Dziewiętnastowieczni protoplaści Stefana Grabińskiego według międzywojennej krytyki literackiej

Artur Jabłoński

Dziewiętnastowieczni protoplaści

Stefana Grabińskiego według

międzywojennej krytyki literackiej

Wiek XIX : Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza 5

(47), 213-224

W i e k x i x. Ro c z n i k To w a r z y s t w a Li t e r a c k i e g o i m. Ad a m a Mi c k i e w i c z a R O K V (XLV11) 2 0 1 2 A r t u r Ja b ł o ń s k i

D

S

G

W

się nad korzeniami twórczości Stefana Grabińskiego, najczęściej funk­ cjonuje skrót myślowy, utarta klisza krytycznoliteracka, w myśl której jest on polskim Edgarem Allanem Poem. Tymczasem „suwerena polskiej fanta­ styki” (jak nazyw ał go w ieloletni przyjaciel, Jerzy Eugeniusz Płom ieński)2 porównywano nie tylko z am erykańskim pisarzem , lecz także kilkom a in ­ nymi twórcam i zaliczanymi do nurtu literatury grozy (i nie tylko). Poniżej chciałbym zebrać i om ówić wszystkie te zestawienia.

Pom ijam pisarzy zasadniczo odm iennych, nienależących do interesu­ jącego mnie tutaj typu literatury, a pojawiających się w tekstach krytycznych z rozmaitych przyczyn - mowa tu na przykład o grafomanach złośliwie przy­ wołanych przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego w związku z Willę nad morzem czy o przedstawicielach prozy realistycznej wymienianych przy okazji Klasz­

toru i morza.

Recenzenci przywołują twórczość protoplastów Grabińskiego na dwa spo­ soby: podając nazwisko lub konkretny utwór. Trzeba stwierdzić, że om ó­ wieniu w pływ u rzeczonych autorów na m iędzywojennego fantastę nie p o ­ św ięcają wiele m iejsca. Są to zazwyczaj jed n o-, dw uzdaniow e w zm ianki,

1 O. W ilde, Przedm ow a, w: tegoż, Portret D oriana Graya, tłum . M . Feldm anowa, W ar­ szawa 1957, s. 6.

2 J.E. Płom ieński, Suw eren polskiej fan tastyk i literackiej, w: tegoż, Twórcy bez m asek:

w spom nienia literackie, W arszawa 1956.

N iezgodność krytyków m iędzy sobą dowodzi zgodności artysty ze sobą.

które nie mają wiele wspólnego z resztą tekstu krytycznego. K rytycy przy­ w ołują praktycznie tylko pisarzy zagranicznych. M otyw ację takiego postę­ powania w yjaśnia fragm ent szkicu W ilam a H orzycy o Grabińskim :

[ ...] gd y w reszcie każda literatura w m n iejszym lub w iększym sto pn iu tem u „ fa n ­ tastycznem u” prądow i h ołdow ała - nasze p iśm iennictw o jest takich dzieł i pisarzy niem al zupełnie pozbaw ione. Na p alcach w yliczyć m ożna by tych, k tó rz y ulegali urokom hoffm annow skim w okresie rom antyzm u, a i potem bardzo tylko nieliczni pisarze hołdow ali fantastyce na wzór Poego, który zresztą zawędrował do nas przez Fran cję. Stefan G ra b iń sk i je st w ła ściw ie p ierw szy m p isarzem tego profilu u nas, pierw szym autorem, który nie tylko pisyw ał „opow ieści o duchach”, ja k się to innym pisarzom przygodnie zdarzało, ale człow iekiem , którego fantastyczna now elistyka związana była gorąco z całym jego filozoficznym światopoglądem na świat i z p oglą­ du tego się w yw o d ziła. N ie bez racji w ięc ok reślał vox p o p u li G rabiń skiego jako pierw szego p olskiego czystej k rw i p isarza „fan tastyczn ego”, łow cę cu d ó w i piewcę niesam ow itości.3

Pozostali recenzenci zgadzali się ze stanowiskiem Horzycy. Tylko niektó­ rzy pozwolili sobie przywołać pojedyncze nazwiska polskich poprzedników Poego, zaraz jednak stwierdzając, że są oni autorami stojącym i o klasę niżej od Grabińskiego, bowiem nie wykazali się taką „szczerością twórczą”. Tak po­ stąpił na przykład Karol Irzykowski, pisząc:

W ielu jest ad ep tó w gatu nku n iesam o w iteg o w literatu rze i u nas. A n to n i Lange b ył tak im , ale m iał ty lk o n iesam o w ite k o m b in a cje , cech o w ała go o sch ło ść inte­ le k tu aln a, b o d a jże n ie o d łą c z n a od tego gatu n ku . G ra b iń s k i ró ż n ił się od nich wszystkich sw oją autentycznością; on um iał w yw o ływ ać dreszcz, bo m iał go w so ­ bie, żył z lękiem za pan brat.4

