. 18, s. II, XIX, 80; W. O g r o d z i ń s k i: Dzieje piśmiennictwa śląskiego. T. 1. Katowi- ce—Wrocław 1946, s. 73 (wyd. nast. rozszerzone, Katowice 1965, s. 76, 322);

R. B o s s m a n n: Ältere Polnische Gesangbücher in Schlesien. Ein Beitrag zur Geschichte des Evangelischen Kirchenliedes. Curitiba 1952, s. 20—21 i n.;

W. C h o j n a c k i: Polskie kancjonały na Śląsku w XVII—XX wieku. Szkic biblio- graficzny. „Roczniki Bibliograficzne” 1958, R. 2, z. 1/2, s. 34—35, 79; S. R o - s p o n d: Dzieje polszczyzny śląskiej. Katowice 1959, s. 276; I d e m: Nazwiska Ślązaków. Katowice 1960, s. 74, 103; J. G r ü n e w a l d: Kleine Beiträge zur schlesischen Presbyterologie. „Jahrbuch für schlesische Kirchengeschichte”

CRETIUS SAMUEL 26

1957, NF. Jh. 36, s. 83; T. O r a c k i: Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Po- wiśla. Warszawa 1963, s. 47—48; P. M u s i o ł: Piśmiennictwo polskie na Śląsku do początków XIX wieku. Red. H. B o r e k. Opole 1970, s. 96—98, 134;

K.-H. E i s e r t: Gross Wartenberg. Stadt und Kreis. Eine Beschreibung der nie- derschlesischen Kreises bis zum Jahre 1945. Alfdorf 1974, s. 139, 142;

A. M e n d y k o w a: Książka polska we Wrocławiu w XVIII wieku. Wrocław 1975, s. 37; T. O r a c k i: Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i ziemi malborskiej. Warszawa 1988, s. 36; M. P a w e l e c: Polskie piśmiennictwo ewangelickie na Śląsku do połowy XVII wieku. W: Dzieje literatury polsko-ewan- gelickiej na Górnym Śląsku. Red. J. S z t u r c. Katowice 2006, s. 49—50.

Mariusz Pawelec

C

UREUS

J

OACHIM, Joachim Curaeus, Joachim Curäus, Joa- chim Scheer, Joachim Scherer (1532—1573), humanista śląski, historyk, lekarz miejski w Głogowie, autor prac historycznych i teologicznych.

Urodził się 23 października w Kożuchowie na Dolnym Śląsku.

Jego ojciec, student Akademii Krakowskiej i uniwersytetu w Lip- sku — Grzegorz Scheer — był sędzią miejskim i sukiennikiem.

Jego matka Małgorzata była córką głogowskiego rajcy Kaspra Junga. Starszego brata Joachima, Adama (1527—1566), który po studiach w Wittenberdze pracował jako nauczyciel w Nordhausen i Bolesławcu oraz był eklezjastą w kościele św. Barbary, pastorem u św. Marii Magdaleny i proinspektorem duchownym i szkolnym we Wrocławiu, zalicza się do grona bliskich współpracowników i przyjaciół Filipa Melanchtona.

Joachim Cureus rozpoczął naukę w rodzinnym Kożuchowie;

rektorem miejscowej szkoły był wówczas Johannes Hoppe. Przez dwa lata (1548—1550) kształcił się w gimnazjum humanistycz- nym w Złotoryi u Valentina Trotzendorfa. W latach 1550—1554 studiował w Wittenberdze, gdzie był uczniem Filipa Melanchtona i Caspra Peucera. Jako magister teologii i filozofii powrócił do Kożuchowa i został nauczycielem, a następnie rektorem tamtej- szej łacińskiej szkoły. Jednakże jego zainteresowania rozbudziła medycyna i rozpoczął samodzielne studia w tym zakresie. Jesie- nią 1557 r. wyjechał na studia do Padwy i Bolonii. Tytuł doktora medycyny uzyskał 10 września 1558 r.

Po powrocie z włoskich uczelni poślubił Annę Uxor, która praw- dopodobnie była krewną Caspra Peucera. Miał dwóch synów: star- szy Irenäus, urodzony w 1565 r., podobnie jak ojciec zdobył wy- kształcenie medyczne, młodszy zaś o rok Adam został prawnikiem.

27 CUREUS JOACHIM

W październiku 1559 r. objął stanowisko lekarza miejskiego w Głogowie. Zyskał dużą sławę, o czym mogą świadczyć otrzyma- ne przez niego propozycje objęcia analogicznych stanowisk we Wrocławiu i Szczecinie. Wiadomo, że specjalizował się w leczeniu chorób wewnętrznych i schorzeń na tle nerwowym.

