Czy praca nauczycieli jest ceniona? 1

ORCID 0000-0002-3126-8507

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie

Czy praca nauczycieli jest ceniona?

Abstract

Is the teacher’s work valued?

This text primarily draws from current Polish and international data and is divided into two main parts. Firstly, when we consider the question whether the work of a person, group of people or professions is valued, we have several options for expressing this assessment. We can use the opinions of people (more or less objective and authoritative), i.e. what people think about a given job or profession. These can be opinion surveys regarding the hierarchy of professions according to social respect, prestige, honesty, reliability and trust. Finally, in the opinion-based assessment group – the beliefs of the representatives of the teacher profession are an important aspect of the assessment. In some cases it shows great diversification between these two groups (society and teachers).

The second, more measurable group of indicators that are the basis for for- mulating the assessment of the profession are earnings. They are compared to the earnings in other professions, the salaries of people with similar education and in comparison to earnings in a given profession in many countries. The presented data and analysis concern mainly teachers as a whole professional group. In the text, the author focuses on the issues identified at the beginning, concerning the two groups and related not only to Polish teachers.

Keywords: teachers, teachers’ profession assessment, teachers’ salaries Słowa kluczowe: nauczyciele, ocena zawodu nauczycielskiego, zarobki nauczy- cieli

1 Jest to częściowo zmieniony i zaktualizowany tekst artykułu: R. Piwowar- ski (2018), Prestiż i zarobki polskich nauczycieli, „Ruch Pedagogiczny”, nr 2, s. 39–53.

Wprowadzenie

Gdy rozważamy kwestię, czy praca jakiejś osoby, grupy osób czy zawód są cenione przez społeczeństwo, mamy kilka możliwości wyrażenia tej oceny. Możemy posłużyć się opiniami konkretnych osób (mniej lub bardziej obiektywnymi i miarodaj- nymi) o danej pracy czy zawodzie. Mogą to być badania opinii dotyczące hierarchii zawodów według kryteriów: poważania społecznego/prestiżu, uczciwości, rzetelności i zaufania. Wresz- cie, w grupie ocen opartych na opiniach ważnym aspektem są przekonania przedstawicieli ocenianego zawodu na temat tego, jak postrzega ich społeczeństwo. Drugą, bardziej wymierną grupą wskaźników będących podstawą do formułowania oceny zawodu są zarobki – w porównaniu do zarobków w innych zawodach, do pensji osób posiadających podobne wykształcenie oraz zestawie- nie zarobków w danym zawodzie w ujęciu międzynarodowym.

Poniżej przedstawione zostaną dane i analiza dotyczące przede wszystkim nauczycieli jako całej grupy zawodowej. W prezen- towanym wywodzie autor koncentruje się na wyróżnionych na początku dwóch grupach zagadnień, odnoszących się nie tylko do polskich nauczycieli.

Opinie o zawodzie nauczyciela

Istnieją badania i opracowania dotyczące m.in. prestiżu oraz wynagrodzeń osób wykonujących różne zawody. Na ogół są to publikacje socjologiczne i ekonomiczne. W literaturze tematu prestiż nazywany bywa „poważaniem, szacunkiem, estymą, respektem, honorem, wreszcie statusem społecznym” (Domań- ski 2012: 9)  – i prawdopodobnie można by dodać jeszcze inne określenia. Henryk Domański przypomina, że „Max Weber zaliczył prestiż do jednej z trzech podstawowych płaszczyzn nierówności  – oprócz zakresu władzy i podziałów klasowych utożsamianych z ekonomicznym statusem” (Domański 2012: 9), stwierdzenie to znajdzie częściowo potwierdzenie w dalszej części tekstu w świetle danych statystycznych. Warto także odnotować, że pedagodzy rzadko używają określenia „prestiż” w odniesieniu do nauczyciela  – znacznie częściej pojawia się słowo autorytet (nauczyciela) (Piwowarski 2013).

Często zwraca się uwagę na fakt niejednakowego postrze- gania zawodu nauczycielskiego przez tzw. opinię publiczną

z jednej strony  – i przez samych nauczycieli z drugiej. Poczucie niskiej pozycji wykonywanego zawodu, w przekonaniu prawie 2200 badanych w 1995 r. nauczycieli, wynikało przede wszyst- kim z niskich zarobków i błędnej polityki rządu wobec nauki i szkolnictwa (Lepiech 1997). Według nauczycieli spadek prestiżu zawodu nauczycielskiego był skutkiem:

– braku dobrego systemu premiowania najlepszych nauczycieli;

– nieprawidłowych kryteriów doboru do pracy w szkolnictwie;

– nieprawidłowości w systemie kształcenia (tamże).

Te stwierdzenia nadal zasługują na uwagę. Do innych wnio- sków dochodzą autorki badania opartego na indywidualnych wywiadach pogłębionych (81 nauczycieli + 23 przedstawicieli dyrektorów szkół, pracodawców i pracowników samorządowych):

przyczyn niewielu oznak szacunku społecznego nauczyciele upatrują również w postawach rodziców. Nauczyciele winili rodziców za brak zainteresowania dziećmi i stosowanie pobłażliwych metod wycho- wawczych. Część nauczycieli wskazuje na brak wystarczającej opieki rodziców nad dziećmi. W związku z tym nie ma jasności czy dla dobra dziecka powinni w pierwszej kolejności wypełniać te deficyty troski, opieki i wychowania, czy stawiać na przekazywanie wiedzy.