Jan Lorentowicz jako jedyny przywołuje postać Ludwika Sztyrmera, jednak obu autorów łączy w edług niego tylko uprawianie tego sam ego typu pisar­ stwa. Na tle Grabińskiego romantyczny prozaik wypada w zestawieniu krytyka o wiele słabiej:

W literaturze polskiej m a p. G rabiński jednego poprzednika: był nim głośn y przed osiem dziesięciu laty Ludwik Sztyrmer, autor Pantofla, Duszy w suchotach, Kataleptyka,

Frenofagiusza i Frenolestów, itd. P. Grabiński, tak sam o jak Sztyrm er, opow iada je d y ­

3 W. H orzyca, Stefan Grabiński, „K ry ty k a i Życie” 1936, nr 47, s. 16. Zdecydow ałem się w tym rozdziale p rzyw oływ ać w ypow iedzi krytyk ów zawarte nie tylko w recenzjach, lecz tak że w in n ych ro d zajach tek stów k ry ty c z n y c h . P o stą p iłe m tak, p on iew aż ro z sz e rz a to p e rsp e k ty w ę bad aw czą i p o z w a la u w z g lę d n ić ja k o k o n tek st tak że inn e form y recepcji krytycznoliterackiej, pokazując p rzy okazji stałość poglądów recenzentów.

4 K. Irzyko w sk i, M agik niesam ow itości. (Po zgonie Stefana Grabińskiego), w: tegoż,

Lżejszy kaliber, W arszawa 1938, s. 38.

nie o wydarzeniach „niesamowitych” ; ale od autora Kataleptyka odsuwa go daleko ró ż­ nica kultury, techniki pisarskiej i większej św iadom ości w opracow aniu m otyw ów .5

Kilku polskich autorów w ym ienił również Tym on Terlecki, by dojść do identycznego co poprzednicy wniosku, wyrażonego już w tytule szkicu Ste­

fa n Grabiński. Pierwszy fantastyk polski:

Doraźnie zjawiła się fantastyka w rom antyzm ie polskim , jako jedno z podstaw ow ych znam ion ogólnego prądu, ale przerosły ją u nas inne tendencje, sprowadzając elem en ­ ty fantastyczne do roli bardzo ubocznej. N ieco silniej zaznaczył się ten żyw ioł - pod wpływem E.T.A. Hoffmanna - w twórczości tzw. „Cyganerii Warszawskiej” (ok. 1840 r.), w fantazjach B oh d an a D ziekoń skiego i w jego okultystyczn ej p ow ieści Sędziw ój, w nowelach W łodzim ierza W olskiego, który był bodaj pierw szym u nas tłum aczem fantastyka niem ieckiego (Don Juan) [...] dopiero w okresie m odernizm u, od rad zają­ cego na nowo fantastykę, pojawiają się próby - mniej lub więcej udane - stworzenia tego genre u na nowo: u Langego (W czwartym wym iarze), Jaworskiego (Historie m a ­

niaków), H uskow skiego (Spojrzenia, W płom ienisku), poniekąd u Żuław skiego oraz

w sw oistym przełam aniu u M icińskiego. Pierw szym fantastykiem polskim z krw i i kości jest dopiero - Stefan G rabiński.6

Lista sporządzona przez Terleckiego jest zdecydow anie najpełniejszym przedstawieniem wcześniejszych dokonań w zakresie fantastyki literackiej na gruncie polskim . W śród pisarzy, których na niej uwzględnił (warto za­ uważyć, że brakuje Sztyrmera, m imo obecności kilku innych, mniej znanych autorów rom antycznych), w tekstach recenzentów p ojaw iali się przeważ­ nie A ntoni Lange lub Jerzy Żuławski. Czasam i występowali w nich również autorzy, którzy mieli w swoim życiu epizod fantastyczny. Powołuje się na nich na przykład Józef Birkenmajer: „W tej dziedzinie [twórczości fantastycznej - przyp. A.J.] należy się Grabińskiem u może nie palm a pierwszeństwa (albo­ wiem wspomnieć tu trzeba Wampira Reymonta, a przede wszystkim nazwisko Przybyszew skiego)” 7.

Przywołując protoplastów polskiego fantasty, jak już w spom niałem , au­ torzy tekstów krytycznych bądź wyliczają kilka nazwisk, bądź wym ieniają pojedyncze. Zazwyczaj skupiają się na określonej cesze, decydującej o podo­ bieństwie m iędzy Grabińskim a obcym pisarzem (pisarzami). Horzyca sta­ wia Hoffmanna i Poego w opozycji do twórcy Demona ruchu, chcąc podkreślić rolę w iary w zjawiska nadprzyrodzone w jego życiu i spuściźnie literackiej:

Dlatego świat był dla Grabińskiego tak samo, jak dla E.T.A. H offm anna czy dla Poego jedną wielką litanią cudów, jednym wielkim miastem fantastycznym, gdzie za każdym węgłem , za każdym w ystępem kryje się niewiadom e, nieoczekiwane, niepraw dopo­ 5 J. Lorentow icz, G a leria osobliwości, „E xp ress P o ran n y” 1924, nr 227.