Joachim Cureus był personą, która kształtowała oblicze ów- czesnego Głogowa. To z jego inspiracji wybrano pierwszego ewan- gelickiego duchownego we wsi Brzostowo, położonej niedaleko Głogowa. Został nim w 1564 r. Joachim Sprecht, który próbował jednocześnie organizować spotkania głogowskiej gminy prote- stanckiej w kościele Dominikanów, jednakże aktywność tę zaha- mował cesarz Maksymilian II, nakazujący mu ograniczyć działalność tylko do Brzostowa. Również on stał za nominacją na rektora głogowskiej szkoły miejskiej Kaspra Pridmanna z Kożu- chowa. Miejska szkoła protestancka, która funkcjonowała od tego samego roku, co parafia ewangelicka w Brzostowie, zaczęła się rozwijać, kiedy głogowscy protestanci uzyskali prawo do własnego kościoła.

Gentis Silesiae Annales, najpopularniejsze dzieło Cureusa, ukazało się w 1571 r. w Wittenberdze. Utwór otwiera list dedyka- cyjny skierowany do cesarza Maksymiliana II, datowany 26 maja 1570 r. w Głogowie. Kolejną częścią dzieła jest przedmowa do czy- telnika, w której podane są m.in. informacje dotyczące źródeł, z jakich korzystał historyk pochodzący z Kożuchowa (m.in. wy- mienia nazwisko Franciszka Fabera). Na kolejnych 17 nienumero- wanych kartach umieszczony został alfabetyczny indeks źródeł i osób pojawiających się w rocznikach.

Dzieło właściwe jest podzielone na dwie zasadnicze części, przy czym pierwsza, zatytułowana Annales Gentis Elysiae, jest znacznie obszerniejsza, bo liczy 259 stronic. Dzieło opisuje wyda- rzenia aż do śmierci Ludwika, króla Czech i Węgier, czyli do r. 1526. Druga część zawiera m.in. opis historii Głogowa i katalog śląskich biskupów (Catalogus Episcoporum Silesiae). Końcowy fragment dzieła autor poświęcił zmarłemu w 1566 r. bratu Ada- mowi, gdyż zamieścił w tekście dedykowane mu epitafium.

Gentis Silesiae Annales doczekały się kontynuacji jeszcze w XVI w. Henryk Rättel z Żagania w 1585 r. we Frankfurcie nad Menem wydał ich rozszerzoną edycję. Wydanie to było tłumacze- niem dzieła na język niemiecki. Kolejne tłumaczenie Rättla wyda- no w 1601 r. i uzupełniono je o trzecią część, której autorem był twórca przekładu. O popularności przekładu Rättla może świad- czy jego kolejna edycja, która ukazała się w Lipsku w 1607 r.

CUREUS JOACHIM 28

Dzieło Joachima Cureusa stało się również głównym źródłem in- spiracji dla Schlesische Chronika Jakuba Schickfußa (Jena 1625), rektora brzeskiego gimnazjum i radcy cesarza Ferdynan- da II.

Joachim Cureus w Gentis Silesiae Annales, odwołując się do pism autorów starożytnych (m.in. Tacyta) i wysuwając argumenty filologiczne, uznał za najdawniejszych mieszkańców Śląska Ger- manów. Takie stwierdzenie w XVI stuleciu było co najmniej kon- trowersyjne, gdyż uderzało w dotychczasową tradycję lechicką, uznającą prasłowiański charakter tych ziem. Biorąc pod uwagę poglądy zawarte w omawianych rocznikach, Janusz Chutkowski nazwał go „propagatorem germańskości ziem śląskich”. Wydanie Gentis Silesiae Annales zapoczątkowało polemikę między ich au- torem a Marcinem Kromerem i Maciejem Stryjkowskim.

W 1572 r. Joachim Cureus zdecydował się objąć stanowisko lekarza księcia brzeskiego Jerzego II. Za najprawdopodobniejsze powody jego decyzji o opuszczeniu Głogowa można uznać ówcze- sne napięcie religijne panujące na Śląsku oraz jego osobiste kon- flikty z klerem katolickim działającym przy kapitule wrocławskiej.

Jednakże jego pobyt w Brzegu trwał tylko niespełna miesiąc.

W drodze powrotnej do Głogowa zachorował, a pół roku później, dokładnie 21 stycznia 1573 r. zmarł, mając niewiele ponad 40 lat.

Pochowany został w Głogowie, a na jego grobowcu zamieszczono łaciński czterowiersz:

Hic tegitur magnus parva Ioachimus arena, Curaeus, lumen Silesica terra tuum.

Ingenio summus, medica celeberrimus arte:

Mortuus et vivus, maxime CHRISTE, tuus.

Wydany w 1574 r. w lipskiej drukarni u Vőgeleina utwór Exe- gesis perspicua et ferme integra controversiae de Sacra Coena..., ukończony przez autora dwanaście lat wcześniej i znany z odpi- sów rękopiśmiennych, jest najważniejszym tekstem teologicznym Cureusa.

Bibliografia

J. C u r e u s: Gentis Silesiae Annales. Complectentes historiam de origine, propagatione et migrationibus gentil, et recitationem praecipuorum euentuum, qui in Ecclesia et Republica vsq[ue]ad necem Ludovici Hungariae et Bohemiae Regis acciderunt. Contexti ex Antiquitate Sacra et Ethnica, et ex scriptis recentioribus:

A Ioachimo Cureo Freistadiensi, Philosopho et Medico in inclyta urbe Glogouiensi.

