Metafora bez granic

Aleksandra Okopień-Sławińska

Metafora bez granic

Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (54), 3-35

Szkice

Aleksandra Okopień-

-Sławińska

Metafora bez granic

Jednym z nieodpartych im pul­ sów, które zw racają mnie ku sprawom m etafory, jest poczucie dotkliw ej nieprzystawalności wiedzy o m etaforze do p rak ty k semantycznych współczes­ nej poezji, a więc zastanawiająca paradoksalność sytuacji, na którą składają się: i powszechne prze­ konanie o większej niż kiedykolwiek roli procesów m etaforyzacyjnych, i żywe teoretyczne zaintereso­ wanie metaforą, i — elem entarne trudności w pros­ tym , choćby dla celów analityczno-dydaktycznych przedsiębranym , wskazaniu, co we współczesnym tekście jest, a co nie jest metaforą.

Pracy swojej nie koncentruję na współczesnej po­ ezji, a tylko na rozważaniu językowych granic, podstaw i m otywacji m etafory. Uważam jednak, że poezja ta w swojej intensywności, program owym ekstrem izm ie i świadomym wypróbowywaniu se- m antyzacyjnych mocy języka stanowi doświadcze­ nie, k tó re badaczowi wypowiedzi „daje do m yśle­ nia” i to pomimo 24 wieków poarystotelesowskich m edytacji o m etaforze i pomimo wielkiej rozmai­ tości i bezliku przedsięwzięć objaśniających, które

Nieodparty impuls

A L E K S A N D R A O K C P I E Ń - S Ł A W lN S K A ₄ Spatynowane przykłady Rozpoznać łatw o; trudniej objaśnić

zrodziły się w ostatnich dziesięcioleciach tego 24- -wiekowego okresu.

Zauważyć od razu wypada, że nowoczesna ap aratu ra dzisiejszej sem antyki, niezależnie od orientacji ba­ dawczej, z upodobaniem bywa angażowana do m o­ delow ania ciągle podobnych, wielce spatynow anych przykładów , często jeszcze antycznej prow eniencji, jak wieczór życia, okręt, k tó ry zam iast płynąć stoi,

leci, bieży, orze jale lub je pruje; stale też pow ra­

cają: ktoś, kto jest lw em w walce, ludzie-w ilcy, nie mówiąc już o perłach zębów, koralu ust, kobier­

cu zim y oraz o prostych animizacjach, personifika­

cjach lub katachrezach, p rzy czym te ostatnie kw a­ lifikow ane jako przeniesienie nazw y zazwyczaj zby­ wane są lekceważąco.

Skłonność do wywodzenia nowych teorii z takich uświęconych trad y cją przykładów m a sens głęb­ szy — jest w yrazem uświadamianego lub nie p rze­ konania badaczy, że wszyscy um iem y rozpoznać m etaforę, a naw et pojąć jej znaczenie, natom iast istotę trudności stanowi dopiero odtworzenie jej ogólnego modelu czy też — prościej — jednolite objaśnienie mechanizm u jej budowy.

Wśród wielości przedstaw ianych propozycji p o ja­ w iają się jednak i takie, k tó re w ybierają krańcowo odm ienny sposób postępowania. Rozpoczynają bo­ wiem od w ypracow ania definicji m etafory, u stan a­ w iając tym samym k ry teriu m dla selekcji zjawisk podejrzew anych o metaforyczność. Czasem selekcja taka byw a założona z góry i bezwzględna, częściej — jest pro stą konsekw encją m niejszych lub większych zdolności absorbcyjnych proponowanego modelu, naw et jeśli w autorskiej intencji m iał on wchłonąć ogół m etaforycznych przypadków.

Rzucającym się w oczy przykładem ostracyzm u pierwszego rodzaju była opublikowana w 1971 r. praca A ndrzeja Bogusławskiego, k tó ry poza obręb skonstruowanego przezeń pojęcia m etafory w yrzucił wszystkie najklasyczniejsze przykłady jej realizacji,

a więc „tzw. m etafory genetyczne” w rodzaju głę­

boki żal czy złapać na gorącym uczynku, w yrażenia

o charakterze skrótowym (metonimie, synekchdo- chy, a także „wyrażenia, w których tak czy inaczej przejaw ia się związek podobieństwa, a nie stycz­ ności” — tu przede wszystkim „tzw. m etafory do­ pełniaczowe typu perły zębów, błam y lasów”), w re­ szcie „w yrażenia użyte zamiast ściśle określonych innych w yrażeń”, np. skonwencjonalizowane syno­ nim y wieczór życia = starość oraz w ym yślane ad

hoc nazwy-zastępniki, a na ostatek jeszcze skonden­

sowane porównania dotyczące układów relacyj­ nych 1.

Przykładam i łagodnej ty ran ii — w ynikłej ze złu­ dzenia, że jedną form ułą generalizującą można ogarnąć cały żywioł m etafory, są np. ram y ekspli- kacyjne skonstruow ane dla m etafory przez Annę W ierzbicką i Teresę Dobrzyńską, przy czym pierw ­ sza autorka przew iduje tylko jedną postać takiej r a m y 2, druga zaś zdaje się skłaniać ku większemu liberalizmowi 3.

» A. Bogusław ski: O metaforze. „Pamiętnik Literacki” T. LXII 1971 z. 4, s. 111—126.

2 A. Wierzbicka: Porównanie — gradacja — metafora. „Pa­ m iętnik Literacki” T. LXII 1971 z. 4, s. 127—147. Rama m odalna m etafory ma w jej ujęciu następującą postać: „rzekłbyś, że to nie..., lecz...”.

* T. Dobrzyńska: O semantycznej reprezentacji niektórych

w y ra że ń metaforycznych. W: Semantyka i słownik. Pod red.

A. Wierzbickiej. Wrocław 1972, s. 191—208 oraz T. Dobrzyń­ ska: Metafora czy baśń? O interpretacji semantycznej u t w o ­

ró w poetyckich. „Pamiętnik Literacki” T. LXV 1974 z. 1,

s. 107—122. Zaproponowana przez nią rama modalna dla m etafory werbalnej, rozumiana jako inwariantna formuła eksplikacyjna, ma postać: „Można by powiedzieć, że to nie

Si, które jest Pi, ale S2, które jest P2”, przy założeniu, że

Si jest Pj. Autorka wyjaśnia, że powierzchniowym w ykład­ nikiem m etafory w tekście jest fraza „Si jest P2”, natom iast

Si i Pi „wymagają interpretacji ze strony odbiorcy na pod­

staw ie potocznej w iedzy o św iecie” (Metafora czy baśń? s. 107).

N a

Madagaskar...

Łagodna tyrania

A L E K S A N D R A O K O P I E N - S Ł A W iN S K A 6

Podobnie selekcyjne efekty m usiałaby spowodować całkowicie odmienna od poprzednio wspomnianych, ale także charakterystyczna i budząca zainteresow a­ nie propozycja Doroty Mack, kontam inująca idee gram atyki generatyw no-transform acyjnej i teorii aktów mowy, a sprowadzająca się do tezy, że m eta­ fora to wyrażenie, którego głęboka stru k tu ra jest kom binacją asercji i połączonej z nią przez porów ­ nanie — presupozycji. W arunkiem fortunności m e­ tafo ry jest przy tym odtworzenie porów nania 4. W ybrałam te przykłady nie tylko, aby zilustrować tok mojego rozumowania, ale również dlatego, że p rezen tu ją one pewne aktualne i niezbanalizowane style interpretacji. Moje zastrzeżenia co do re stry k ­ cyjnych skutków sprowadzania m etafory do jak iej­ kolwiek stałej form uły wzorcowej rów nie dobrze mogłabym egzemplifikować choćby przy pomocy parafrazow anej w nieskończoność form uły A rysto- telesowskiej, że m etafora to skrócone porównanie. Idzie mi przede w szystkim o samą spraw ę w ytycza­ nia granic m etafory, a dopiero na drugim planie Wielka rzeka o reguły takiego postępowania. Jestem bowiem przeświadczona, że granic tych nie można ustalić, gdyż stoim y wobec wielkiej rzeki zjawisk sem an­ tycznych, ruchliw ych, ciągłych i płynnych. Ci, któ­ rzy w swojej argum entacji zadow alają się u tarty m i przykładam i, działają tak, jakby n u rt tej rzeki opi­ sać chcieli na podstaw ie laboratoryjnych oględzin w yciętych z przerębla b ry ł lodu. Ci drudzy zaś, wzorcotwórcy, tak — jak gdyby interesow ała ich tylko ta woda, któ rą zdołają zatrzym ać w skonstru­ owanych przez siebie basenach, brodzikach czy wo­ 4 D. Mack: Metaphoring as Speech Act: Some Happiness

Conditions for Implicit Similes and Simple Metaphors. „Poe­

tics” Vol. 4 1975, s. 221—256. Pouczające krytyczne om ó­ w ien ie tej pracy dają E. A. Levenston: Metaphor, Speech

Act and G ram m atical Form. „Poetics” Vol. 5 1976, s. 373—

382 oraz M. R. Mayenowa: Poetyka teoretyczna Zagadnie­

dotryskach, albo też przepuścić przez własnej ro­ boty rury, kanały, jazy i tamy.