6 T. Terlecki, Stefan G rabiński. P ierw szy fan tastyk polski, „D ro g a ” 1932, nr 9. 7 J. Birkenm ajer, N iesam ow ite opowieści, „K u rie r P o zn ań sk i” 1927, nr 38.

• Ar t u r Ja b ł o ń s k i •

dobne [...]. Jeśli dla tam tych pisarzy owa racjonalistyczna podbudow a była n iep o­ trzebna, gdyż obrazowanie świata było dla nich jedynie swobodną grą w yobraźni - to G rabiński takie użycie fantazji uw ażałby za jej nadużycie.8

W edług Horzycy, G rab iń ski „fantazjując - nie k łam ał” 9. K ilku pisarzy naraz przyw ołał również Tadeusz Sinko w najprostszym celu - by pod kre­ ślić, że polski autor jest ich następcą: „ [...] pewnie, że czytał Poego, a może i Hoffm anna” - pisał - „ale nie znał ani Langego, ani H.H. Ewersa, a m im o to p isał sobie tak, jak b y chciał kontynuow ać ich tw órczość” 10. Podobnie w ypow iadał się chociażby Jó zef Gałuszka: „Twórczość Stefana G rabińskie­ go na tle naszej literatury jest zgoła fenomenem. M lecznych braci jego nale­ ży szukać w rodzinie wielkich fantastów zagranicznych: w Poem, Stevenso- nie, Hoffmannie, M eyrinku, itp.” 11. Wszelkie porównania służą tak naprawdę pochw ale polskiego pisarza. W ym ieniając jego protoplastów, podkreślano jednocześnie odrębność metody twórczej Grabińskiego zarówno na gruncie polskim, jak i ogólnoświatowym. Tak ujął to Kazimierz Czachowski w recen­ zji N a m iętn o ści: „N o w y tom opo w ieści G rab iń sk iego św iad cz y o żywot­ ności tego [...] talentu, przerastającego pom ysłowością wyobraźni, kulturą um ysło w ą i w ysiłkiem tw órczym podobne nowsze próby pisarzy obcych, jak choćby np. Meyrinka” 12. Wskazanie kilku protoplastów pozwalało poka­ zać w efektowny sposób wielość dodatnich cech prozy polskiego autora. Od każdego z nich m iał on przejąć konkretną zaletę:

Swoją opanow aną trzeźwą myślą, swym intelektualizm em , swą logiką, w iodącą nas zim no i nieubłaganie aż do ostatecznych konsekwencji przez ziemię i sfery pozazm y- słow e ku celom fin aln ym - p rzypo m in a niew ątp liw ie Poego, H offm an n a, W ellsa i Stevensona, a swoją wiedzą metafizyczną M eyrinka i nieco E w ersa.'3

Wells i Poe pojawili się wspólnie w kontekście stwierdzenia braku w twór­ czości polskiego fantastyka futurystycznych wynalazków:

I*jeszcze z tego pow odu trudno go porównywać z Wellsem czy z Poem - pisał Irzy­ kow ski - że nie ma u niego żadnych fantazji wynalazkow ych, technicznych, tuziem- skich: zajm uje go wprawdzie kontakt z zaświatem, ale skoro nie m oże go osiągnąć na drodze egzorcyzm ów spirytystycznych, ufa m ocy w yo b raźn i.'4

8 W. H orzyca, dz. cyt. 9 Tam że.

10 S.T. [T. Sinko], N iesam ow ite historie, „C zas” 1918 (z dn. 15 października).

11 J.A . G ałuszka, Stefan Grabiński - autor „D em ona ruchu”, „G azeta W arszawska” 1931, nr 161.

12 K. C zachow ski, Powieść i nowela, „C zas” 1931, nr 38.

13 E. K robicki, Stefan G rabiński i jego opowieści fantastyczne, „K u rie r N aukowo-Lite- ra c k i” (dodatek do „Ilustrow anego Kuriera C odzien n ego” ) 1936, nr 49, s. 4. 14 K. Irzyk o w sk i, dz. cyt., s. 36.

Po raz pierwszy słynny krytyk odnotował ten fakt w recenzji Salam andry:

W tym też różny jest G rabiński od innych fantastyków, że nigdy dotąd nie zboczył na p ole w y n alazk ó w ä la Poe i Wells. N ie zajm ują go p rzyszłe m ożliw ości świata, zajm uje go raczej p ierw otna przeszłość, tkw iąca w teraźniejszości, różne szczeliny i pęknięcia na codziennej powierzchni zjaw isk.'5

W dwóch przypadkach recenzenci posłużyli się pisarzami zagranicznymi, by pokazać pewną ewolucję obrazowania i stylu Grabińskiego. M aksym ilian Bienenstock pisał na przykład w ten sposób:

[...] od pierw szych bow iem nowel z D em ona ruchu do tych, w które zaklął dem ona ognia odbył się u Grabińskiego podobny rozwój ja k u M eyrinka od Golem a do B ia ­

łego dom inikanina. To znaczy, że w m iarę zatapiania się autorów w teoretyczny, n a ­

u k ow y p o d k ła d ich p om ysłó w słabła plastyka w przep ro w adzen iu a w zm agała się epika w teoretyzowaniu - rzecz jasna ze szkodą dla artystycznego w ykończenia m o ­ tywów.16

W przypadku Irzykowskiego, który posłużył się autorytetem Ewersa, czy­ telnik recenzji m usiał już sam odzielnie w yw nioskow ać, że autor D em ona

ruchu tworzy obecnie słabsze opowiadania. Wynika to z faktu, że przyrów nu­

jąc G rabińskiego do zagranicznego pisarza, k rytyk przypisyw ał jego pisar­ stwu wartość równą, jeśli nie większą. Kryterium stanowiło wówczas „w yra­ finowanie”, które polski fantasta m iał z czasem utracić, stając się gorszym, na przykład od autora Ucznia czarnoksięskiego.

Pisarstwo Ewersa bardzo często pojawiało się jako kontekst dla twórczości Grabińskiego. „Polski Ewers” - pisał Tadeusz Nittman, tytułując zresztą w ten sposób sw oją recenzję - „to najtrafniejsze byłoby określenie, o ile by się chciało w dwóch słowach coś charakterystycznego o p. Grabińskim pow ie­ dzieć” 17. O prócz Irzykowskiego, który z czasem zm ienił na ten temat zdanie, pozostali recenzenci zgadzali się lub nie zgadzali z taką opinią. Recenzując

Niesam owitą opowieść, Edward Kozikowski porów nał obu autorów, niby to

chwaląc, niby to ganiąc rodaka: „Niesamowitą opowieścią stanął Grabiński do pewnego stopnia w jednym szeregu z Ewersem, który - bez wątpienia - jest pisarzem dużej miary, ale którego szeroki kolportaż wszelkich tajem nic za­ krawa po prostu na krasom ówstwo i mistyfikację”18. H enryk Hescheles sta­ wia G rabińskiego zdecydow anie wyżej, stwierdzając: „Rodzaj twórczości p. G rab iń sk iego jest na w skroś o rygin aln iejszy i znacznie głębszy niż np.

15 K. Irzykow ski, Pow ieść Grabińskiego, „W iadom ości Literackie” 1925, nr 24. 16 M . Bienenstock, Z nowelistyki polskiej, „C h w ila ” 1922, nr 1294, s. 4 -5. 17 Nit. [T. N ittm an], Polski Ewers, „G azeta W ieczorna” 1921, nr 6159. 18 E .K . [E. Kozikow ski], „R o b o tn ik ” 1922, n r 85.

• Ar t u r Ja b ł o ń s k i •

Ewersa” 19. Argumentem przeciw krzywdzącemu porównaniu bywały niektóre utwory Grabińskiego, na przykład Kochanka Szamoty, bo „przypom ina co­ kolw iek fakturą Poego, który snadniej niż Ewers może być zaliczony w p o ­ czet duchów pokrewnych Grabińskiem u” 20.

Zestawienie z Ewersem za krzywdzące uznał Rajmund Bergel przy okazji om awiania Księgi ognia:

Ze w zględu na groteskow ość fantazji i niesam ow itość w yb ieran ych tem atów na­ zw ano G rab iń skiego p olskim Ew ersem . Słu sznie, o ile chodzi o zew nętrzne tylko podobieństwa. W gruncie rzeczy, Grabiński różni się od Ewersa zasadniczo przez to, że jest więcej poetą spokrew nionym duchowo raczej z Poem czy H offm anem , niżeli z analizującym um ysłem autora Ucznia czarnoksięskiego.2'

Przyw ołany przez krytyka Hoffmann również pojawiał się w recenzjach. Podobieństwo obu pisarzy stwierdzał Kozikowski: „Złączony niejako węzłami pokrewieństwa duchowego z Poem i Hoffmanem, zwłaszcza z tym ostatnim [...] G roteskow a fantazja autora D em ona ruchu przypom ina b. silnie o d ­ rębną indywidualność Hoffmanna” 22. Gałuszka na tyle m ocno zasugerował się taką parą, że, przywołując z pamięci tekst Nittmana, błędnie zatytułował go Polski Hoffmann23.

Grabiński nie był zadowolony z takiego miana, o czym wspom inał w swoich

Wyznaniach. Powoływał się na nie Terlecki, pisząc: „Od tego rodzaju twórczo­

ści fantastycznej odrzeka się, protestując przeciw przydawanej mu rzeczywi­ ście fałszyw ie (Bergel) nazwie «polskiego Hoffmanna» («nudny, rozwlekły i chaotyczny rom antyk jest moją antytezą» [ ...] ) ” 24.