Ważne, że w narracjach nauczycieli rzadko pojawia się refleksja na temat własnych niedoskonałości oraz zachodzących zmian społecz- nych, rzutujących na społeczny odbiór ich profesji. Analiza mate- riału badawczego pozwoliła zaobserwować mechanizm polegający na zdejmowaniu odpowiedzialności za brak prestiżu zawodu z osób go wykonywujących, a przenoszeniu jej na czynniki zewnętrzne, zwłaszcza makrospołeczne (Smak, Walczak 2015: 62).

Smak i Walczak stwierdzają ponadto, że „obniżający się pre- stiż zawodu nauczyciela pedagodzy relatywnie rzadko tłumaczą własnym brakiem profesjonalizmu, niską jakością pracy, czy złymi relacjami z uczniami i ich rodzicami” (Smak, Walczak 2015: 62).

Porównanie przytoczonych wyników z badaniami hierarchii zawodów z lat 80. i późniejszych wskazuje jednak, że zawód nauczyciela plasował się na dość wysokich pozycjach, i nie spo- tykał się z tak krytyczną oceną, jak w przypadku zacytowanych autorek. Badając wizerunek zawodu nauczyciela na tle innych profesji warto sięgnąć do źródła moim zdaniem chyba najbardziej miarodajnego, jakim są komunikaty z badań Centrum Badania Opinii Społecznej dotyczących prestiżu zawodów. Jest to spo- łeczna „wycena” poszczególnych zawodów, w tym  – zawodu nauczyciela. W latach 1975–1999 zawód nauczyciela zajmował

w klasyfikacji czwarte, a niekiedy nawet trzecie miejsce (w 1995 i 1999 r.). W roku 2008 pozycja nauczyciela była niższa  – 6–7 miejsce (w zależności od tego, czy ocenie przypisano wartość na skali od 0 do 100, czy na tej samej skali zsumowano „poważanie”

duże i średnie). Przez wiele lat w badaniach CBOS na pierwszym miejscu plasował się profesor uniwersytetu, natomiast na ostat- nich  – działacz partii politycznej i poseł (wśród 33 zawodów i funkcji). W ostatnim badaniu z 2013 r., wśród 30 zawodów nauczyciel nadal był na 7 miejscu i wyprzedzał lekarza, profesora wyprzedził strażak, a na ostatnim miejscu niezmiennie znalazł się działacz partii politycznej, na przedostatnim – poseł na Sejm (CBOS Prestiż zawodów 2013: 3). Trudno mówić w świetle tych danych o spadku prestiżu zawodowego nauczyciela, należałoby raczej mówić o jego stabilizacji.

W dużym stopniu z powyższymi danymi koresponduje bada- nie innej „sondażowni”, poświęcone zaufaniu, jakim cieszą się w Polsce przedstawiciele poszczególnych grup zawodowych.

Podobnie jak w badaniu CBOS’u na pierwszym miejscu są stra- żacy. Na drugim jest wojsko, na trzecim naukowcy a nauczyciele na miejscu czwartym (nie jest to zła pozycja). Najmniej zaufania niezmiennie społeczeństwo ma do polityków. Warto dodać, że w tym badaniu uwzględniono tylko 11 grup zawodowych, uzu- pełniając je o kategorię „żadne z wymienionych” („Które grupy zawodowe w Polsce cieszą się Twoim największym zaufaniem”:

ogólnopolski panel badawczy Ariadna, 21–24 czerwca 2019).

W badaniu CBOS’u z 2016 r. zbadano opinie respondentów dotyczące uczciwości i rzetelności 24 zawodów. Według opinii społecznej, na pierwszym miejscu pod tym względem znajdowali się naukowcy, na drugim pielęgniarki, na trzecim informatycy, a na czwartym, wysokim miejscu – nauczyciele (politycy i posło- wie – na miejscach ostatnich) (CBOS 2016, komunikat nr 34: 2).

Czy rozdźwięk między odczuciami nauczycieli a prestiżem, oceną ich zawodu (bądź stosunkiem do zawodu nauczycielskiego) dokonaną przez opinię publiczną, jest faktem? Aby odpowiedzieć na to pytanie, analizie poddane zostaną jeszcze dwa inne mate- riały źródłowe: komunikat CBOS Wizerunek nauczycieli z 2012 r.

oraz Diagnoza Społeczna 2015.

Diagnoza Społeczna dotyczy przede wszystkim samooceny jakości i zadowolenia z życia. Cykliczne badania koncentrują się na gospodarstwach domowych i ich członkach (kilkanaście tysięcy gospodarstw, kilkadziesiąt tys. osób). Wyłaniane są także

Wykres 1. Hierarchia zawodów (2013)

Źródło: CBOS (listopad 2013). Prestiż zawodów, s. 3.

87 82 81 80 78 78 74 71 69 63 63 63 61 61 60 58 58 57 53 53 50 49 46 44 41 37 36 33 32 20

11 13 16 17 19 20 23 21

26 29

31 27 31 31 26

36 33 33 36

40 40 35 38 43 35 41 38

45 39 42

1 2

3 2 1 1 2 7

4 3

2 7

6 3 11

3 6 9 10 7 8 15 12

10 21 18 15

18 24 32

1 3 1 1 2 1 1 1 1 5

4 3 2 5

3 2 3 1 1 0 2 1 4 3 3 4 11

4 5 6 Strażak

Profesor uniwersytetu Robotnik wykwalifikowany, np. tokarz, murarz Górnik Inżynier pracujący w fabryce Pielęgniarka Nauczyciel Lekarz Rolnik indywidualny na średnim gospodarstwie Oficer zawodowy w randze kapitana Księgowy Adwokat Przedsiębiorca, właściciel dużej firmy Informatyk, analityk komputerowy Sędzia Właściciel małego sklepu Dyrektor dużego przedsiębiorstwa Sprzątaczka Policjant Sprzedawca w sklepie Dziennikarz Robotnik budowlany niewykwalifikowany Burmistrz Referent w biurze, urzędnik Ksiądz Minister Makler giełdowy Radny gminny Poseł na Sejm Działacz partii politycznej

duże średnie małe Trudno powiedzieć Poważanie:

(%)

grupy zawodowe, a wśród nich nauczyciele szkół podstawowych i ponadpodstawowych. Informacje z Diagnozy pozwalają pokazać, jak siebie postrzegają nauczyciele – na tle podobnej charaktery- styki innych grup zawodowych.