Stanowisko, jakie chciałabym tu zarysować, jest konsekwencją myśli nieraz już na różne sposoby w yrażanej przez językoznawców, filozofów mowy, badaczy poezji i samych poetów, że procesy m eta- foryzacyjne są koniecznym w arunkiem życia języka jako instrum entu zdolnego do komunikowania nie­ ograniczonych treści semantycznych. Spośród ba­ daczy m etafory wyznających podobne idee najw ięk­ szy wpływ w yw arł chyba Ivor A rm strong Richards swoją pracą The Philosophy of Rhetoric, opubliko­ w aną po raz pierwszy w 1936 r. Uniwersalność m e­ tafory w yjaśniał on jednak właściwościami ludz­ kiego myślenia, czyniąc ją podstaw ą umysłowych procesów poznawczych. Moim zaś staraniem jest uniwersalność tę przedstawić w kategoriach języ­ kowych, co zresztą — jak uważam — wcale nie zam yka perspektyw na poszukiwanie jej m otywacji także w sferach poza język wychodzących. Metaforę uważam za szczególnie zintensyfikowany przejaw działań sem antyzacyjnych, na które nastaw iony jest cały mechanizm języka, począwszy od samej dwo­ istości znaku językowego i napięć między sferam i

signifiant a signifié oraz w ew nątrz tych sfer, pa­

nujących zarówno w obrębie pojedynczych znaków, jak też w układach serii znakowych powiązanych sieciami wielorakich relacji.

Rodzącą się z tych napięć znaczeniotwórczą energię skum ulow aną w znaku językowym docenił i opisał w 1929 r. Sergiusz K arcevski w niezmiernie ważnej, choć zaledwie kilkunastostronicowej, rozprawce znanej u nas od lat, ale nigdy nie przetłum aczonej i ciągle jakby nie domyślanej do k o ń c a 5. Jej teza zasadnicza brzmiała: „Każdy znak językowy jest

5 S. Karcevskij: Du Dualisme Asymétrique du Signe Lin­

guistique. W: A Prague School Reader in Linguistics. Com­

pilée! by J. Vachek. Bloomington 1964, s. 81—87.

Hydro technicy Richards Językowa uniwersalność metafory Karcevski

A L E K S A N D R A O K O P I E Ń - S Ł A W lN S K A 8

Dalej tenże

w irtualnie homonimem i synonimem równocześnie. Inaczej mówiąc, przynależy on zarazem do serii przetransponow anych w artości tego samego znaku oraz do serii w artości analogicznych, ale w yrażo­ nych przez różne znaki”.

I d a le j— bądź to cytuję, bądź referu ję K arcevskie- go: K ażdy znak jest ruchom y i nieruchom y (zmienny i stały) równocześnie. Przystosow ując się do konkretnej sytuacji, może on ulegać jedynie czę­ ściowym przekształceniom i poprzez niezmienność swojej pozostałej części pozostaje identyczny ze sobą samym, zachowuje więc swoją tożsamość. Nie­ zależnie od stopnia konkretności transpozycji zna­ czeniowej znaku nie sięga on nigdy granicy jednost- kowości, nie stapia się z indyw iduum . Od chwili narodzin nowa k reacja ukazuje się dalej jako znak, czyli je st zdolna do oznaczania analogicznych sy tu ­ acji, już posiada w artość gatunkow ą i włącza się do serii synonimicznej. Przypuśćm y, że w rozmowie ktoś został nazw any rybą. Stw orzony został przez to hom onim słowa ryba, ale równocześnie doszedł nowy człon do serii synonimicznej: fleg m atyk, chłodny, nieczuły, ospały. Zarówno signifiant (pho­ nique), jak i signifié (fonction) — każde ogranicza

przestrzeń przeznaczoną dla swojego p artn era: sig­

nifiant poszukuje innych funkcji niż jego właściwa, signifié zaś stara się uzyskać w yraz za pomocą in­

nych środków niż właściwy m u znak. Są one nie­ sym etryczne; sprzęgnięte ze sobą pozostają w stanie chw iejnej równowagi. Dzięki tej właściwości stru k ­ tu ry znaku system językowy może ewoluować: „adekw atna” pozycja znaku przesuw a się nieu stan ­ nie poprzez ciąg adaptacji do konkretnych okolicz­ ności.

K arcevski nie mówi o m etaforze, lecz o semiologicz- nych fundam entach języka, jednak sposób, w jaki je charakteryzuje, dostarcza znakom itych m otyw a­ cji dla naturalności, ustawiczności i konieczności procesów m etaforyzacyjnych.

Teoria Karcevskiego, którą przyjm uję za punkt wyjścia dla własnych rozważań, jest teorią napiętej równowagi przeciw ieństw i zależności między płasz­ czyzną w yrażenia a płaszczyzną treści w obrębie układów znakowych, między homonimią a syno- nimią, między generalizującą n atu rą znaku a kon­ kretnością jego poszczególnych użyć, wreszcie — między przyrodzoną znakowi skłonnością do prze­ kształceń sem antycznych a utrzym yw aniem się jego tożsamości jako określonej jednostki językowej. To charakterystyczne dla Karcevskiego a zakorzenione w tradycji de Saussure’owskiej wiązanie trwałości i zmienności, jedności i wielości, ogólności i kon­ kretności, tożsamości i przekształceń ma dla objaś­ niania sem antycznych mechanizmów mowy szcze­ gólną wagę. Przechylenie szali na którąkolwiek stronę daje w rezultacie wizję bądź zbyt ustatycz- nioną, podatną na retoryczne klasyfikatorstw o czy form alizacyjny schematyzm , bądź to zbyt rozpro­ szoną i płynną, np. znam ienną dla teorii radykalnie operacyjnych, redukujących znaczenie w yrazu do jego każdorazowych użyć, a tym samym tracących z pola widzenia kw estię jedności i językowej tożsa­ mości znaku.

Otóż zachowanie poczucia jedności słowa-znaku, po­ mimo całej jego kontekstow ej plastyczności i se­ m antycznej wielowariantowości, w ydaje mi się isto t­ nym współczynnikiem kom petencji mówiących oraz gw arancją nieskończonej sem antycznej p ro ­ duktyw ności samego znaku. Nie można założyć, że słowo jest pustą formą, która każdorazowo w ypełnia się pod w pływ em kontekstu, gdyż nie ma wówczas żadnych podstaw , by słowa tworzące ów kontekst traktow ać inaczej, a więc uważać za form y sem an­ tycznie wypełnione. Zamiast oczekiwanego prostego rów nania z jedną niewiadomą otrzym uje się zatem nierozwiązywalne rów nanie z samym i niewiado­ mym i. Tymczasem kontekstowa precyzacja znacze­ nia słowa możliwa jest tylko— mówiąc bardzo skró­

Dialektyka, dialektyka...

Słow o to nie pusta forma

A L E K S A N D R A O K O P I E tt- S Ł A W l N S K A 10 Ogólne znaczenie słowa Kategorie znaczenia

towo — przez zharmonizowanie semantycznych im ­ pulsów w ysyłanych przez kontekst z semantyczną potencją danego słowa.

W skaźnikiem tej potencji jest ogólne znaczenie sło­ wa, określane najczęściej jako zbiór jego w szyst­ kich w ariantów semantycznych. Niezależnie od spo­ sobów bliższego definiowania kategorii znaczenia ogólnego, np. w term inach cech semantycznych, jej badawcza przydatność ściśle wiąże się z przekona­ niem o jedności i tożsamości słowa-znaku bez względu na skalę jego użyć. Podobne przekonanie w ypowiadał nie tylko K arcevski, ale np. Wołoszy- now, Jakobson czy Winogradów. Tożsamość wielo- znaczącemu słowu zapewniają zarówno pokrew ień­ stw a i więzi znaczeniowe między jego w ariantam i, jak też niemożność zajęcia przezeń pozycji już p rzy ­ pisanej w obrębie istniejących paradygm atów lek­ sykalnych jakiem uś innem u znakowi. W grę wcho­ dzą także: stałość postaci brzmieniowej w yrazu, jego cechy słowotwórcze, zdolności denotacyjne, a wreszcie względna stabilizacja właściwości gra­ matycznych, zwłaszcza podstawowych, takich jak bycie określoną częścią mowy, cecha rodzaju i licz­ by, prawidłowości fleksyjne lub koniugacyjne. Spraw a tego, jak w yodrębniać i szeregować poszcze­ gólne w arian ty sem antyczne danego słowa, spędza­ jąca sen z powiek leksykologów i leksykografów, nie ma, na szczęście, dla mojego wywodu większej wagi. Ma ją natom iast kw estia wyróżniania i p rze­ ciwstaw iania sobie rozm aitych kategorii znaczenia w yrazu, takich jak np. znaczenia okazjonalne i uzu- alne (Paul), ogólne i indyw idualne (Jaberg), leksy­ kalne i indyw idualne (Wellander), centralne, reali­ zowane i emocjonalne (Erdmann), aktualne i leksy­ kalne oraz centralne i p ery fery jn e (Stern), podsta­ wowe i szczegółowe (Kuryłowicz), swobodne i fra ­ zeologicznie związane (W inogradow)6 oraz — co 6 Korzystam tu z zestawień dokonanych przez W.