Z daniem niektórych krytyków autor Księgi ognia m ógłby - gdyby oko­ liczności temu sprzyjały - stać się równie znany, co jego wielcy protoplaści, bowiem nie ustępuje im poziomem literackim. W tym tonie utrzymane są wypowiedzi Irzykowskiego czy Krobickiego. Pisał pierwszy z wymienionych:

C óż by dopiero m ogło się zrodzić z takiego talentu, gd yby żył na skalę europejską w jakim ś szczęśliwym kraju, gdyby był zwiedził zagranicę, uczył się zamiast filologii - fizyki, techniki, aeronautyki, w tedy bylibyśm y mieli Ewersa i Wellsa polskiego, może w dw ukrotnej potencji.25

19 H. Hescheles, Z teatrów miejskich. „Willa nad m orzem ” dram at w trzech aktach Stefana

G rabińskiego, „C h w ila” 1921, nr 879, s. 3.

20 J. Z a h ra d n ik , Poezja czwartego w ym iaru, „Słow o Polskie” 1922, nr 200. 21 R. Bergel, Stefan G rabiński. „Księga ognia”, „G ło s N arod u ” 1922, nr 104. 22 E .K . [E. K ozikow ski], „R o b o tn ik ” 1922, nr 85.

23 J.A . G ału szk a, dz. cyt. 24 T. Terlecki, dz. cyt.

A drugi potwierdził:

Jeśli zim ni A m e ryk a n ie chlu bią się sw oim Poem , N iem cy H offm an n em , je śli do światowych tw órców w dziedzinie fantazji m etafizycznej zalicza się Ew ersa i M ey- rinka - to naprawdę obok nich może śm iało stanąć Grabiński jako reprezentant zu­ pełnie nowego, swoistego tonu w tym zakresie [... ] gdyby pisał w którym ś z bardziej znanych ję z yk ó w eu ro pejskich , m iałby dziś sław ę tak w ielką, ja k Poe, H offm ann, M eyrin k i inni. N ic bow iem istotnego z nich nie w ziął, a zabłysn ął ja k gw iazd a o własnym , oryginalnym blasku.26

O ile obaj krytycy zauważają podobieństwa m iędzy twórczością G rabiń­ skiego a eu ro p ejsk im i sław am i w dziedzinie fantastyki literackiej, o tyle Krobicki nie przywiązuje do nich uwagi, uznając za nieznaczne zapożycze­ nia czy inspiracje. To sąd odosobniony. Większość recenzentów, wskazując na analogie m iędzy dokonaniam i polskiego pisarza i jego poprzedników z in ­ nych krajów, nie roztrząsała ich szczegółowo ani nie próbowała rozstrzy­ gnąć wagi tychże; być może tylko Krobicki próbował znaleźć głębszy sens owych podobieństw.

G d y recenzenci przyw ołują jednocześnie kilku autorów, pojawia się p ro ­ blem: traktują ich zbiorczo, nie da się więc z całą pewnością stwierdzić, na ile słuszne są czynione przez nich spostrzeżenia na temat twórczości tychże. W niektórych sytuacjach nazwiska funkcjonują jak swoisty skrót myślowy, ni­ czym hasło wywoławcze. „M edium izm , satanizm, sugestia, życie podw ójne” - pisała dla przykładu Anna Zahorska - „M eyrink, Ewers, Przybyszew ski.. ”27.

Zdarzały się jednak również sytuacje, kiedy Grabińskiego stawiano niżej od pisarzy zagranicznych. Irzykowski, sym patyk autora, lecz, jak świadczą jego analizy, u czciw y i su ro w y krytyk , napisał na przykład, że: „G d y go [Grabińskiego - przyp. A.J.] porównać z zagranicznym i pisarzam i niesam o- witości: Poem, Wellsem, Ewersem , jak to się często czyni, uderza jego zasie­ działość, często naiwność, brak mu szerszego tchnienia” 28.

Tworzenie swoistej listy rankingowej światowych fantastyków, na której um ieszczano polskiego autora pom iędzy klasykam i gatunku, było głów ną osią recenzenckiej działalności w zakresie stwierdzania podobieństw i zależ­ ności literackich. Zaistniały więc trzy oczywiste, stosujące gradacje, sposoby w ypow iadania się o związkach Grabińskiego z pisarzami obcymi: stawianie go niżej, na równi lub wyżej od nich. Zdarzało się, że typy te funkcjonowały jednocześnie, to jest wym ieniano kilka nazwisk i następnie stwierdzano, iż autor Dem ona ruchu stoi pom iędzy jednym a drugim twórcą.

26 E. K robicki, dz. cyt.

27 A . Z ah orska, P rzegląd piśm iennictw a, „Przegląd Pow szechny” 1926, nr 506, s. 231. 28 K. Irzykow ski, M agik niesam ow itości (Po zgonie Stefana Grabińskiego).