29 CUREUS JOACHIM

Wittenberga 1571; I d e m: Schlesische und der herrlichen Statt Breslaw Gene- ral Chronika. Frankfurt am Mayn 1585 [Deutsche Űbersetzung von H. Rättel];

J. C u r e u s: Exegesis perspicua et ferne integra de Sacra Coena, Scripta utprivatim conscientias piorum erudiat, Et subiicitur iudicio sociorum confessionis Augustanae, Quicunque candide et sine privatis affectibus iudicaruri sunt, ange- blich. Genf 1574 (wyd. 2. Marburg 1853); I d e m: Spongia exigua et mollis, comparata ad eluendos colores, quos illevit controversise de sacra coena Paulus Eberus. Hrsg. Z. U r s i n u s. Heidelberg 1575.

J. F e r i n a r i u s: Narratio historica de vita et morte [...] Ioach. Curei [...].

Legnica 1601; A. M e l c h i o r: Vitae Germanorum medicorum. Frankfurt und Heidelberg 1620; H. H e p p e: Curäus Joachim. In: Allgemeine Deutsche Biogra- phie. Bd. 4. Leipzig 1876, s. 644; S. K o ś m i ń s k i: Cureus Joachim. W:

I d e m: Słownik lekarzów polskich obejmujący oprócz krótkich życiorysów leka- rzy Polaków oraz cudzoziemców w Polsce osiadłych, dokładną bibliografię le- karską polską od czasów najdawniejszych aż do 1885 roku. Warszawa 1888, s. 76; J. G r a e t z e r: Cureus Joachim. In: I d e m: Lebensbilder hervorragen- der Schlesicher Aerzte aus den letzten vier Jahrhunderten. Breslau 1889, s. 23—25; H. M a r k g r a f: Entwicklung der schlesischen Geschichtsschrei- bung. In: I d e m: Kleine Schriften zur Geschichte Schlesiens und Breslaus. Bre- slau 1915, s. 2—9; A. S k o w r o ń s k a: Z dziejów polemiki o polskość Śląska w dobie odrodzenia. W: Z dziejów postępowej ideologii na Śląsku wieku XIV—XVI. Red. E. M a l e c z y ń s k a. Warszawa 1956, s. 312—314; G. T a d - d e y: Curäus Joachim. In: Lexikon der deutschen Geschichte. Personen-Ereigni- se-Institutionem. Von der Zeitwende bis zum Ausgang des 2. Weltkrieges. Hrsg.

G. T a d d e y. Stuttgart 1977, s. 221; W. G ł a d k i e w i c z: Dziejopisarstwo śląskie okresu odrodzenia i wczesnego baroku. W: Dawna historiografia śląska.

Materiały sesji naukowej odbytej w Brzegu 26—27 listopada 1977. Red.

K. G a j d a. Opole 1980, s. 124—125; H. B a r y c z: Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego. Studia nad historiografią w. XVI—XVIII. Kraków 1981, s. 96;

J. M a l i c k i: Tradycje lechickie. Spory o etnogenezę Śląska. W: I d e m: Laury, togi, pastorały. Szkice o kulturze literackiej renesansowego Śląska. Katowice 1983, s. 9—44; J. C h u t k o w s k i: Dzieje Głogowa. T. 1. Legnica 1989, s. 149;

F.W. B a u t z: Cureus Joachim. In: Biographisch — Bibliographisches Kirchen- lexikon. Bd. 1. Hamm 1990, s. 1176; G. H e i n r i c h: Joachim Cureus. In:

Schlesische Lebensbilder. Bd. 6. Schlesier des 15. bis 20. Jahrhunderts. Im Auftrage der Historischen Kommission fűr Schlesien. Hrsg. J.J. M e n z e l, L. P e t r y. Sigmaringen 1990, s. 38—45; A. B o k: Cureus Joachim. W: Ency- klopedia ziemi głogowskiej. Z. 7. Głogów 1993, s. 5—6; K. M a t w i j o w s k i:

Reformacja w Głogowie. W: Głogów. Zarys monografii miasta. Red. K. M a t w i - j o w s k i. Wrocław—Głogów 1994, s. 143—144; I d e m: Sławniejsi Głogowia- nie. W: Głogów. Zarys monografii miasta. Red. I d e m. Wrocław—Głogów 1994, s. 165—167; G. S c h e v e r m a n n: Curaeus Joachim. In: I d e m: Das Breslau

— Lexikon. Bd. 1. Dűlmen 1994, s. 196—197; Deutsche Biographische Enzyklo- pädie. Hrsg. W. K i l l y. Bd. 2. Műnchen—New Providence—London—Paris 1995, s. 411.

Marta Kasprowska-Jarczyk

CUREUS JOACHIM 30