Prorok wobec zła i władzy (2 Sm 12,9)

Cezary Korzec

Prorok wobec zła i władzy (2 Sm

12,9)

Verbum Vitae 14, 17-38

Verbum Vitae 14 (2008), 17-38

PROROK WOBEC ZŁA I WŁADZY

(2 Sm 12,9)

Ks. Cezary Korzec

„Zabiłeś mieczem Chetytę Uriasza” tymi słowami pro­ rok Natan zwraca się Dawida, a w tym miejscu należy do­ dać z całą siłą, króla Dawida. Przynależą one do szerszego kontekstu, który stanowią dialog króla z prorokiem oraz wydarzenia, która poprzedzające rozmowę obu, a przed­ stawione są przez autora natchnionego w 2 Sm 11. Dawid w toku kampanii wojennej prowadzonej przez swo­ je wojska pozostaje w Jerozolimie. W chodzi w relację z kobietą, Batszebą, która jest żoną jednego z dowódców będących na polu walki. W wyniku tej relacji zostaje po­ częte dziecko. Dawid dla ratowania sytuacji przywołuje na dwór Uriasza, m ęża kobiety, a kiedy ten, zachowując obowiązujące zwyczaje wojenne, nie zbliża się do swo­ jej żony w czasie pobytu w Jerozolimie, podejmuje decy­ zję odsyłania go do obozu z listem polecającym. W liście napisanym do dowódcy swoich wojsk nakazuje zgładzić w sposób podstępny Uriasza, przez upozorowanie walki, w której zostanie pozostawiony sobie wobec przeważają­ cych sił wroga. Po upływie stosownego czasu żałoby Bat­ szeba zostaje przyprowadzona do pałacu Dawida, aby stać się jego żoną. Historia jednak nie kończy się w tym m iej­ scu. Interwencja proroka N atana demaskuje Dawida jako „zleceniodawcę” wyroku śmierci na Uriaszu.

Przedmiotem tego artykułu jest refleksja nad relacją między złem a w ładzą w świetle tekstów prorockich. Związek ten widać na przykładzie zdania: „Zabiłeś m iec­ zem Chetytę Uriasza ... Zamordowałeś go mieczem Am- m onitów” (2 Sm 12,9)1” . Interwencja proroka nie tylko wskazuje na Dawida jako „siłę sprawczą” ale także ujaw­ nia, że jest to możliwe dzięki władzy, którą posiada. Czyn Dawida byłby niemożliwy bez posiadania władzy, ale ta sama władza um ożliwia ukrycie zła pod pozorami dobra. I tylko ktoś posiadający „prorocki” ogląd rzeczywistości, tak jak Natan, może tak ą sytuację zdemaskować. Bliższa prezentacja tego zjawiska zostanie podjęta na przykładzie jednego z najstarszych tekstów prorockich Am 2,6-161 2.

Złowśród narodówizłow Izraelu: Am 2,6-1 6 studiumliterackie

Fragment Am 2,6-16 stanowi jednostkę literacką, na co wskazują formuły: „tak mówi Pan” (w. 6) oraz „wyrocznia Pana” (w. 16). Jednocześnie te same formuły determinują aspekt formalny tekstu, dzięki nim jednostka jest określana, jako wyrocznia, przepowiednia lub proroctwo3. Przywołanie

1 Zaproponowane tłumaczenie wyrażenia przyimkowego arna jest próbą bardziej dosadnego wyrażenia idei instrumentalności.

2 Większość tez, które następują, znajduje się w artykule C. Ko­ rzec „Zdemaskować zło: charyzmat prorocki w Izraelu” rozwijającym problematykę aktywności prorockiej jako demaskowania zła w życiu społecznym. Artykuł został wygłoszony podczas konferencji Funkcja

charyzmy w życiu religijnym, politycznym i kulturowym w Instytucie

Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku w dniu 8.12.2007. Ukaże się w materiałach konferencji Charyzma: je j funkcja w życiu religijnym,

politycznym i społecznym pod redakcją J. Sieradzana.