Stosunek nauczycieli do wielu szczegółowych zagadnień (m.in.  zadowolenia z pracy i płacy) pozwolił ustalić pozycje nauczycieli pod względem różnego rodzaju dobrostanu, dobro- bytu, poziomu materialnego i ogólnego wskaźnika jakości życia.

Przykładowo, pod względem dobrobytu materialnego nauczyciele szkół podstawowych zajmowali 14 pozycję a szkół ponadpodsta- wowych – 15 (1 miejsce władze, 55 – ostatnie miejsce – robotnicy pomocniczy w górnictwie i budownictwie) (Czapiński, Panek [red.] 2015: 540).

Pod względem samooceny dobrostanu społecznego nauczycieli, który koresponduje z prestiżem ich zawodu – w 2011 r. nauczy- ciele szkół podstawowych uplasowali się na 16 pozycji, natomiast ponadpodstawowych na 22. Według Diagnozy 2015 samoocena nauczycieli pod tym względem uległa pogorszeniu – nauczyciele szkół podstawowych i ponadpodstawowych zajęli odpowiednio miejsca 20 i 46 (wśród 55 grup zawodowych) (Diagnoza Spo- łeczna 2015: 539). Warto tu dodać, że nauczyciele akademiccy znaleźli się w tym rankingu na 3 miejscu, lekarze na 4, prawnicy na 29. Najważniejszym jednak wskaźnikiem charakteryzującym samopoczucie przedstawicieli nauczycieli i innych zawodów jest ogólny wskaźnik jakości życia. Można stwierdzić, iż pod tym względem nauczyciele zajmują nienajgorsze pozycje – nauczyciele szkół podstawowych 10-tą, a szkół ponadpodstawowych 9-tą pozycję. Najwyższe poczucie jakości życia mają lekarze (pozy- cja 1) i nauczyciele akademiccy (pozycja 2), natomiast najniższą (55)  – robotnicy zatrudniani przy pracach prostych (Czapiński, Panek [red.] 2015: 425).

Jaki jest w takim razie obraz nauczycieli w oczach Polaków, poza przytoczonymi wcześniej danymi dotyczącymi prestiżu zawodów? Znacznie wzbogacają ten obraz dane pochodzące z sondażu CBOS, z listopada 2012 r. (Wizerunek nauczycieli 2012). Zbadano stosunek dorosłych mieszkańców Polski  – do warunków zatrudnienia nauczycieli i do cech pracy nauczyciela, a także określono, jaki jest społeczny odbiór zawodu nauczyciela.

Część odpowiedzi na pytania dotyczące pracy nauczycieli może świadczyć o tym, że jest ona przez dorosłych Polaków nadal ceniona. 74% respondentów uważało, że nauczyciele wykonują

trudną, ciężką pracę  – jeszcze bardziej zdecydowanie ocenili tę pracę pracownicy instytucji publicznych, średni personel i tech- nicy a także osoby biorące udział w praktykach religijnych kilka razy w tygodniu (85–86% odpowiedzi potwierdzających tę opi- nię). Ponad 80% badanych uważało, że nauczyciele są narażeni w pracy na duży stres (86%) i wykonują szczególnie odpowie- dzialną pracę (83%). 68% badanych uważało, że nauczyciele mają wysokie kwalifikacje i są gotowi je zwiększyć. 55% stwierdziło, że nauczyciele wykonują pracę, która daje dużo satysfakcji, ale już tylko 43%, że mają oni poczucie misji.

Analiza odpowiedzi na pozostałe pytania w znacznie mniej- szym stopniu świadczy o docenianiu zawodu nauczyciela. 36%

badanych uważało, że nauczyciele cieszą się dużym szacunkiem, ale taki sam odsetek respondentów jest przeciwnego zdania. Naj- wyższym szacunkiem (52%) nauczyciele byli darzeni przez ludzi posiadających wykształcenie podstawowe, najmniejszym (22–23%

odpowiedzi pozytywnych) – pracownicy usług, mieszkańcy miast liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców. Podzielone są też opinie dotyczące wynagrodzeń nauczycieli: tylko 30% ogółu bada- nych uważało, że zarobki nauczycieli są zbyt niskie (34%, że nie są zbyt niskie) Dość znaczne są tu także rozpiętości ocen w zależ- ności od pełnionych funkcji i wykształcenia: 50% respondentów zaliczanych do kadr kierowniczych i specjalistów posiadających wyższe wykształcenie uważa, że nauczyciele zarabiają za mało, natomiast 54% osób pracujących w prywatnych gospodarstwach rolnych uważa że zarobki nauczycieli nie są za niskie.