Zwiegin-dla mnie jest najważniejsze — znaczenia podsta­ wowe i przenośne. Samo wyróżnienie znaczenia podstawowego nastręcza już rozmaite trudności, by­ wa ono bowiem rozumiane jako bądź znaczenie najogólniejsze i najbliższe encyklopedycznemu, bądź najczęściej spotykane, bądź najdawniejsze, bądź najoczywiściej denotatywne, bądź też niezależne od kontekstu i sytuacji. Tak nieostro pojmowanemu znaczeniu podstawowemu przeciw stawiane byw ają znaczenia okazjonalne, poszczególne, emocjonalne, indyw idualne itp., a przede wszystkim — m etafo­ ryczne.

Jak tw ierdzi Zwiegincew, a ta jego opinia w yjątko­ wo odpowiada kierunkow i mojego myślenia, „dla dociekań semazjologicznych, które m ają na celu zba­ danie istoty znaczenia leksykalnego (rozumianego w sposób zbliżony do tego, co nazywam znaczeniem ogólnym — AO.S), prawidłowości jego rozwoju i w zajem nych stosunków między jego składnikami, takie kategorie jak «znaczenie podstawowe», «zna­ czenie bezpośrednie», «znaczenie przenośne», są zu­ pełnie niepotrzebne. Są to kategorie czysto umowne, pozbawione wszelkich kryteriów lingwistycznych. W rzeczywistości istnieją tylko w arianty leksykal- no-semantyczne w yrazu, które nie znają żadnych podziałów na podstawowe i pochodne, realne i prze­ nośne i są pod tym względem zupełnie rów noupraw ­ nione” 7.

cewa w książce Semazjologia. Tłum. J. Fleszner. Warszawa 1962, s. 298 i n.

7 Zwiegincew: Semazjologia, s. 309. Autor ilustruje swoją opinię bardzo ciekawymi przykładami, świadczącymi o tym, jak często znaczenia uważane dzisiaj za podstawowe były historycznie znaczeniami przenośnymi i jak zawodne jest tu „poczucie językowe”. Otóż np. za podstawowe znaczenie słowa tio m nyj (ciemny) w szystkie rosyjskie słowniki uw a­ żają to, które łączy się ze światłem , a za przenośne to, które dotyczy oceny moralnej, podczas gdy „w żadnym z zacho­ wanych zabytków językowych z wieku X —XIV nie można znaleźć ani jednego wypadku użycia tego wyrazu w

zna-Znaczenie podstawowe cóż to jest?

Słuszny Zwiegincew

A L E K S A N D R A O K O F I E N - S Ł A W lN S K A ₁₂

Jeśli nie niezbędne, to zbędne

Otóż pom ijając na razie kw estię wskaźników m eta- foryczności, chciałam w pierw zwrócić uwagę, że znaczenia m etaforyczne ani nie są tworzone, ani też nie są rozum iane wyłącznie w opozycji do zna­ czenia podstawowego (tak lub inaczej w yodrębnia­ nego), mogą bowiem nawiązywać do jakiegokolwiek (jednego lub wielu) z istniejących w ariantów se­ m antycznych danego słowa, w tym także do jego w ariantów m etaforycznych. Niezależnie więc od kontrow ersji co do zasad w yróżniania znaczenia podstawowego, nie uważam tej kategorii za tak nie­ zbędną dla opisu i rozumienia procesów m etafory- zacyjnych, jak kategorii znaczenia ogólnego, ogar­ niającej całość sem antyzacyjnego dorobku danego słowa w jego społecznym funkcjonow aniu. Roli jej nie um niejsza fakt, że w świadomości poszczegól­ nych użytkowników języka, zależnie od ich indy­ widualnego przygotow ania i przynależności g ru ­ powej, owa całość rozmaicie się przedstaw ia, a w przypadkach najbardziej prym ityw nej i bezreflek­ syjnej znajomości języka zacieśnia do denotacyjnej w artości słowa.

Trudności we wskazaniu znaczenia podstawowego, a także dosłownych znaczeń w yrazu, zamierzam zilustrow ać na przykładzie zespołu zwykłych zdań polszczyzny, z których każde tw orzy inny w ariant znaczeniowy słowa „zachodzić”. Za najprostszy w skaźnik odrębności tych w ariantów przyjm uję ich przynależność do odmiennych serii synonimicznych, choć zdaję sobie spraw ę z możliwości bardziej sfor­ malizowanego ich uporządkow ania 8.

czeniu dotyczącym światła, natom iast w olbrzymiej ilości w ypadków użyto go w znaczeniu oceny moralnej. Co cieka­ we, również jego antonim — s w ie tly j (jasny) — ma w ow ym okresie także tylko znaczenie oceny m oralnej” (s. 308—309). 8 Mam tu na m yśli m etody wypracow ane przez J. D. Apres- jana (m.in. w książkach: Ekspierimientalnoje issledowanije

semantiki russkogo glagola. Moskwa 1967, Leksiczeskaja se~ mantika. Moskwa 1974) oraz doskonały pokaz zastosowań

1. Po godzinie drogi zaszła do leśniczówki = iść i dojść dokądś, iść i znaleźć się u celu.

2. Słońce zaszło = schować się, zniknąć.

3. Podczas tegorocznej powodzi woda zaszła aż pod próg domu = przebyć jakąś przestrzeń, osiągnąć pew ien p unkt w przestrzeni, zająć jakąś przestrzeń, rozprzestrzenić się.

4. Zaszła do niej na chwilę = wpaść, wstąpić, od­ wiedzić.

5. Zaszedł jej drogę znienacka = przeciąć drogę, nagle znaleźć się na czyjejś drodze.

6. Zaszła w życiu wysoko = wiele osiągnąć.

7. Od tej pory zaszły duże zmiany = zdarzyć się, mieć miejsce, zaistnieć.

8. Spraw y zaszły za daleko = rozwinąć się do tego stopnia, osiągnąć tak i stan, rozwój, punkt. 9. Zaszła w ciążę = stać się brzemienną, począć dziecko.

10. O kulary zaszły parą = pokryć się, powlec, po­ jawić się na jakiejś powierzchni.

11. Poły płaszcza zachodziły na siebie = nakładać się na siebie, leżeć na sobie.

12. Zachodziła w głowę, co się z nim stało = m y­ śleć i myśleć, zastanawiać się, starać się dociec. Wszystko są to zdania z języka obiegowego, zrozu­ miałe autom atycznie bez żadnych zahamowań. W słowniku Doroszewskiego na pierw szym miejscu figuruje znaczenie związane z planetam i, skądinąd zawsze podawane jako przykład u ta rte j m etafory. Jest ono rzeczywiście tak pospolite, iż zapewne gdy­ by nauczycielka poleciła dzieciom z 3 klasy ułożyć zdanie z czasownikiem zachodzić, najczęściej było­ by to zdanie o słońcu. Między genetyczną m

etafo-analizy operacyjnej do rozróżniania znaczeń czasownika w rozprawce M. M. Kopylenki O pyt izuczenija znaczenij i soczetanij teksem s pomoszczju opłeracjonnogo analiza.

W: Strukturnaja tipologija jazy kow. Red. W. W. Iwanow. Moskwa 1966, s. 45—55.

Przypadki zachodzenia

Nawet dzieci...

A L E K S A N D R A O K O P I E f t - S Ł A W l f t S K A 1 4

Co

metaforyczne?

Podstaw owe a dosłowne

rycznością a powszechnością użycia i rozumienia nie m a więc żadnego przeciwieństwa.

Z kolei gdyby podstawowe znaczenie zachodzenia wiązać z osiąganiem jakiegoś miejsca w przestrze­ ni przez poruszanie się na nogach, wówczas o me- taforyczność należałoby podejrzew ać różne odnie­ sienia słowa zachodzić do beznogich obiektów, a więc i zachodzenie parą, i zachodzące zm iany i spraw y, i poły płaszcza i wodę, a może naw et

zajście do kogoś, czyli wpadnięcie na chwilę lub

odwiedzenie, które nie im plikuje przebyw ania dro­ gi na piechotę, a tylko sam fak t pojawienia się w jakim ś miejscu. Trudno jednak utrzym yw ać, że są to wszystko zwroty, których nie rozumie się do­ słownie i bezrefleksyjnie. Bliższe metaforyczności zdają się już przykłady pozostałe, ale i na nich fundow anie teorii m etafory raczej odwodziłoby od sedna spraw y: zachodzenie w ciążę jest niemal te r­ minem fizjologiczno-medycznym, zachodzenie w gło­

wę — u tarty m idiomem o sztyw nej łączliwości,

m otywow anej częściowo przez analogię do zwro­ tów poszedł po rozum do głow y oraz przyszło m u

do głowy; pozostaje zachodzenie dokądś w życiu

jako jeden z w ariantów zbanalizowanego m etafo­ rycznego obrazu drogi życia.