3 Więcej na temat tego charakterystycznego dla profetyzmu nośni­ ka przesłania Bożego zobacz u J.L. Sicre, Profetismo in Israele, Roma 1995, s. 160-166, a także jedną z introdukcji w języku polskim np. T. Brzegowy, J. Frankowski, M. Gołębiewski, Wielki świat starotesta­

mentalnych proroków, t. I: Od początków profetyzmu do niewoli babi­ lońskiej, Warszawa 2001, s. 36-40.

imienia Izrael w wersecie szóstym determinuje odbiorcę. Stąd wielu komentatorów i tłumaczy nadaje fragmento­ wi tytuł „wyrocznia przeciw Izraelowi” : Tak mówi Pan: Z powodu trzech występków Izraela i z powodu czterech nie odwrócę tego wyroku, gdyż sprzedają za srebro spra­ wiedliwego, a ubogiego za parę sandałów; w prochu zie­ mi depcą głowy biednych i ubogich kierują na bezdroża; ojciec i syn chodzą do tej samej dziewczyny, aby zniewa­ żać święte imię moje. Na płaszczach zastawnych wylegują się przy każdym ołtarzu i wino wymuszone grzywną piją w domu swego Boga. Ja to przed nimi zgładziłem Amory- tów, którzy byli wysocy ja k cedry, a mocni byli ja k dęby. I zniszczyłem owoc ich z góry, a z dołu korzenie. I Ja to wy­ prowadziłem was z Egiptu, wiodłem przez pustynię przez

lat czterdzieści, byście posiedli ziemię Amorytów. Wzbu­ dzałem spomiędzy waszych synów proroków, a spomiędzy waszych młodzieńców - nazirejczyków. Czyż nie było tak, synowie Izraela? - wyrocznia Pana. A wy dawaliście pić nazirejczykom wino i prorokom rozkazywaliście: «Nie pro­ rokujcie!» Oto Ja zmiażdżę was tak, ja k miażdży wozowy walec napełniony snopami. Szybkobiegacz nie będzie miał gdzie uciec, mocarz nie okaże swej siły, a bohater nie ocali życia; łucznik się nie ostoi, szybkonogi nie umknie i je ź­ dziec na koniu nie ocali życia; nawet najmężniejszy ser­ cem pomiędzy bohaterami będzie w tym dniu nagi uciekał - wyrocznia Pana.

Proroctwo przeciw Izraelowi zamyka serię wyrocz­ ni skierowanych przeciwko narodom ościennym. Są to w kolejności wyrocznie przeciw: Damaszkowi (Am 1,3-5), Gazie (1,6-8), Tyrowi (1,9-10), Edomowi (1,11-12), Am- monitom (1,13-15), Moabitom (2,1-3) i Judzie (2,4-5). Zapowiadają one dzień sądu Bożego nad poszczególnymi narodami. Serię siedmiu wyroczni charakteryzują zwię­ złość i powtórzenia słownictwa. K ażdą wprowadza for­ muła: Tak mówi Pan (Am 1,3a.6a.9a.11a.13a.; 2,1a.4a.6a), która przedłuża się w kolejną zawierającą nazwę społecz­ ności będącej adresatem wyroczni: Z powodu trzech wy­ stępków... i z powodu czterech nie odwrócę tego wyroku, gdyż... (1,3b.6b.9b.11b.13b; 2,1b.4b.6b). Przy ich pomocy

prorok stwierdza winę poszczególnych narodów, przywód­ ców czy mieszkańców miast, ale nade wszystko podkreśla niezmienne postanowienie Boga o karze4. Zaraz po niej następuje uzasadnienie poprzez wyliczenie przestępstw, np. dla uzasadnienia wyroku na Damaszek wylicza się następujące: gdyż zmłócili saniami żelaznymi Gilead (1,3b), - na Gazę - gdyż uprowadzili doszczętnie lud­ ność, by wydać ją Edomowi (1,6b). Ostatnim elementem jest ogłoszenie kary dla poszczególnych narodów: np. dla Damaszku: ześlę więc ogień na dom Chazaela, by strawił pałace Ben-Hadada. Rozbiję zawory Damaszku i wytępię mieszkańca z doliny Awen i dzierżącego berło z Bet-Eden, a naród Aramu uprowadzony zostanie do Kir (1,4-5); dla Gazy: ześlę więc ogień na mury Gazy, i strawi on je j pa­ łace. Wytępię mieszkańca z Aszdodu i dzierżącego berło z Aszkelonu. Zwrócę rękę przeciw Ekronowi i zginie reszta Filistynów (1,7-8).