Najczęściej k rytycy przyw oływ ali postać Poego. W ypow iedzi na temat związku m ięd zy obom a pisarzam i b yły m niej lub bardziej rozbudowane. Z d arzały się krótkie spostrzeżenia, które pokazyw ały, co ich łączy i/lub dzieli. Kozikowski na przykład zauważył: „D la Grabińskiego osią zaintere­ sow ania poetyckiego jest przede w szystkim i raczej treść niż form a. [...] Treść ta jed n ak z jednej strony stoi w słabej łączn ości z rzeczyw istością, z drugiej zaś - nie ma nic wspólnego z m istycyzm em takiego np. Poego lub Novalisa”29. Bardzo często jako kryterium porównania polskiego i am erykań­ skiego pisarza pojawiała się metoda twórcza. W ilhelm Feldm an pisał:

Że [Grabiński - przyp. A.J.] gardzi banalnym odtwarzaniem rzeczywistości - to tylko zasługa; że tw orzy nie bezwiednie, lecz na chłodno, z cała rozwagą i naukową sum ien­ nością - to jeszcze jeden dowód pokrewieństwa z Poem , który - ja k w iadom o - także w ten sposób swoje tajem nicze historie tw orzył.30

Pisał też Czachowski:

A jednak G rabiński jest bardzo konsekwentnym realistą. O rganizacją twórczą p rzy­ pom inając E.A . Poego, którego sam ża swego m istrza uznaje, autor D em ona ruchu swe n iesam ow ite p o m ysły w yp row ad za z p od św iad om ych stanów psychicznych człowieka, który po opętaniu w łasnym i p rzyw idzeniam i, przeżyw a je z bezpośred­ niością rzeczywistości i w tym z własnej duszy projektowanym świecie doznaje wrażeń o niebywałej w świecie realnym intensyw ności.31

Przeplatanie m otyw ów racjonalnych i fantastycznych to w ażn y punkt styczny między autorami, co zauważył również Lorentowicz: „Zazwyczaj o p o ­ wieści jego są w ynikiem przedziwnego skojarzenia spokojnych, logicznych, jak u Edgara Poego, rozumowań z pom ysłem wkraczającym w sferę obłędu lub w sferę zupełnej dow olności [ ...] ”32. Podobne spostrzeżenie poczynił Krobicki, pisząc: „Grabiński bada pewne zjawiska prawie naukowo - fanta­ zja jego w ychodzi od rzeczy zwykłych, fabryk, laboratoriów, czynności nor­ malnych - aż nagle dalszym swym ciągiem przechodzi w sferę fantastyczną - ja k u Wellsa i Poego”33.

Grabiński nie jest w oczach recenzentów w żadnym w ypadku ślepym kontynuatorem Poego, stw ierdzają oni także pew ne różnice m ięd zy nimi. W skazywał na nie m iędzy innym i Płomieński: „Grabiński m im o pewnego powinowactwa z Poem, którego przypom ina swoim niepospolitym

intelek-29 E.K. [E. K ozikow ski], dz. cyt.

30 W. Feldm an, Now ele z dwóch św iatów , „K u rier P o lsk i” 1919, nr 230. 31 K . Czachow ski, Stefan G rabiński, „Polska Z a ch o d n ia ” 1935, nr 295, s. 12. 32 J. Lorentow icz, dz. cyt.

33 E. K robicki, dz. cyt.

tualizm em , ale od którego różnią go koncepcje m yślowe i typ wyobraźni twórczej, nasycił polską fantastykę pierwiastkam i plem iennym i”34. M ów iąc 0 pierwiastkach plemiennych, krytyk ma na myśli realia lokalne, typowo pol­ skie. Ważniejszym z punktu widzenia kreślenia portretu Grabińskiego jako drugiego Poego elem entem jest jednak uwaga o koncepcjach m yślowych 1 typie w yobraźn i twórczej. O ile, ja k stw ierdzają recenzenci, obaj tw órcy na początku zawiązują fabuły swych utworów na fundam encie podobnych schematów, to prowadzą je jednak dalej w odm ienny sposób:

Dziedzina Poego - pisał Krobicki - była bardzo szczupła: am erykański tw órca jest tylko - niedościgłym co prawda - poetą tajem niczości i lęku, a nadto pieśniarzem śmierci. Spirytyzm i stany hipnotyczne przedstawiał wprawdzie z wielką intuicją, ale o rozwiązaniu naukow ym tych problem ów nie było u niego m owy.35

Poe nie próbował szukać racjonalnej podbudowy dla tworzonych przez siebie fantastycznych historii - inaczej niż Grabiński, który częstokroć p o ­ zostawiał m ożliwość takiej interpretacji swoich utworów, która dopuszcza­ łaby racjonalne wytłumaczenie przedstawionych zjawisk. Największą różnicą m iędzy obu pisarzam i jest jednak cel tworzenia i w ynikający z niego stosu­ nek do własnej twórczości:

[...] przy pilniejszym wpatrzeniu się - zauważył Jan Zah rad nik - uderza ogrom róż­ nicy m iędzy obom a pisarzami: Poe daje wizje artystyczne, które dla większego upraw ­ dopodobnienia przyobleka w twarde pozory wyrozum owania, w pozory nie tylko fi­ zycznej, ale i matematycznej nieledwie rzeczywistości. Inaczej Grabiński: u niego pom ysł powstaje w kształcie problem u m yślowego, którem u usiłuje on dać w yraz artystyczny [...]. Czyli krótko mówiąc: u Poego zagadnienie myślowe, rozumowe, jest rzeczą nie­ istotną, drugorzędną i służy za rodzaj pancerza dla wizji artystycznej. U G rab iń skie­ go odwrotnie: obraz jest tylko ilustracją myśli i szerszym jej rozw inięciem .36

D la Poego fantastyka jest sztuką, którą upraw ia, a dla G rab iń sk iego - sposobem na w yrażan ie siebie, sw ojego św iatopoglądu, na co recenzenci wielokrotnie zwracali uwagę.

Najdogłębniej problem w pływ u Poego na Grabińskiego opisał Terlecki, poświęcając temu zagadnieniu znaczną część swojego szkicu o autorze D e­

mona ruchu. Jako jed yn y zw rócił uwagę na podobieństw a pozaartystyczne.

Jednym z nich jest „skłonność do teoretyzowania i kom entowania własnych dokonań (autoanaliza Kruka Poego; komentarze Grabińskiego do Problematu

Czelawy w cyt. Rozprawie o oryginalności, do M aszynisty Grota - Z m ojej

• Dz i e w i ę t n a s t o w i e c z n i p r o t o p l a ś c i St e f a n a Gr a b i ń s k i e g o. . . •

34 J.E. P łom ieński, Stefan Grabiński, „G azeta Poranna” 1931, nr 9461. 35 E. K robicki, dz. cyt.

pracowni [.. .])”37. Drugim - erudycja w dziedzinach, którym i się zajmowali:

„Tak Poe, ja k G rabiński ma szeroki zakres zainteresowań i rozległą wiedzę w zakresie psychologii, psychopatologii, demonologii, mediumizmu, spiryty­ zmu, telepatii, okultyzmu, itp.”38.

Terlecki om aw ia najdokładniej schem at k om p o zycyjn y utw orów obu autorów:

U obu opow ieści budowane są na w zór zadań matematycznych z ostrą jasnością celu, skoncentrow aniem akcji, bez przerostu elem entów n ieistotn ych , p rz y chłodnym opanow aniu kształtowanego m ateriału. W ypadki toczą się u nich z nieubłaganą k o ­ niecznością, ze ścisłą praw idłow ością deduktywną, by z m isternie zadzierzgniętych ogniw sp eku lacji - w yp ad ł n ieo d p arty cios logiczn y: pointa. M a to na celu upraw ­ dopodobnić, uzasadnić, narzucić drogą nieskazitelnej logiki fantastyczne zmyślenia, wizyjne przyw idzenia.39

K rytyk wskazuje również na kilka różnic m iędzy nimi:

[...] większa m iękkość, m arzycielskość słowiańska w tem peram encie i to, że nie ma u niego [Grabińskiego - przyp. A.J.] groteski, nie ma przem ieszania grozy ze śm iesz­ nością i dziwacznością. Nadto przeciw antydydaktyzmowi Poego, Grabiński jest m ora­ listą i m oralizatorem , nieraz ze szkodą dla artystycznej czystości utworów .40

Cecha lokalności, na którą wskazywano już wcześniej, pojaw ia się także i u Terleckiego. Brak dystansu do własnej twórczości to powód, dla którego u Grabińskiego nie uśw iadczym y elem entów prześm iew czych. Tym da się wyjaśnić ostatnią ze wskazanych odm iennych niż u Poego cech: m oraliza­ torstwo.

Szukając potwierdzenia obiegowej opinii, jakoby G rabiński był polskim Poem, w świetle zaprezentowanego materiału twierdzę, że na podstawie tek­ stów krytycznych poświęconych życiu i twórczości rodzim ego fantastyka nie da się rozstrzygnąć tego problem u. W śród recenzentów n igd y nie zapano­ w ała zgoda co do podobieństw m iędzy Am erykaninem i Polakiem.

Ocena pisarstwa samego Grabińskiego również bywała różna, a być może i na swój sposób sprzeczna: z jednej strony bowiem pisano, że ubiera własne poglądy w artystyczną formę, a z drugiej - że tworzy na zimno, jak Poe w ła­ śnie. Obie tendencje, zdaniem Irzykow skiego, w zajem n ie się w yklu czają. Grabiński, jak pisał krytyk, „był niejako racjonalnym irracjonalistą. W ierzył w duchy [ ...] ”. ! dodawał: „u zagranicznych pisarzy [...] nie widzę tej nam ięt­

• Ar t u r Ja b ł o ń s k i •

37 T. Terlecki, dz. cyt. 38 Tam że.

39 Tam że. 40 Tam że.

nej żarliwości, tworzą oni swoje rzeczy »na zimno«, tak ja k się tworzy farsy, obliczając z góry efekty” 41.