P rzy tym w szystkim w yraźne wątpliwości nasuwa stosunek między znaczeniem podstawowym a do­ słownym. Czyżby ich zakresy były jednakowe? P rzyjm ując kategorię znaczenia podstawowego, na­ leży chyba zakładać, że każdy w yraz (nie będący homonimem w węższym znaczeniu tego słowa) ma jedno takie znaczenie. Gdyby utożsamiać je z do­ słownym, wówczas „w konsekwencji każdy w yraz m iałby również tylko jedno znaczenie dosłowne i całą serię znaczeń m etaforycznych. Jednak słow­ nikowe zapisy różnych znaczeń w yrazu, oparte ra ­ czej na wyczuciu językowym niż określonych teo­ riach m etafory, o p atru ją tylko niektóre z zareje­ strow anych w ariantów m etaforycznym k w alifika­

torem . Co wobec tego jest m iarą dosłowności? czy nie kręcim y się czasem w błędnym kole, rozpozna­ jąc znaczenie metaforyczne przez opozycję do do­ słownego, a dosłowne przez opozycję do m etaforycz­ nego?

Cały ten wywód nie zmierza wszakże do zakwestio­ nowania zjawisk metafory, wskazuje natom iast na trudności w wyznaczaniu granic między w yrażenia­ mi metaforycznym i a innym i oraz prowadzi do kon­ kluzji, że pojęcie znaczenia podstawowego, czy też dosłownego, jako rozpoznawczego członu altern aty ­ wy: niem etafora — m etafora, jest wielce kłopotli­ we i wcale nie jednoznaczne. Myślę więc, że takiej alternatyw y w ogóle nie daje się lub nie w arto bu­ dować. Jeśli bowiem obserw ujem y całe serie róż­ nych w ariantów znaczeniowych jednego słowa, to zauważamy nie binarną opozycję użyć dosłownych i m etaforycznych, ale rozciągłą i niepodzielną skalę zjawisk zmiennych, migotliwych, wzajemnie wielo­ kierunkowo powiązanych, nieostro przeciwstawial- nych, dających się rozmaicie z różnych punktów widzenia kwalifikować, a wraz z życiem języka wciąż się rozrastających i zmieniających swoje funkcjonalne nacechowanie.

Z żalem przyznaję, że takie widzenie przeze mnie omawianej spraw y zdaje się mocno odbiegać od po­ glądów Marii Renaty Mayenowej, której opinie na tem aty semantyczne zawsze żywo poruszają moją wyobraźnię. K om entując aprobaty wnie (w tym ak u rat punkcie) tezę Ju rija I. Lewina, że „tekst zaw ierający metaforę jest nieoznaczony (tzn. przy dosłownym, «słownikowym» odczytaniu — bezsen­ sowny)” 9, autorka ta napisała: „Jest to kryterium , które, jak dotąd, jest im plicite założone we w szyst­ kich rozważaniach o metaforze. Ale explicite się tego założenia często nie form ułuje” 10. Wobec tego 9 J. I. Lewin: Struktura rosyjskiej metafory. Przeł. S. Bal- bus. „Pamiętnik Literacki” T. XL 1969 z. 1, s. 296.

10 Mayenowa: Poetyka teoretyczna, s. 232.

Niepotrzebna alternatywa

Brak zgody z MRM

A L E K S A N D R A O K O P I E tt- S Ł A W I Ń S K A 16 A le i zgoda, choć warunkowa Łączliwość syntaktyczna i leksykalna

m usiałam explicite wyłożyć swoje wobec niego opory.

Równocześnie jednak chciałabym podjąć inną su­ gestię Mayenowej co do sygnałów metaforycznoś- ci, w yplątując ją wszakże nie tylko z opozycji wo­ bec znaczenia dosłownego, ale i ze związku z re- ferencjalnością. Sugestia ta dotyczy syntagm atycz- nej budow y w yrażenia metaforycznego.

W drugim , zmienionym i rozszerzonym, w ydaniu

P oetyki teoretycznej tak określone zostały „w arun­

ki konieczne, choć nie w ystarczające”, by odróżnić m etaforę od niem etafory:

1. „Jeśli człony wchodzące w skład jednej syntag- my (...) przy dosłownym rozum ieniu każdego w y­ razu naruszają praw a sem antycznej łączliwości (tworzą takie nazw y lub sądy, dla których nie moż­ na znaleźć referencjalnego odniesienia)” lub 2. „Jeśli przy rozum ieniu dosłownym tekst nie mo­ że być rozum iany jako spójny” n .

Z propozycji tej w ydobywam myśl o związku m e­ tafory z naruszaniem zasad sem antycznej łącz­ liwości w obrębie sy n ta g m y 12 i nad tą myślą za­ mierzam się zastanowić.

W pracach językoznawczych dość powszechnie p rzyjm uje się rozróżnienie syntaktycznej i leksy­ kalnej łączliwości wyrazów. Łączliwość syntaktycz­ na utożsam iana bywa przy tym zazwyczaj z gra­ matyczną, leksykalna zaś — z semantyczną, co jed­ nak podw ażają aktualne dążenia do usem antycz- nienia gram atyki i zgram atykalizow ania sem anty­ ki.

Łączliwość syntaktyczna uważana jest za językowo sformalizowaną, tzn. regulow aną praw am i gram a­ tyki, które ustalają, jakie klasy wyrazów mogą (a w 11 Ibidem, s. 243.

12 Nieco in ny w ariant tej m yśli przedstawił poprzednio J. Cohen w pracy Structure du language poétique. Paris 1966.

pewnych pozycjach naw et — muszą) współwystę- pować, jakie zaś współwystępować nie mogą. Re­ guły tej łączliwości rozstrzygają więc, czy dana sekwencja słów jest zdaniem i czy w ogóle może podlegać pytaniu o posiadanie znaczenia.

Teoretycznie więc sytuacja jest prosta, jednak prak tyka mowy wykazuje tu pewien tru d n y do określenia margines swobody. Ze względu na niego podejmowane są próby uratow ania układów słow­ nych nie w pełni gramatycznych od bezwzględnej dyskwalifikacji (czyli nieakceptowalności), staw ia­ jącej je poza obrębem zainteresowania językoznaw­ ców. Polegają one na sprawdzaniu, czy układy te dadzą się w drodze analogii, czy też innych opera­ cji, przekształcić w szeregi gramatycznie praw idło­ we 13. Sposoby dokonywania tych przekształceń nie są jednak ustalone ani sprawdzone, a decyzje u ży t­ kowników co do akceptowalności lub nieakcepto­ walności pewnych zdań okazują się w granicznych przypadkach chwiejne i nie do uzgodnienia. W szyst­ ko to sprawiło, że np. tak i językoznawca jak John Lyons mówi w prost o „niedokreśloności gram aty­ ki” 14.

Spraw a łączliwości syntaktycznej nastręczająca więc, w brew pozorom, szereg problemów do rozwią­ zania, zajm uje jak dotychczas w pracach o m etafo­ rze mało miejsca. Cała ich uwaga skupia się bo­ wiem, jeśli kw estia łączliwości w ogóle się w nich wyłania, na łączliwości leksykalnej, co zresztą, jak się dalej okaże, uważam za nie dość uzasadnione.

15 Wg J. A. Fodora i J. J. Katza, autorów antologii The

Structure of Language: Readings in the Philosophy of Lan­ guage. N. J. 1964 Englewood Cliffs, pierwszym , który prze-

kształcalność zdania niegramatycznego w gramatycznie po­ prawne uznał za kryterium sensowności, był P. Marhenke w pracy The Criterion of Significance (1952), przedrukowa­ nej w tejże antologii.

14 J. Lyons: W stęp do językoznawstwa. Przeł. K. Bogacki. Warszawa 1975, s. 174 i n.

Pogotowie ratunkowe

A L E K S A N D R A O K O P I E N - S Ł A W lN S K A 18 Sem antyka w terminach syntaksy Odwołania na zewnątrz

Łączliwość leksykalna, w przeciwieństwie do syn- taktycznej, zdaje się być domeną prawidłowości nie­ zwykle trudno uchw ytnych, chociaż bez w ątpienia podlega jakimś regułom, skoro o sensowności cał­ kowicie popraw nych konstrukcji gram atycznych rozstrzyga ich leksykalne wypełnienie.

P róby ugram atycznienia zasad łączliwości leksykal­ nej, usilnie czynione zwłaszcza przez Z. H arrisa, a potem w kręgu chomskystów, nie przyniosły do­ tąd zadowalających swoim zasięgiem rezultatów . Jednak idea opisu sem antyki w term inach sy n tak ­ sy, chociaż zapewne w całości nie do zrealizowania, bardzo ożywia wyobraźnię badaczy-sem antyków niezależnie od ich ustosunkow ania wobec idei gra­ m atyki genera ty w no-transform acyjnej. Szczególnie ciekawe w yniki dała np. w pracach badaczy radziec­ kich nad objaśniająco-kom binatorycznym słowni­ kiem języka rosyjskiego.