W jeszcze bardziej zdecydowany sposób badani ocenili długość urlopów nauczycielskich. Prawie połowa (49%) była zdania, że nauczyciele mają za długie urlopy, a tylko 31% osób badanych było przeciwnego zdania. Podobnie wypowiadano się odnośnie wymiaru godzin pracy w tygodniu – 49% uważało, że nauczyciele pracują niewiele godzin tygodniowo, a 24% było przeciwnego zdania. Tu także mamy do czynienia ze znacznym rozrzutem odpowiedzi w zależności od grupy społeczno-zawodowej: prawie 70% robotników niewykwalifikowanych uważało, że nauczyciele mają zbyt dużo „wolnego”, i co interesujące – tak uważało tylko 27% uczniów i studentów, co by świadczyło o tym, że bezpośredni odbiorcy „usług” edukacyjnych doceniają pracę swoich nauczycieli.

Sporo wnosi do oceny pracy nauczyciela analiza odpowiedzi na następujące pytanie: „Niezależnie od tego, czy ma pan(i) dzieci, czy też nie, proszę powiedzieć, czy chciał(a)by pan(i), żeby któreś

z nich pracowało w przyszłości jako nauczyciel w szkole?” (Wize- runek nauczycieli 2012: 7). 54% biorących udział w tym badaniu odpowiedziało, że „nie”  – „tak” tylko 34%. Nawet większość nauczycieli nie chciałaby, aby ich dzieci wykonywały ten zawód (48% odpowiedzi „nie”, 46% „tak”). Interesujące, że z najwyższą aprobatą zawodu nauczyciela dla swoich dzieci wypowiedziały się osoby deklarujące udział w praktykach religijnych kilka razy w tygodniu (51%), natomiast z najmniejszą  – osoby z dużych miast (19%), a także z najwyższymi dochodami na jedna osobę, pracujący na własny rachunek oraz studenci i uczniowie (po 27%

odpowiedzi „tak”).

Wyniki badania CBOS-u w dużym stopniu podtrzymują dość pozytywny wizerunek nauczycieli w odbiorze społecznym, poka- zują jednak także, że obraz ten nie jest wyłącznie optymistyczny, jak wynikałoby to z niektórych komentarzy („praca nauczyciela jest przez Polaków ceniona” – „Głos Nauczycielski” nr 1 z 2013 r.), („nauczyciele cieszą się w Polsce wysokim i stabilnym powa- żaniem” – Wizerunek, 2012) (za: Piwowarski 2013). W przypadku opinii przedstawicieli większości grup społeczno-zawodowych mamy więc na ogół pozytywne oceny zawodu nauczyciela.

Dostrzega się, że jest to praca trudna i odpowiedzialna. I może właśnie z tego powodu tak wiele osób uważa, że nie jest to

„zawód dla ich dzieci”.

Najbardziej miarodajne w zakresie postrzegania zawodu nauczyciela przez samych nauczycieli wydają się wyniki badania TALIS 2013. Szczególnie interesujące jest tu przede wszystkim zestawienie opinii 105,5 tys. badanych nauczycieli z 34 krajów i regionów (w tym przeszło 3,8 tys. nauczycieli z Polski), ze szkół będących odpowiednikiem polskiego gimnazjum, odnośnie stwierdzenia: „myślę, że zawód nauczyciela jest ceniony przez społeczeństwo”.

Warto zwrócić uwagę, iż nauczyciele z krajów płd.-wsch. Azji byli najbardziej przekonani, że są doceniani przez społeczeństwo.

Z Europy najwyżej uplasowała się Finlandia. Prawie 60% bada- nych nauczycieli z tego kraju uważało, że ich zawód jest ceniony przez społeczeństwo. Może nie jest to jedynie przypadek, że uczniowie z tych krajów zajmują najwyższe pozycje w badaniach osiągnięć szkolnych. Zaledwie 18% polskich nauczycieli gimna- zjum uważało, że są doceniani przez społeczeństwo, ale są też kraje (głównie europejskie), w których odsetki tak myślących nauczycieli były jeszcze niższe.

Wykres 2. Opinie nauczycieli (gimnazjów) dotyczące stwierdzenia:

„Myślę, że zawód nauczyciela jest ceniony przez społeczeństwo” (w %)

Źródło: OECD (2014). TALIS 2013 Results, s. 187, 408.

Malezja Singapur Korea Abu Zabi (Zjednoczone Emiraty Arabskie) Finlandia Meksyk Alberta (Kanada) Flandria (Belgia) Holandia Australia Anglia (Zjednoczone Królestwo) Rumunia Izrael Chile średnia Norwegia Japonia Łotwa Serbia Bułgaria Dania Polska Islandia Estonia Brazylia Włochy Czechy Portugalia Chorwacja Hiszpania Szwecja Francja Słowacja

zdecydowanie się zgadzam

zgadzam się zdecydowanie się

nie zgadzam

0 20 40 60 80 100

nie zgadzam się

Zarobki nauczycieli

W wielu opracowaniach podkreśla się, że wynagrodzenie jest ważnym czynnikiem satysfakcji zawodowej, czynnikiem wpływa- jącym na prestiż i atrakcyjność zawodu (m.in. Raport o Systemie Edukacji 2010: 188). Stwierdzenie to odnosi się także do zawodu nauczyciela. Główny Urząd Statystyczny od wielu lat publikuje dane dotyczące m.in. przeciętnego wynagrodzenia (miesięcz- nego) brutto w Polsce według tzw. „wielkich” grup zawodów. Do pierwszej grupy zaliczani są przedstawiciele władz, wyżsi urzęd- nicy, kierownicy, do drugiej – specjaliści, do trzeciej – technicy i inny tzw. średni personel, do czwartej  – pracownicy biurowi, do piątej – pracownicy usług i sprzedawcy, do szóstej – rolnicy, ogrodnicy, leśnicy, rybacy, do siódmej – robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy, do ósmej – operatorzy i monterzy maszyn, a do dzie- wiątej grupy zaliczani są tzw. pracownicy przy pracach prostych.