W om ówieniach twórczości Grabińskiego Poe pojawiał się najczęściej, jak się zdaje, ponieważ sam pisarz akcentował jego w pływ na swoją twórczość literacką. Ilekroć w recenzjach zestawiano go z innym i twórcami, nie omiesz­ kał odnieść się do tego, gdy uznawał dane porów nanie za krzywdzące. Tak było w przypadku zestawień z Ewersem czy Stevensonem . W przypisie do swojego artykułu o oryginalności w literaturze autor Maszynisty Grota pisał wówczas:

A propos tego ostatniego [Stevensona - przyp. A .J.], z którego tw órczością raczą

niektórzy k rytycy nasi porów nyw ać twórczość autora niniejszej rozprawki [...]. C hodzi o now elę Stevenson a D r Jekyll i m r H yde, która zd an iem n ajw ybitn iej­ szego krytyk a polskiego w spółczesności i znakom itego autora P ałuby, Karola Irzy­ kow skiego, p rzypom ina m oją nowelę pt. Problem at C zelaw y [ ...]. Porów nanie obu utw orów w ypadło dla m ojego niekorzystnie. Irzykowski uznał Problem at Czelawy za niepotrzebny, innym i słow y za coś zbędnego jako powtórzenie. Wtedy jeszcze noweli Stevensona nie znałem i znać nie m ogłem (o czym zresztą nie wątpił sam Irzykowski), bo nic nie w iedziałem o jej istnieniu [...]. U tw ór Stevensona jest św ietną ilustracją choroby u m ysło w ej, znanej na klinikach psychiatrycznych pod nazw ą schizofrenii, czyli rozdw ojenia jaźni [...]. Tym czasem w Problem acie Czelawy idzie o zagadnienie zupełnie inne.42

Dalej Grabiński tłumaczy, że w jego utworze chodziło o dwa organizm y fizyczne, między którymi krąży jedna osobowość psychiczna - u Stevensona jest na odwrót. „Nowela tedy Stevensona jest artystycznie ujętym problemem pewnej choroby psychicznej, gdy mój utwór zajmuje się fenom enem pew ­ nego kaprysu, w ybryku psychofizycznego natury”43 - pisał.

C echy przypisywane twórczości Poego recenzenci odnajdyw ali również w tekstach Grabińskiego, jednak obecność tych samych elem entów stwier­ dzano również w twórczości Ewersa, Meyrinka itp. Wynika to zapewne z kon- wencjonalności literatury grozy. Na tę konwencję składa się pewien ustalony repertuar środków, a oryginalność w jej obrębie sprowadza się do um iarko­ wanej innow acyjności (warto zauważyć, że w podobny sposób ujm ow ał to G rabiński, odnosząc tak pojętą oryginalność do literatury w ogóle). Poe uchodzi za twórcę, który najlepiej radził sobie w tej dziedzinie, stąd recen­ zenci najczęściej przyw o ływ ali w łaśnie jego nazw isko, lecz w ielokrotnie pojaw iało się ono w tekstach krytycznych wraz z nazwiskam i kilku innych

41 K. Irzykow ski, Stefan Grabiński, „P io n ” 1936, nr 50, s. 3.

42 S. Grabiński, Zagadnienie oryginalności w twórczości literackiej, „Pam iętnik Literacki” 1925/1926, z. i, s. 3, przypis 1.

43 Tam że, s. 4.

• Ar t u r Ja b ł o ń s k i •

autorów. Próba rozstrzygnięcia zasadności nazyw ania G rabińskiego „po l­ skim Poem” zamiast „polskim Ewersem” czy „polskim Hoffmanem” w świetle wypowiedzi międzywojennej krytyki literackiej nie zaowocowała kategoryza-

cyjnym sukcesem , choć sam sform ułow any sygnalnie problem godn y jest dalszego opracow ania bazującego także na późniejszych m ateriałach.

A B S T R A C T

St e f a n Gr a b i ń s k i a n d Hi s Ni n e t e e n t h- Ce n t u r y Pr e c u r s o r s i n t h e Ey e s o f Li t e r a r y Cr i t i c i s m o f t h e In t e r w a r Pe r i o d

This paper discusses the nineteenth-century authors o f h orror fiction which could be considered progenitors o f Stefan Grabiński. This Inter­ war writer repeatedly com pared h im self with Edgar A llan Poe and lit­ erary critics o f the In terw ar period sought in his w orks for reference points to the h orror fiction authors from the previous century. Cited are reviews o f Grabiński s novels and short stories, with a discussion on what was the basis for these com parisons, while trying to assess their legitim acy and value.

K E Y W O R D S

Stefan Grabiński, Edgar Allan Poe, E.T.A. Hoffman, H.H. Ewers, Gustav Meyrink, Interwar period (1918-1939), horror fiction, literary criticism