Trudność znalezienia w obrębie samego języka praw rządzących sem antyczną łączliwością wyrazów p o ­ woduje, że w większości przypadków m otywacje językowe są uzupełniane odwołaniami zew nętrzny­ mi do reguł logiki, pragm atycznych okoliczności mó­ wienia, wreszcie do właściwości świata, o którym mowa. W obrębie języka u trzy m u ją się konsekw ent­ nie jedynie badania poświęcone dystrybucyjnej cha­ rak terystyce wyrazów; w skrajnej realizacji spro­ wadzające znaczenie słowa do jego d y s try b u c ji15, a w rozm aitych pośrednich i zróżnicowanych me­ todologicznie w ariantach postulujące, problem aty-15 Klasycznym i realizacjam i takiej postawy są prace Z. S. Harrisa: Methods in Structural Linguistics. Chicago 1951, przedr. pt. Structural Linguistics, 1961. Fragm. tłum. H. Kurkowska — Założenia metodologiczne ję zykozn aw stw a

strukturalnego. W: J ęzykozn aw stw o strukturalne. W ybór tekstó w. Red. H. Kurkowska i A. Weinsberg. Warszawa

1979, s. 158—174 oraz Distributional Structure „Word” Vol. 10 1954, przedr. w : Fodor i Katz: The Structure of Langu­

age..., s. 33— 49. W ymienić również warto rozprawę C. C. Friesa Meaning and Linguistic Analysis. „Language”

żujące lub przeprow adzające analizy kontekstowych powiązań słowa 16.

Badanie kontekstów słowa jest jedyną drogą do poznania i uporządkowania jego semantycznego za­ sięgu, zarazem jednak ma nikłą wartość prospek­ tyw ną; pokazuje, jak i w jakich układach dane sło­ wo funkcjonuje lub funkcjonowało w mowie, jakie w arianty znaczeniowe i o jakiej trw ałości czy pow­ szechności wytworzyło, potrafi zarejestrow ać wszy­ stkie drgnięcia semantyczne związane z jego kon­ kretnym i użyciami, nie jest jednak w stanie p rze­ widzieć jego przyszłych w ariantów ani też określić granic kontekstów, w których się ono może lub nie może uplasować. Każde nowe osadzenie słowa w kontekście w yłania więc jakby ciągle od począt­ ku kwestię jego semantycznej waloryzacji. Znajo­ mość kontekstów dotychczas przez dane słowo opa­ nowanych stanowi jedynie podstawę dla dokonania tej waloryzacji.

W stosunku do większości użyć operacja ta prze­ biega autom atycznie, przyporządkow ując je uży­ ciom już znanym i znaczeniowo określonym. W pew nych jednak w ypadkach — kiedy słowo po­ jawi się w kontekście zbudowanym z niezwykłych lub dziwnych połączeń leksykalnych — autom a- tyczność przyporządkow ań zostaje wyłączona, a roz-Vol. 30 1954, s. 57—68, tłum. ros. w : Nowo je w lingwisti-

kie. Wyd. II. Moskwa 1962.

16 Prac takich jest mnóstwo. Na polskim terenie najkonsek- w entniej zajmuje się tą dziedziną Teresa Skubalanka. Z prac obcych, a mniej znanych, wypada wskazać teoretyczną pro­ pozycję E. Coseriu: Les structures lexématique. W: Proble­

me der Semantik. Hrsh. W. T. Eiwert. Wiesbaden 1968,

s. 3—16 oraz książki, które nie tylko same poświęcone są tej problematyce, ale również zawierają w iele informacji o innych pokrewnych przedsięwzięciach — G. Kjellmer:

Context and Meaning. A S tudy of Distributional and Se­ mantic Relations in a Group of Middle English Words. Gö­

teborg 1972, s. 201 oraz G. Mounin: Clefs pour la sé manti­

que. Paris 1972, s. 268.

Badanie kontekstów słow a

A L E K S A N D R A O K O P I E f t - S Ł A W l f t S K A 20 Impas sem antyczny N ie w szyscy jednakowo

poznanie znaczenia — zatrzym ane. Pow stały wów­ czas impas sem antyczny może zostać rozwiązany na dw a przeciwne sposoby: albo całe w yrażenie zostanie uznane za bezsensowne, niepoprawne czy nieudolne i — odrzucone, albo też zostanie poddane sem antycznej rein terp retacji i po raz pierw szy zro­ zum iane w swojej niezwykłej postaci.

A lternatyw a ta przedstaw ia ryzyko i szansę m eta­ fory: ryzyko — odrzucenia z pomówieniem o bez­ sens, szansę — aktywnego odbioru i narodzin no­ wego znaczenia. W prawdzie w języku nie ma sztyw ­ nych reguł leksykalnej łączliwości, które by zaka­ zyw ały połączeń niezwykłych, niezgodnych z w y­ tw orzonym ususem i dezautom atyzujących rozu­ mienie, ale w yrażenia na takich związkach oparte muszą liczyć na własną siłę przebicia i atrakcyjnoś­ ci, wywoływać potrzebę odcyfrowania proponow a­ nych przez nie sensów, ustanaw iać zewnętrzne i w ew nętrzne okoliczności m otyw acyjne dla roz­ wiązań, których trafn e odnalezienie dawałoby współtwórczą satysfakcję poznawczą, estetyczną czy jakąkolw iek inną.

Skala możliwości semantycznego reinterpretow a- nia i rozum ienia „dziwnych” w yrażeń jest bardzo rozległa, podejrzew am , że od zera do nieskończo­ ności. Zależy bowiem nie tylko od kontekstow o-le- ksykalnych m otyw acji w yrażenia, ale od całej sy­ tuacji kom unikacyjnej, w jakiej taka operacja p rze­ biega, a zwłaszcza od kom petencji odbiorcy. Dla różnie przygotow anych użytkowników języka tr u ­ dy znaczeniotwórcze rozpoczynają się i kończą w rozm aitych, być może wcale nie stykających się, m iejscach tej skali. Dla człowieka zżytego z bo­ gactwem tekstów polszczyzny, osłuchanego we współczesnej poezji i obytego z wielopostaciowoś- cią m owy potocznej i praktycznej procesy m etafo- ryzacyjne m ają swoje granice zupełnie gdzie in­ dziej niż dla przeciętnego zjadacza telew izyjnego chleba powszedniego. Dla językowego ignoranta

mogą tkwić w m artw ym , bliskim zera, punkcie — najprostsza m etaforyzacja może stanowić dlań nie­ pokonaną barierę sensu. Liczy się zresztą nie tylko językowo-stylistyczne przygotowanie odbiorcy, ale również jego ogólne nastawienie, przekonanie o ist­ nieniu lub nie ukrytej sensowności wyrażenia, przyznawanie mówiącemu praw a do wymyślania takich utrudnień, w iara w wartości płynące z ich przezwyciężania.

Nie w szystkie rodzaje i okoliczności wypowiedzi stw arzają równe szanse dla znaczeniotwórczego współdziałania — w naszej dzisiejszej kulturze ,,praw o do m etafory” ma przede wszystkim poezja. To, co w jej obrębie może liczyć na zainteresow a­ nie i zrozumienie, w yrw ane spod jej skrzydeł zo­ stałoby w większości przypadków odrzucone bez a p e la c ji17.

Jak przebiegają znaczeniotwórcze procesy m etafo- ryzacyjne i co je umożliwia? Pełna odpowiedź na to pytanie zapewniłaby mi prawdopodobnie nauko­ wą nieśm iertelność. Na razie jednak zamierzam za­ dowolić się pożytkam i płynącym i z przem yślenia dość enigmatycznego przy pierwszym zetknięciu fragm entu:

i milczą tak, jak m ilczy zielone jabłko przemian.

Interesuje mnie przy tym zdanie tworzące drugi człon porównania: m ilczy zielone jabłko przemian. G ram atycznie najzupełniej poprawne, w oczywisty sposób ustala składniowe przyporządkow ania i funkcje jego czterech elementów. N atom iast ich sem antyczno-leksykalne powiązanie, znajdując sła­ 17 Efekt znaczeniotwórczy w yw ołany zmianą gatunkowej kwalifikacji w ypow iedzi demonstruję w zakończeniu pracy, gdzie przeprowadzam semantyczną interpretację podanego przez Chomsky’ego przykładu zdania bezsensownego, tak jak gdyby było ono. tekstem poetyckim, a nie fragmentem rozprawy naukowej, podporządkowanym tokowi autorskiej

argumentacji.

Prawo do m etafory

Enigmatyczny fragment

A L E K S A N D R A O K O P I E f ł- S Ł A W IO S K A 2 2

Zielone jabłko

Niedojrzałość

be oparcie w naw ykach językowych, staw ia pe­ wien opór rozumieniu całości. Na sześć możliwych odniesień dw uwyrazowych tylko jedno zielone ja­

błko tw orzy odpowiadającą uzusowi syntagm ę lek­

sykalną; reszta, niezależnie od istnienia lub braku więzi składniowej, semantycznie do siebie nie p rzy ­ staje: m ilczy — zielone, m ilczy — jabłko, m ilczy —

przemian, zielone — przemian, jabłko — prze­ mian.