Porównanie wynagrodzenia dziewięciu „wielkich” grup zawo- dów (według klasyfikacji GUS-owskiej) prowadzi do wniosku, iż nadal utrzymują się te same tendencje, które występowały w poprzednich latach. Zwłaszcza jeśli tę analizę ograniczymy do wynagrodzeń „specjalistów”. Wyróżnionych jest w tej grupie 31 zawodów, podzielonych na 6 podgrup (najliczniejsza to spe- cjaliści ds. zdrowia, obejmująca 9 zawodów). Specjaliści to naj- liczniejsza grupa zawodowa: 25,5% ogółu zatrudnionych (wśród 8208 tys. badanych), ze średnim miesięcznym wynagrodzeniem brutto 5342,99 zł (Struktura wynagrodzeń według zawodów 2018: 64, 73).

Również większość nauczycieli jest zaliczana do tej naj- liczebniejszej grupy zawodowej (do specjalistów zaliczani są m.in.:  większość inżynierów, lekarze, pielęgniarki, położne, nauczyciele akademiccy, specjaliści do spraw ekonomicznych i zarządzania, prawnicy, dziennikarze, twórcy i artyści oraz wiele innych zawodów). Część z nich, jak np. nauczyciele praktycznej nauki zawodu i instruktorzy, zaliczana jest jednak do techników i średniego personelu, a zarobki tej grupy są niższe niż specjali- stów (w dalszym toku rozważań przekonamy się, że nie chodzi tu tylko o wynagrodzenia tych grup nauczycieli).

Podobnie jak w przypadku większości zawodów płace są zróż- nicowane m.in. przez staż pracy i płeć. Jeśli jednak porównamy wynagrodzenie brutto nauczycieli wszystkich etapów kształcenia (z wyjątkiem nauczycieli akademickich, których wynagrodzenia

są wyższe od wynagrodzeń nauczycieli nieakademickich) z wyna- grodzeniem średnim całej grupy „specjalistów”, to niezależnie od tego, czy będzie to nauczyciel początkujący czy też w wieku przedemerytalnym, przegrywają oni pod względem zarobków z tzw. statystycznym specjalistą (porównanie z poszczególnymi zawodami na ogół są jeszcze mniej korzystne dla nauczycieli).

Szczególnie zarobki nauczycieli najstarszych są zdecydowanie niższe od zarobków specjalistów (ogółem), co prawdopodobnie związane jest z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę przez nauczycieli i pracą w niepełnym wymiarze godzin. Przy- kładowo – wynagrodzenie specjalistów ogółem w wieku 60–64 lat i 65 lat oraz powyżej wynosiło odpowiednio 6029,75 zł i 7290,10 zł, w tych samych przedziałach wiekowych nauczycieli szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych – 4604,89 i 4409,45, nauczycieli kształcenia zawodowego – 4218,05 i 3976,81, nauczy- cieli szkół podstawowych – 4394,89 i 4275,53 zł (GUS Struktura wynagrodzeń 2018: 120). Wynagrodzenie nauczycieli akademic- kich w porównaniu do specjalistów ogółem są niższe w grupie pracowników do 34 roku życia  – zarobki starszych nauczycieli akademickich są wyższe.

W przypadku nauczycieli nieakademickich działa inny mecha- nizm niż w większości zawodów, a mianowicie kobiety nauczycielki zarabiają na ogół więcej niż nauczyciele mężczyźni (wyłamują się z tego nauczyciele akademiccy, wśród których wynagrodzenia mężczyzn są wyższe). Można przypuszczać, że w oświacie spo- wodowane jest to przede wszystkim wyższymi kwalifikacjami, a tym samym wyższym stopniem awansu zawodowego nauczy- cielek. Nawet wśród nauczycieli kształcenia zawodowego kobiety zarabiają więcej (jednak wg Diagnozy Społecznej 2011 – nauczy- ciele mężczyźni zarabiali więcej).

Porównując dane GUS-owskie dotyczące 31 zawodów zalicza- nych do „specjalistów” można stwierdzić, że tylko pielęgniarki, położne, specjaliści ratownictwa medycznego oraz „inni specjaliści ochrony zdrowia” zarabiają mniej niż nauczyciele; biblioteko- znawcy, archiwiści i muzealnicy mają wynagrodzenia zbliżone do wynagrodzeń nauczycielskich. Uwzględnienie nadgodzin dydak- tycznych realizowanych przez niektórych nauczycieli, tylko w nie- wielkim stopniu zmieniłoby przedstawiony obraz wynagrodzeń.

Czy w takim razie stereotypowy obraz pracy nauczyciela, tłumaczący niższe zarobki przeszło 600-tysięcznej grupy zawodo- wej (509 tys. w przeliczeniu na pełne etaty) – znacznie większą

liczbą dni, w czasie których nauczyciel jest poza miejscem pracy (szkołą) i traktowanych przez niektórych jako dni wolnych od wszelkich obowiązków – jest wytłumaczeniem wystarczającym?

Czy formułując dosadniej  – ceną niższych zarobków jest dużo większa liczba dni „wolnych”? Wiadomo, że w wielu przypad- kach te tzw. wolne dni służą doskonaleniu zawodowemu, przy- gotowaniu lekcji itp.