Proces tw orzenia z tego zespołu zrozumiałej całoś­ ci rozpoczynam od próby skonkretyzow ania zna­ czenia syntagm y najbardziej norm alnej — zielone

jabłko, w ykorzystując to, że jeden z jej składni­

ków — jabłko — wchodzi w obręb jeszcze dwóch innych, mniej oczywistych znaczeniowo, syntagm :

jabłko przemian i jabłko m ilczy. W yłania się zatem

potrzeba semantycznego dopasowania do siebie trzech równoczesnych kontekstów słowa jabłko, z których wszystkie trzy pozostają z nim w okreś­ lonej relacji składniowo-gram atycznej, natom iast tylko jeden zgodny jest z przyjętą dla jabłka łą~ czliwością leksykalną.

Związki jabłka z przemianami i m ilczeniem , choć zrazu niejasne, odbierają m u jednak natychm iast jego sadowo-owocową konkretność, co rzutu je z ko­ lei na interp retację jego zieloności. W słowie zie­

lone obok znaczeniowego pierw iastka koloru tkw i

jeszcze bowiem pierw iastek niedojrzałości. Zielone

jabłko rozum iane nie jako jabłko koloru zielonego,

ale jako jabłko niedojrzałe znacznie lepiej kores­ ponduje z pierw iastkam i sem antycznym i mogący­ mi dookreślać znaczenia słowa przem iany. Szereg synonimiczny, w którym uczestniczy słowo niedoj­

rzały, zawiera bowiem i takie kom ponenty jak zb yt wczesny, niegotowy, niedostały, niedokończony, je ­ szcze nie zrealizowany. Tak więc zielone jabłko przemian staje się niedojrzałym jabłkiem przemian,

a po uogólnieniu znaczenia jabłko — niedojrzałym

przem ianom dojrzewania nie osiągnął jeszcze swo­ jej pełni, a także i przede wszystkim — niedojrza­

ły m zielonym jabłkiem , będącym obrazowym ekw i­

walentem niedojrzałości przemian. Jabłko jest przy tym nie tylko nazwą owocu, ale słowem szczegól­ nym, obdarzonym przez naszą kulturę wielką i utrw aloną w języku mocą symbolizacyjną. Aby odczuć, co wnosi to jego semantyczne nacechowa­ nie do znaczenia analizowanego zwrotu, wystarczy uprzytom nić sobie zubożenie, jakie pociągnęłaby tu za sobą zamiana zielonego jabłka na zieloną

gruszkę, choć i jedno, i drugie równie może być niedojrzałym owocem.

Ogarnięcie sensu całego zdania wymaga jeszcze w prowadzenia doń słowa milczy. Otóż zawiera ono pewne cechy dopełniające znaczenie niedojrzałości, wydobyte poprzednio na powierzchnię. Milczenie bowiem im plikuje brak aktywności, nieujawnianie

się, zamknięcie w sobie, utajenie, a wszystkie te

znaczenia mogą aktualizować się w związku z niedo-

stałością przemian, które — dałoby się tu rzec — nie doszły jeszcze do głosu. W m ilczeniu kryje się

również pew na 'pośrednia więź z symbolicznym naznaczeniem jabłka jako owocu, który zerwany z rajskiego drzew a wiadomości miał coś człowieko­ wi powiedzieć. Rajskie jabłko wiadomości było doj­

rzałe. Jak mówi Pismo Ś w ię te: „dobre było drze­

wo ku jedzeniu i piękne oczom i na w ejrzeniu roz­ koszne” 18. Jabłko z wiersza Baczyńskiego, bo trze­ ba wreszcie tę inform ację p o d ać19, jabłko, które

m ilczy, jest zielone, niedojrzałe.

Zarysowując przebieg semantycznej integracji, k tó ­ ra w yrażeniu o nie dość czytelnych połączeniach leksykalnych nadała w rezultacie jednolity sens, pominęłam całkowicie dodatkowe przesłanki m oty­ 18 Biblia... przez ks. D. J. Wujka, Księgi Genesis III, 6. War­ szawa 1950, s. 7.

19 K. K. Baczyński: Otwarcie przemian. W: U tw ory zebrane. Kraków 1979.

A L E K S A N D R A O K O P I E N - S Ł A W lN S K A 24 Przynajmniej jedna wspólna cecha Znaczenie słowa w w ypow iedzi

w acyjne płynące z osadzenia tego fragm entu w ca­ łym utw orze i w twórczości pisarza. Pominęłam i z b raku czasu, i z chęci skupienia uwagi na najniż­ szym poziomie przebiegów m etaforyzacyjnych, i dla­ tego, że analizow any fragm ent sam stw orzył dla sie­ bie dostateczny kontekst interpretacyjny, co b y n aj­ m niej — zwłaszcza u Baczyńskiego — nie jest re ­ gułą.

Próbę naszkicowania kom binacji myślowych p ro ­ wadzących do rozumienia nie u tarty ch związków leksykalnych chciałabym opatrzyć kilkoma sform u­ łowaniami generalizującym i.

Otóż elem entarnym w arunkiem semantycznego zin­ tegrow ania wyrazów, gram atycznie powiązanych w jakąś syntagmę, jest odkrycie w ich znaczeniach przynajm niej jednej wspólnej cechy. Tak sform u­ łowany w arunek łączy się z założeniem, że znacze­ nie w yrazu nie jest odrębną i niepodzielną cało- stką, ale kompozycją cech semantycznych. Istnieje wiele koncepcji na tem at zasad budow y tej kom ­ pozycji oraz rozpoznawania jej składowych jed­ nostek. Obserwacja zróżnicowanych przebiegów ustalania się więzi semantycznych między skład­ nikam i w yrażenia m etaforycznego pozwala opowie­ dzieć się za hipotezą, której tu nie sposób bliżej rozpatrzyć, że zbiór cech w spółtworzących znacze­ nie jakiegoś słowa w danym języku zależy od za­ kresu jego łączliwości, a więc od wszystkich uśw ia­ dam ianych lub uświadam ialnych, bezpośrednich lub pośrednich związków tego słowa z innymi. W ydaje się przeto, że idea zależności między dystrybucją jakiegoś elem entu językowego a jego znaczeniem nie została jeszcze w badaniach nad sem antyką w y­ powiedzi w yeksploatow ana ani naw et tak prze­ myślana, jak idea dystrybucyjnego ustalania g ra­ m atycznej ch arak tery sty k i w yrazu.

W przebiegu językowej historii słowa zespół p rzy ­ należnych m u komponentów znaczeniowych ulega zmianom, rozwojowi i pomnożeniu. W obrębie

określonej wypowiedzi tylko pewne komponenty zostają zaktualizowane oraz w taki lub inny spo­ sób ugrupowane i zhierarchizowane, zależnie od stym ulacyjno-m otyw acyjnego oddziaływania kon­ tekstu. Prowadzi ono do ujaw nienia i uw ydatnienia w znaczeniu słowa tych cech semantycznych, które zapewniają mu łączność z innymi składnikami tego kontekstu. I tak na przykład w analizowanym po­ przednio przykładzie na plan pierw szy w ystąpiła cecha niedojrzałości i jej synonimiczne odpowied­ niki, co pozwoliło na uchwycenie więzi znaczenio­ wej między wszystkimi czterema elementami całe­ go wyrażenia: zielenią, jabłkiem , przemianami i m il­

czeniem.

Po sformułowaniu tego najogólniejszego praw idła integracji znaczeniowej każdego w yrażenia — w ty m także w yrażenia metaforycznego — wypada mi wreszcie bliżej określić mój stosunek do m eta­ fory. Wspominałam już o trudnościach w rozgra­ niczeniu znaczeń metaforycznych i innych. W yjaś­ nię więc teraz, że jedynym momentem, w którym m etafora daje się uchwycić, jest chwila jej sem an­ tycznego staw ania się, a więc proces znaczeniotwór- czy czy też działanie m etaforyzacyjne będące szcze­ gólnym przypadkiem nadawczo-odbiorczej współ­ pracy. Proces ten, co wspominałam, miewa różny przebieg w różnych sytuacjach komunikacyjnych, ale, choć zindywidualizowany jak wiele innych fak ­ tów językowej świadomości, daje się również rela­ tywizować wobec większych wspólnot mówiących. Proces m etaforyzacyjny wywołany przez szczegól­ ny układ słowny trw a i pow tarza się dopóty, do­ póki rozpoznanie znaczenia tego układu wymaga pewnego wysiłku semantyzacyjnego, dopóki więc stym uluje ruch znaczeń w obrębie opanowanego dotychczas ich repertuaru. Kończy się zaś z chwi­ lą, gdy znaczenie tego układu zacznie być rozpozna­ w ane autom atycznie i bezrefleksyjnie w stosunku do jego stru k tu ry , kiedy więc nastąpi to, czemu

Moment uprzyw ilejo­ w any Metafora wymaga wysiłku

A L E K S A N D R A O K O P IE tt-S Ł A W lS T S K A ₂₆ Skam ieliny Metafora w terminach komunika­ cyjnych Instrukcja pragmatyczna

w stosunku do budowy w yrazu nadaje się miano leksykalizacji. M etafora jest zatem wyrażeniem o pozornej niespójności semantycznej, w ypróbowu- jącym nową łączliwość kontekstową i w ten spo­ sób pobudzającym mechanizm znaczeniotwórczy. W yrażenie takie pozostaje m etaforą do czasu, kiedy stanie się autom atycznie rozumianą znaczeniową skamieliną, wchodzącą do stałego sem antyczno-le- ksykalnego zasobu języka.

Takie właśnie skam ieliny w ykorzystyw ane byw ają najczęściej jako przykłady m etafor. W dorobku ję ­ zyka tw orzą one wielką część rep ertu aru jego zna­ czeń, a w szystkie ich podziały na m niej lub więcej u tarte, poetyckie i prozaiczne są wysiłkam i bezna­ dziejnymi. Rozumiem przeto intencje Bogusław­ skiego, który chciał zasięg m etafory bezwzględnie ograniczyć. Jestem jednak przekonana, że nie moż­ na tego uczynić wskazując, jakie konstrukcje gra­ m atyczne nie są m etaforam i (np. konstrukcje do­ pełniaczowe), m etafora bowiem pow staje tylko w w yniku szczególnego leksykalnego wypełnienia tych konstrukcji.

U jm ując m etaforę w term inach kom unikacyjnych, w yrażam tym samym przekonanie o jej pragm a­ tycznych uw arunkow aniach i zrelatywizowaniu. Są­ dzę zatem, że każde w yrażenie m etaforyczne im­ plikuje w ram ie modalnej wypowiedzi obecność szczególnej instrukcji pragm atycznej, wchodzącej każdorazowo w jakąś konfigurację z innym i skład­ nikami tej ram y, właściwymi ponadto danej w y­ powiedzi. W yobrażam sobie, że owa pragm atyczna instrukcja dla odbiorcy m etafory brzmi mniej w ię­ cej tak: celowo mówią w taki właśnie n iezw ykły

(m eta fo ryczn y) sposób; chcę, żebyś o d krył, co przez to zamierzałem powiedzieć. Szczątkowe ram y p ra ­

gmatyczne pojawiające się w form ułach eksplika- cyjnych W ierzbickiej i Dobrzyńskiej (rzekłbyś że oraz można by powiedzieć) uważam za niew ystar­ czające, być może zresztą nie kształtow ane całkiem

świadomie jako odpowiedniki nadawczo-odbiorczej instrukcji towarzyszącej metaforze, a odgrywające raczej taką rolę, jak Cycerońskie czy K w intyliań- skie form y retorycznych zastrzeżeń, mające p rzy ­ chylnie usposobić słuchacza do przyjęcia tru d n iej­ szych m etafor — u t ita dicam czy si licet dicere. Jak instrukcja pragm atyczna zapisana zostaje w sa­ mej budowie wyrażenia metaforycznego? Otóż m u­ si ono zawierać, a naw et eksponować pewne syg­ nały spoistości i umotywowania, które stw arzałyby przeciwwagę dla nieodłącznych od m etafory pozo­ rów niespójności oraz zakłóceń łączliwości kontek­ stowej. W yrażenie metaforyczne zatem, aby pobu­ dzić aktywność znaczeniotwórczą, musi równocześ­ nie i ukrywać, i akcentować swoją sensowność. Pierwszym i koniecznym, choć niedostatecznym, sygnałem, że m am y do czynienia nie z przypadko­ wą sekwencją, lecz z przem yślanym układem w y­ razów, jest ich zespolenie gramatyczno-składniowe. Ono właśnie w ytw arza elem entarny bodziec dla rozpoczęcia procesu integracyjnego. Ustanawia bo­ wiem pewien ram ow y układ kategorialnych odnie­ sień semantycznych między najbardziej naw et nie­ pojętym ciągiem słownym, stawiając tym samym odbiorcę przed tworem językowym, może niezrozu­ miałym, ale widocznie zorganizowanym, zm uszają­ cym więc do zajęcia wobec niego jakiegoś stano­ wiska. Przym usu takiego nie wywołuje żadna seria luźno zestawionych, nie powiązanych gramatycznie wyrazów, które przez sam fakt sąsiedztwa nie wchodzą jeszcze w żadne relacje znaczeniowe. Wprawdzie miłośnicy alfabetycznie ułożonych słow­ ników, książek telefonicznych, a zwłaszcza indeksów nazwisk, lubią sprawdzać, jakie hasła ze sobą są­ siadują, ale to zupełnie inna sprawa.

Sem antyzacyjna funkcja zespoleń składniowych, zwłaszcza w tekstach tak żyjących z m etafory jak teksty poetyckie, bywa na różne sposoby wzmac­ niana i modyfikowana. W tradycji poetyckiej w y­

Ukryć i ujawniać

Bez gramatyki nie da rady

A L E K S A N D R A O K O P I E tf - S Ł A W I Ń S K A ₂₈

M otywacje brzm ieniowe

Gra z frazeologią

kształcił się bowiem wielce skomplikowany aparat m etaforyzacyjnych motywacji. Tak więc zespolenia składniowe byw ają dopełniane poprzez brzm ienio­ we i pozycyjne wiązania wyrazów, których sem an­ tyczne więzi m etafora uw ydatnia, sugeruje lub stw arza. Rezultatam i podobieństw brzmieniowych, kombinowanych lub nie z sym etrią usytuow ania współbrzmiących wyrazów w przestrzeni wersów, strof czy zdań, stają się znane efekty paronomazji, gier słownych, reetym ologizacji i fałszywej etym o­ logii, zatrzym anej homonimii itp. Poetyckie układy brzmieniowo-pozycyjne dysponują na tyle silną p re ­ sją spójnościową, że stymulować mogą aprobatyw - ną percepcję naw et takich tekstów, które inaczej w ydaw ałyby się kalekie lub wręcz bezsensowne. W iązania składniowe nie odgryw ają w tw orzeniu m etafory tak prostej i porządkującej roli, jak się to na ogół wydaje. Rzeczywiście bowiem muszą utrzym ać gram atyczną spoistość całego w yrażenia, przy czym m argines licencji dla niegramatyczności jest dość wąski. Ale poza jaw ną niekoherencją lub błędem ileż jest jeszcze możliwych w ariantów skład- niow o-leksykalnych mniej lub więcej odkształco­ nych, niezwykłych, nie dość jasnych czy wręcz ude­ rzająco wieloznacznych. W łaśnie one byw ają i źród­ łem, i m otyw acją dla m etafory. K onstrukcje m eta­ foryczne pow staw ać bowiem mogą m.in. w rezu lta­ cie celowych przekształceń frazeologiczno-składnio- wych i dzięki aluzyjności do u tarty ch form uł zyski­ wać uzasadnienie. Jest to najlepiej bodaj rozpozna­ ny chw yt znaczeniotwórczy we współczesnej poe­ zji:

W yjdziesz z suteryny zapadłych klamek i w ykluczeń,

ze sw ego losu w yciętego z drobnych ogłoszeń (J . P r z y b o ś : O p o w ie ść w io sen n a ) Wielki to koszt w yw odzić duszę z pokuszenia

(W . S z y m b o r s k a : H ania) Trawa porasta rozłąkę

Napięcie między składnią a semantyką

Księżyc zwisa żółto

Mimo iż naturalna łączliwość leksykalna każe od­ nieść określenie koloru do słowa księżyc, to jed­ nak kategoryzacje składniowe ustanaw iają tu me­ taforyczną syntagm ę zwisa żółto, motywowaną właśnie mechanizmem tego ostentacyjnego przesu­ nięcia. Na podobnej zasadzie powstawać mogą tak skomplikowane i bogate semantycznie konstrukcje poetyckie, jak fragm ent Krajobrazu Juliana P rzy ­ bosia zbudowany na interferencji i wymianach m ię­ dzy dwoma układam i semantycznymi, jednym zog­ niskowanym wokół motywu powożenia końm i i d ru ­ gim — wokół wieczornego krajobrazu:

Droga, powtarzana kopytami, okracza wzniesienie,

widać ją, jak jedzie w uprzęży z kasztanów, przez które przewleka dwa łby końskie, wzdłużone od pędu.

Wieczór, woźnica cienia, wzgórzami jak końmi

powozi, zatrzymując widok przed miastem zamkniętym, po czym słońce, zw ieszone nisko, u strumienia poi.

Podobne, konwencjonalizujące się na naszych oczach, choć owocujące również świetnym i tek sta­ mi, praktyki współczesnej poezji — znacznie w y­ przedza ciekawy fragm ent ze Słowackiego, k tó ry chciałabym poddać trochę uważniejszej lekturze:

(...) w ielk i ów kraj teraz płaczący

W olności ... i wierzbam i rozwieszony nad grobem Zbudzę ...

(Snt m l sią j a k a ś w i e l k a po w ie ść. ..)