Kwestię wynagrodzeń nauczycieli mogą znacznie wzbogacić porównania międzynarodowe. Pewnych informacji dostarczają opracowania OECD (np. Education at a Glance), ale w niewiel- kim stopniu ukazują one pozycję zarobków nauczycielskich na tle wynagrodzeń w innych zawodach. Dość miarodajnym jest porównanie rocznego wynagrodzenia nauczyciela do dochodu per capita (produkt krajowy brutto podzielony przez liczbę mieszkańców danego kraju).

Takie wskaźniki uwzględniają możliwości i strategię rozwoju gospodarki danego kraju, ale może także w jeszcze większym stopniu politykę danego państwa wobec zarobków nauczycieli.

Informacje ukazane na wykresie 4 dotyczą krajów członkowskich Wykres 3. Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto nauczycieli i przedstawicieli wybranych zawodów w Polsce, w zł według wieku (październik 2016 r.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS Struktura wynagrodzeń wg zawodów w październiku 2016 r., GUS 2018, Warszawa, s. 118–120.

10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000

2000

do 24 lat

nauczyciele akademiccy

nauczyciele gimnazjalni i ponadgimnazjalni specjaliści razem

położne

25–34 35–44 45–54 55–59 60–64 65 lat i więcej

nauczyciele kształcenia zawodowego nauczyciele kształcenia podstawowego lekarze

inżynierowie (z wyłączeniem aeletrotechnologii)

Wykres 4. Roczna pensja nauczyciela niższej szkoły średniej z co naj- mniej 15-letnim stażem w stosunku do produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca (GDP per capita), w %, 2015 r. (kraje członkowskie i partnerskie OECD)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Education at a Glance. OECD Indicators 2017, OECD, s. 374 i Human Development Report 2017, s. 234–235.

Kostaryka Kolumbia Meksyk Niemcy Szwajcaria Turcja Kanada Holandia Hiszpania Portugalia Korea Japonia Australia Słowenia Dania Nowa Zelandia Chile Luksemburg USA Wielka Brytania Finlandia Irlandia Austria Włochy Izreal Polska Grecja Francja Szwecja Węgry Norwegia Litwa Słowacja Czechy Estonia Łotwa

0 50 100 150 200 250 300 350

i partnerskich OECD. Nie są one reprezentacją świata, czy które- goś kontynentu, ale ilustracją prezentowanego zagadnienia przede wszystkim w najbardziej rozwiniętych (i aspirujących do tej grupy) krajach świata. Analiza wykresu pozwala wydzielić cztery grupy państw. Pierwsza, to kraje, w których zarobki nauczyciela są niższe niż produkt krajowy per capita – są to trzy kraje Europy Środkowej (kraje tzw. byłego bloku wschodniego, zależnego od ZSRR), trzy republiki „nadbałtyckie” (byłe republiki ZSRR) oraz Szwecja i Norwegia. Pojawienie się krajów skandynawskich wśród tej grupy państw może wzbudzać zdziwienie, ale być może ich zasobność nie zmusza do nadmiernego wysiłku w wynagradzaniu za pracę nauczycieli. Druga grupa to państwa, w których średnia roczna pensja nauczyciela jest zbliżona do dochodu per capita.

Do nich zalicza się Polska oraz przeważnie inne kraje europejskie i USA. Trzecia – to kraje, w których wynagrodzenie nauczyciela jest wyższe od dochodu per capita o ok. 25–70%. W tej grupie znalazły się m.in. najbogatsze kraje europejskie, azjatyckie, Kanada, Australia, ale także Turcja. Czołówkę w tym rankingu stanowią trzy kraje z półkuli zachodniej (Meksyk, Kolumbia i Kostaryka), w których pensja nauczyciela przekracza dwu-, a nawet trzykrot- nie dochód krajowy brutto przypadający na jednego mieszkańca, co może świadczyć o tym, jak duże znaczenie rządy tych krajów przywiązują do wynagradzania nauczycieli za ich pracę. Można także domniemywać, że prestiż zawodu nauczycielskiego jest tam bardzo wysoki.

Porównanie zarobków nauczycieli w szkołach będących odpowiednikiem gimnazjum (klasy VII–IX) z zarobkami pra- cowników posiadających wykształcenie powyżej średniego (ter- tiary education) w 31 krajach (oraz średnich: 23 krajów Unii Europejskiej oraz państw należących do OECD)  – pozwoliło wypracować wskaźniki, które przynajmniej częściowo dają wgląd w usytuowanie się zarobków nauczycieli w porównaniu do grupy zawodów, których wykonywanie wymaga podobnego poziomu wykształcenia, jakim legitymują się nauczyciele.

Spośród analizowanych zarobków w 31 państwach i regionach, tylko w trzech (Kostaryka, Portugalia, Łotwa) nauczyciele szkół z klasami 7–9 zarabiali lepiej o ok. 40% niż ww. pracownicy.

W Niemczech zarobki obu porównywanych grup zawodowych były jednakowe  – w pozostałych krajach OECD, dla których dokonano tych obliczeń, nauczyciele zarabiają mniej niż pracow- nicy z wykształceniem zaliczanym do trzeciego poziomu. Średnia

Wykres 5. Stosunek rocznych pensji nauczycieli niższych szkół śred- nich (publicznych) do rocznych pensji pracowników z wykształceniem odpowiadającym III poziomowi (w 2018 r.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Education at a Glance. OECD Indicators 2019, OECD, s. 393 oraz wykres D3.1.