Jakkolw iek w w yrażeniu kraj płaczący wolności od razu można rozpoznać i personifikację, i m etoni-Jedno z charakterystycznych zbakierowań, również często w ykorzystyw ane jako bodziec sem antyzacyj- ny, polega na tym , że połączenia gram atyczno-skład- niowTe ustanaw iają w obrębie w yrażenia inne rela­ cje międzysłowne niż te, których pozwala oczeki­ wać zwykła łączliwość leksykalno-semantyczna. Oto w yjątkowo prosty przykład takiego działania z Poematu opisowego Stefana Napierskiego:

A L E K S A N D R A O K O P I E N - S Ł A W lN S K A ₃₀

Kraj i wierzba

Wierzba i męka

mię, to jednak rzeczywiste zastanowienie budzi do­ piero jego łączliwość z dalszym ciągiem wypowie­ dzi. Uderza przede wszystkim przekształcenie nor­ m alnych odniesień składniowo-semantycznych m ię­ dzy pew nym i zespołami słownymi. Szczególna w y­ m iana ról następuje w obrębie układów leksykal­ nych obrosłych wokół słów kraj i wierzba. Zamiast banalnego układu wierzba płacząca rozwieszona

(zwieszająca się) nad grobem pojawia się kraj pła­ czący i w ierzbam i rozw ieszony nad grobem. Mię­

dzy słowami wierzba i kraj w ytw arza się w? ten sposób intensyw na, a niezwykła poetycka ekw iw a­ lencja, znacznie silniejsza od więzi, jaka w ynikała­ by z normalnego, a założonego tu w charakterze presupozycji zdania kraj, w któ rym płaczące w ierz­

by rozwieszają się nad grobem.

M etaforyzacyjne przem iany — poza tą najw ażniej­ szą, ale i w związku z nią — polegają tu jeszcze na zw ielokrotnieniu znaczeń poszczególnych słów przez równoczesne przyporządkowanie ich kilku róż­ nym związkom semantycznym . Mam tu na m yś­ li: — w ielorakie odniesienia słowa płaczący (do

w ierzby, kraju, wolności, grobu) oraz takież dla

słowa grób; — ustanow ienie semantycznej analogii m iędzy krajem płaczącym wolności a krajem roz­

w ieszonym nad grobem jako równoważnymi pod

pew nym względem stanam i m artw oty; — uw ydat­ nienie sem antycznej opozycji w określeniach sło­ wa kraj, a mianowicie m iędzy w ielki a płaczący

wolności i rozw ieszony nad grobem; — wreszcie

zaktualizowanie w zwrocie rozwieszony wierzbami

nad grobem pierw iastka semantycznego m ęki u k r z y ­ żowania pod wpływem paradygm atycznych związ­

ków słowa rozwieszony z serią wiszący, zwieszony,

powieszony, rozpięty, rozciągnięty oraz konteksto­

wych przem ian narzędzia męki — w ierzby w drze­

wo krzyża.

W ten sposób dzięki składniowo-leksykalnym prze­ sunięciom, które zdeterm inow ały budowę analizo­

wanego tekstu, w przekształcone metaforycznie zda­ nie o ojczystym krajobrazie wpisana została m esja- nistyczna idea k raju ukrzyżowanego i oczekujące­ go zm artw ychw stania, które zapowiada zarówno bezpośrednia deklaracja autorska zbudzę, jak i na­ stępująca po niej obietnica wskrzeszenia:

i ojce nasze (...) ubiorę w dawne ciała

We wszystkich przypadkach wyrażeń m etaforycz­ nych bodźcem dla założonej w ich pragm atycz­ nym statusie operacji znaczeniotwórczej jest napię­ cie między arbitralnym na pozór ustanawianiem więzi słownych a wzmocnionymi w porównaniu

ze zwykłą wypowiedzią sygnałami m otywacyjnym i

dla takich właśnie połączeń. M etaforyczna integra­ cja znaczeniowa nie polega jednak na zatarciu śla­ dów niezwykłości, a więc i niespójności, które na pierwszy rzut oka zdają się podminowywać całe wyrażenie, ale na odkryciu ich celowości i sem an­ tycznego uzasadnienia.

Zrozumieć m etaforę to rozpoznać sens wyrażony właśnie poprzez dziwności, niedopasowanie czy też wieloznaczność jej słownego wypełnienia i zespo­ lenia. Tym właśnie różni się rozumienie m etafory od rozumienia konstrukcji błędnych, niezdarnych czy wykolejonych; te bowiem sprowadza się, jeżeli można, do postaci popraw nej i zwykłej, i w tedy — jako zwykłe — pojm uje. M etafory ani jej skład­ ników nie sprowadza się do żadnej innej, „właści­ w ej” postaci, a tylko znajduje powody sem antycz­ nej akceptacji tej postaci, w jakiej się objawiła. Oczywiste, że w tym stwierdzeniu kryje się deza­ probata dla wszelkiego rodzaju substytucyjnych objaśnień m etafory czy też któregokolwiek z jej składników oraz przekonanie o jej zasadniczej nie- przekładalności. Żadna parafraza nie może stano­ wić jej semantycznego ekw iw alentu. Szeregi takich parafraz mogą jedynie być kolejnym i ogniwami prowadzącymi do uchwycenia sensu całości w jej

Odkrycie racji

Zrozumieć metaforę

A L E K S A N D R A O K O P I E Ń - S Ł A W I Ń S K A 32

Tylko parter

Normalność m etafory

jedynej, takiej właśnie, odczuwanej jako m etafo­ ryczna — postaci.

Dopóki rozumienie w yrażenia m etaforycznego w y­ maga aktywności znaczeniotwórczej, a nie dokonuje się w sposób autom atyczny i ustabilizowany, do­ póty jego sens pozostaje w pew nych granicach zmienny, pulsujący, nieostateczny, zależny od niu­ ansów sem antycznych skojarzeń i dopasowań, jakie go determ inują. Zależnie od jedno- czy wielokie- runkowości m otyw acyjnych determ inant sensy m e­ taforyczne albo składają się na pewną jednolitą ca­ łość, albo objaw iają się jako sensy zwielokrotnione, przebłyskujące jeden spod drugiego, wręcz wielo­ znaczne czy niedopowiedziane.

Nie jest to jednak powód, by traktow ać m etaforę jako w yrażenie o znaczeniu piętrow ym , nadbudo­ w anym nad prostym znakiem językowym o znacze­ niu dosłownym. Koncepcję sem antycznej dw upo- ziomowości znaku, bardzo rozpowszechnioną w se­ miotyce francuskiej (np. u Levi-Straussa, Barthesa, G uirauda, Cohena) i odnoszoną do coraz to innych w ytw orów znakowych — do m itu, m etafory, sym ­ bolu, chciałabym w obrębie sem antyki poetyckiej w ykorzystyw ać dla rozróżnienia między m etaforą a symbolem. A zatem uznawać mechanizm znacze- niotwórczy m etafory za norm alny, a tylko in ten ­ sywniej eksploatowany, mechanizm językowy. D la­ tego w łaśnie kładłam poprzednio taki nacisk na to, że znaczenie m etaforyczne ani nie pow staje, ani nie jest rozpoznawalne w opozycji do dosłownego, i że utrw alone w języku w arianty znaczeniowe jednego słowa tw orzą skomplikowane i wielowęzłowe ciągi, nie dające się dychotomicznie porządkować ze względu na cechę m etaforyczności lub dosłowności. Każde słowo ustala, a więc i m odyfikuje, swoje znaczenie zależnie od kontekstu, w jakim aktualnie zostało użyte, oraz od zasięgu usankcjonow anej przez obyczaj językowy łączliwości tego słowa z

kontekstam i takiego czy innego rodzaju. Współ­ działają tu więc równocześnie i syntagm atyczne osadzenie znaku, i jego przynależność do różnych serii paradygm atycznych. Te same zależności d e­ term inują znaczenie m etafory. Można by tylko 0 niej powiedzieć, że jest bardzo niecierpliwym wy- próbowywaniem granic i przyspieszaniem procesów sem antyzacyjnych w skutek zuchwałości swoich kontekstowych czy syntagm atycznych propozycji. Język jednak przystaje tylko na propozycje dość przekonywająco umotywowane, nie reaguje n a to ­ m iast na zbyt wyzywające i niewczesne, skazujące się przez to na porażkę niezrealizowania.

Nie musi to być jednak nieodwołalna porażka na wieczne czasy. Granicę dla m etafory wyznacza se­ mantyczna łączliwość jej składników. Ta zaś w w iel­ kim stopniu stym ulowana bywa przez kontekst. W yrażenie w jednych okolicznościach niespójne 1 bezsensowne, w innych objawia nagle swoją za­ sadność. Granice m etafory są więc ruchome. Jest to praw da banalna, przynajm niej od czasu pam ięt­ nego sform ułow ania P eipera w polemice z Irzykow ­ skim: „Nie m a takich dwóch słów, które by nie m iały jakiejś sytuacji mogącej uzasadnić ich m eta­ foryczne połączenie”. Dla um otywowania „tyfoidal- nego milczenia” zbudował wówczas Peiper całą sfabularyzow aną opowieść 20.

Czy jednak rzeczywiście kom binacyjno-m otywa- cyjne operacje znaczeniotwórcze mogą postępować w nieskończoność? Wymyślony przez Chomsky’ego, a potem stale pow tarzany przykład w yrażenia bez­ sensownego, choć poprawnego gramatycznie, może przez to powtarzanie, może dzięki pewnym w łaści­ wościom polskiej frazeologii, a najpew niej w sku­ tek szczególnego nastawienia lekturowego —

wy-20 T. Peiper: Kom izm, dowcip, metafora. W: Tędy. Nowe

usta. Kraków 1972, s. 292 i n. Propozycje nie do odrzucenia Granice metafory są ruchome 3 — T e k s t y 6/80