Czechy USA Słowacja Włochy Węgry Norwegia Walonia (Belgia) Dania Polska Grecja Szkocja Turcja Brazylia Flandria (Belgia) Austria Szwecja OECD Nowa Zelandia Francja EU 23 Chile Holandia Słowenia Estonia Anglia Litwa Australia Izrael Finlandia Niemcy Portugalia Łotwa Kostaryka

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6

państw OECD była następująca: zarobki nauczycieli stanowiły 88% zarobków pracowników z wykształceniem powyżej średniego (jest duża różnorodność tej kategorii wykształcenia – nie zawsze oznacza ono „wyższe”) i była ona podobna w porównaniu do danych z roku 2010 (86%) i 2016 (88%).

Według tych danych (OECD) w 2018 r. pensja polskich nauczycieli gimnazjów stanowiła ok. 82% zarobków porówny- wanej, bardzo szerokiej grupy pracowników (w 2010 r. – 77%, w 2016 – 85%). Jeszcze mniej korzystne niż w Polsce wskaźniki można zaobserwować m.in. w Czechach, USA, Słowacji, Węgrzech, Włoszech, gdzie pensje nauczycieli stanowiły 64  – 68% pensji pracownika z porównywanej grupy (wykres 5).

Dane przedstawione na wykresie 5 wskazują, że jest to zgodne z informacjami i wcześniejszą analizą zarobków polskich nauczy- cieli w porównaniu do innych zawodów zaliczanych do grupy

„specjalistów”. Ponadto należy podkreślić, że w wielu krajach sytuacja płacowa nauczycieli (w tym przypadku: nauczycieli szkół średnich pierwszego poziomu) jest gorsza niż ogółu pracowników z wykształceniem powyżej średniego.

Uzupełniając wątek dotyczący zarobków nauczycieli (także na podstawie danych OECD 2019), można stwierdzić, iż są one w większym stopniu porównywalne z zamożnością danego kraju niż ze wskaźnikiem dochodu per capita. Analiza rocznych zarob- ków nauczycieli publicznych niższych szkół średnich w 28 krajach świadczy, iż są one bardzo zróżnicowane – podobnie jak poziom dostatku materialnego w tych krajach (a w porównaniu tym nie występują kraje biedne). Średnia roczna dla państw należących do OECD to 42,5 tys. USD w przeliczeniu na siłę nabywczą tej waluty w danym kraju (podobne jest średnie roczne wynagrodzenie w 22 krajach Unii Europejskiej: 44 tys.). Zdecydowanie najlepiej zarabiali nauczyciele w Holandii i Austrii. Oceniono, że w Pol- sce wzmiankowani wcześniej nauczyciele zarobili 32,7 tys. USD (w 2015 r. średnio ok. 25,3 tys. USD – dla porównania dochód per capita w Polsce szacowany był w 2015 na ok. 24,8 tys. USD) (Human Development Report 2016: 234). Publikowane co roku tego typu dane wskazują na pewne przesunięcia w rankingu, z tego względu nie należy przywiązywać nadmiernej wagi do tego, że polscy nauczyciele zarabiali więcej niż czescy, greccy czy łotewscy.

Należy także pamiętać, że są to porównania oparte na przelicze- niowych wskaźnikach „dolarowych” (w uproszczeniu – ile można zakupić dóbr, usług za pensję wyrażoną w walucie danego kraju).

Wykres 6. Roczne pensje nauczycieli niższych publicznych szkół śred- nich w 2017 r., w USD według parytetu siły nabywczej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Education at a Glance. OECD Indicators 2019, OECD, s. 400 oraz wykres D3.5.

Holandia Austria Australia Dania USA Finlandia Walonia (Belgia) Flandria (Belgia) Norwegia Anglia Kostaryka Szwecja Francja Nowa Zelandia Portugalia Islandia OECD Izrael Szkocja UE 23 Słowenia Włochy Chile Polska Grecja Czechy Estonia Turcja Łotwa

68771 68894 56196

55794 54993 51194 49426 49425 48820 46858 46477 46156 45374 45203 44050 43358 42553 42476 42474 42212 38453 36363 32690 32688 28292 26204 25333

23488 24187

Tak więc nauczyciele polskich gimnazjów w porównaniu do nauczycieli w analizowanych krajach zarabiali na ogół znacznie mniej. Natomiast prawie identyczne były relacje między pensją początkową i pensją nauczyciela z najwyższymi kwalifikacjami.

Płaca początkowa nauczyciela gimnazjum w Polsce w 2015 r.

stanowiła 58% zarobków, jakie mieli nauczyciele z najwyższymi kwalifikacjami (w tych szkołach). Był to wskaźnik identyczny, jak dla krajów OECD (58%) i 22 krajów Unii Europejskiej (59%) (OECD 2017: 376).

Pomimo znacznego zróżnicowania wynagrodzeń nauczy- cieli w poszczególnych krajach  – będącego rezultatem wielu uwarunkowań  – polityka wynagradzania nauczycieli za ich pracę jest podobna (na ogół zarabiają gorzej niż pracownicy posiadający podobne wykształcenie). Natomiast zróżnicowanie płac nauczycieli zaczynających pracę w zawodzie nauczyciela i płac nauczycieli  z najwyższymi kwalifikacjami nie jest już uwarun- kowane  sytuacją gospodarczą, poziomem „bogactwa” poszcze- gólnych państw. Przykładowo: wynagrodzenia początkujących nauczycieli w Czechach, Danii, Turcji w szkołach z klasami VII–IX stanowiły w 2015  r. ponad 80% wynagrodzeń najwyż- szych, natomiast w Izraelu i Korei Płd. – poniżej 40%. Wydaje się także, iż na podstawie porównań polskich płac różnych zawodów można stwierdzić, że nie zarobki nauczycieli (w Polsce) decydują o prestiżu tego zawodu.

Dodatkiem i uzupełnieniem do przytoczonych danych mogą być wyniki badania opinii społeczeństwa polskiego, zawierające m.in. odpowiedź na pytanie dotyczące oczekiwań finansowych nauczycieli wobec rządu. Badanie to zostało przeprowadzone jeszcze w trakcie negocjacji związków nauczycielskich z rządem, a częściowo już podczas strajku (co mogło mieć wpływ na wyniki).

47% badanych osób uważało, że oczekiwania nauczycieli są zbyt duże, 40% że odpowiednie, a tylko 3%, że zbyt małe (10% nie miało zdania) (CBOS 2019, komunikat nr 54: 3).

Uwagi podsumowujące

Do informacji i ich analiz zawartych w powyższym tekście, celowe wydaje się przytoczenie jeszcze raz Domańskiego, który stwierdza, iż socjologów interesuje też kwestia związana z hie- rarchią wysokości zarobków, a mianowicie wizja sprawiedliwych zarobków. Na podstawie badań z początku lat 90. obejmujących

15 kategorii zawodowych podaje on, że „jest stosunkowo niska korelacja średnich prestiżu i zarobków uznanych za sprawiedliwe (r = 0,49). Jeszcze niższa jest korelacja prestiżu z opiniami o fak- tycznych zarobkach – wynosi ona 0,41” (Domański 2012: 31–32).

Potwierdzają to, przynajmniej częściowo, przedstawione wybrane zagadnienia dotyczące opinii o zawodzie nauczyciela i zarobków polskich nauczycieli na tle porównawczym – z pewnością nie są one jednoznaczne. Podkreślane są – dość wysoka ranga zawodu nauczycielskiego w społeczeństwie i odbiegające od tego odczucia samych nauczycieli. Wydaje się, że na ten proces oddziałuje wiele czynników, wśród których należałoby wymienić bardzo szybko powiększającą się grupę osób posiadających wyższe wykształce- nie, które kiedyś automatycznie dawało przepustkę do wąskiego grona elit, inteligencji. Dzisiaj dyplomy się zdewaluowały, spo- wszedniały, często podważana jest ich jakość. Pojawiają się stale szybkie, nowe, ale też powierzchowne źródła wiedzy, które kon- kurują z wiedzą przekazywaną przez nauczycieli.

Czy rozbieżności w postrzeganiu prestiżu nauczycieli tkwią w nauczycielu, czy może w systemie? Czy nauczyciele są za słabo przygotowani i zmotywowani do pracy zawodowej i cechuje ich zbyt niska odpowiedzialność i skuteczność zawodowa? W jakim stopniu ich frustracja wynika z braku odpowiedniej wiedzy i umiejętności, a w jakim ze stosunkowo niskich zarobków? Pewną szansę na zmiany stwarza obecna i przyszła sytuacja demogra- ficzna Polski: mniejsza liczba uczniów, a tym samym mniejsze zapotrzebowanie na nauczycieli powinny wymusić ostrzejsze niż obecnie mechanizmy selekcyjne kandydatów do zawodu nauczy- cielskiego (a także rekrutacji na studia pedagogiczne), ale przy jednoczesnym podnoszeniu wynagrodzeń nauczycieli przynajmniej do poziomu średnich zarobków specjalistów.

Bibliografi a

CBOS (2013), Prestiż zawodów, CBOS  – BS/164/2013, Warszawa oraz cbos.

pl/SPISKOM.POL/K_164_13.PDF (dostęp: 27.09.2019).

CBOS (2012), Wizerunek nauczycieli, CBOS  – BS/173/2012, Warszawa oraz cbos.pl/SPISKOM.POL/K_173_12.PDF (dostęp: 27.09.2019).

CBOS (2019), Społeczne poparcie dla protestu nauczycieli, CBOS – BS/54/2019, Warszawa oraz cbos.pl/SPSKOM.POL/2019/K_054_19.PDF (dostęp:

03.11.2019).

Czapiński J., Panek T. (red.) (2015), Diagnoza społeczna 2015, Rada Monito- ringu Społecznego, Warszawa.

Domański H. (2012), Prestiż, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.

GUS (2016), Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2014, GUS, Warszawa.

GUS (2018), Struktura wynagrodzeń według zawodów w październiku 2016, GUS, Warszawa.

Lepiech M. (1997), Prestiż zawodu nauczyciela w świetle badań Instytutu Gospodarstwa Społecznego, Wydawnictwo SGH, Warszawa.

OECD (2019), Education at a Glance. OECD Indicators 2019, OECD Pub- lishing, Paris.

OEC D (2017), Education at a Glance. OECD Indicators 2017, OECD Pub- lishing, Paris.

OECD (2014), TALIS 2013 Results: An International Perspective on Teaching and Learning, OECD Publishing, Paris.

Piwowarski R. (2013), Życie i praca polskiego nauczyciela oraz czynniki budujące i niszczące jego autorytet, „Ruch Pedagogiczny”, nr 2, s. 19–35.

Piwowarski R. (2018), Prestiż i zarobki polskich nauczycieli, „Ruch Pedago- giczny”, nr 2, s. 39–53.

Raport o systemie edukacji (2010), IBE, Warszawa.

Smak M., Walczak D. (2015), Pozycja społeczno-zawodowa nauczycieli. Raport z badań jakościowych, IBE, Warszawa.

UNDP (2017), Human Development Report 2016: Human Development for Everyone, hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_develpoment_report.

pdf (dostęp : 18.08.2018).