Proroctwo przeciw Izraelowi zawiera dokładnie te same elementy. Są w nim zachowane zasadnicze elementy obecne we wcześniejszych wyroczniach, formuła wstępna wraz ze stwierdzeniem winy w w. 2,6a5, opis występków w wersetach 6b-12 oraz sankcja, która zostaje ogłoszona w wersetach 13-16. Zestawienie go np. z drugim proroc­ twem jest wymowne:

4 Por. R. de Menezes, Księga Amosa, w: W.R. Farmer, Międzyna­

rodowy komentarz do Pisma Świętego, Warszawa 2001, s. 1016.

5 Trafnie wartość leksykalną tych formuł wyraził PJ. King,: „Tutti gli oracoli contro le nazioni incominciano con la stessa formula, che vuol esprimere non tanto un numero definito quanto un numero ecces­ sivo” (Każdą z wyroczni przeciw narodom otwiera stała formuła, któ­ ra nie wyraża jednak określonej liczby, lecz nadmiar”); Amos, § 14:6, s. 318.

Przeciw Gazie Am 1,6-8

Przeciw Izraelowi Am 2,6-16 form uła wstępna Tak mówi Pan Tak mówi Pan stwierdzenie

winy

z powodu trzech występków Gazy i z powodu czte­ rech nie odwrócę tego wyroku z powodu trzech występków Izra­ ela i z powodu czterech nie odwrócę tego wyroku lista występków gdyż uprowadzili

doszczętnie lud­ ność, by wydać ją Edomowi gdyż sprzedają za srebro spra­ wiedliwego, a ubogiego za parę sandałów; w pro­ chu ziemi depcą głowy biednych i ubogich kierują na bezdroża; ojciec i syn cho­ dzą do tej samej dziewczyny, aby znieważać święte imię moje. N a płaszczach zastawnych w y­ legują się przy każdym ołtarzu i wino wym uszo­ ne grzyw ną piją w domu swego Boga.

Ja to przed nimi zgładziłem Amo-rytów, którzy byli wysocy jak cedry, a mocni byli jak dęby. I zniszczyłem owoc ich z góry, a z dołu korzenie. I Ja to wyprowadziłem was z Egiptu, wiodłem przez pustynię przez lat czterdzieści, byście posiedli ziemię Amory-tów. W zbudza-łem spomiędzy waszych synów proroków, a spo-między waszych młodzieńców - nazirejczyków. Czyż nie było tak, synowie Izraela? - wy-rocznia Pana. A wy dawaliście pić nazirejczy-kom wino i prorokom rozka-zywaliście: «Nie prorokujcie!»

ogłoszenie sankcji

Ześlę więc ogień na mury Gazy, i strawi on jej pałace. Wytępię mieszkańca z Aszdodu i dzierżącego berło z Aszkelo- nu. Zwrócę rękę przeciw Ekrono- wi i zginie reszta Filistynów Oto Ja zmiaż­ dżę was tak, jak miażdży wozo­ wy walec napeł­ niony snopami. Szybkobiegacz nie będzie miał gdzie uciec, mo­ carz nie okaże swej siły, a bohater nie ocali życia; łucz­ nik się nie ostoi, szybkonogi nie umknie i je ź ­ dziec na koniu nie ocali życia; nawet najm ęż­ niejszy sercem pomiędzy boha­ terami będzie w tym dniu nagi uciekał

formuła kończą­ ca

rzekł Pan Bóg wyrocznia Pana

W powyższym zestawieniu uwidacznia się wspo­ mniana cecha: proroctwo przeciw Izraelowi jest znacz­ nie obszerniejsze od tego skierowanego do Gazy, a także w stosunku do pozostałych proroctw. Interpretując ten fakt, należy wziąć pod uwagę także jego ostatnią pozycję w serii wyroczni. Wydaje się, że w ten sposób zostaje pod­ kreślone jego znaczenie dla całości. Ku niemu zmierza­ j ą pozostałe proroctwa, pełniąc funkcję przygotowawczą

Podobieństwom formalnym między siedmioma a ostatnią wyrocznią należy przypisać pewne znaczenie przekraczające racje historyczne i geograficzne6. W yrocz­ nia przeciw Izraelowi umieszczona w serii innych mówi o tym, że jest on narodem jak każdy inny. Nie jest wolny od sądu Bożego, którego zapowiedź daje prorok, a na co wskazują formuła wstępna i zapowiedź wyroków. N ato­ miast lista występków, choć różniąca się pod względem leksykalnym od wcześniejszych, wskazuje na zasadnicze podobieństwo w skłonności do czynienia nieprawości. W połączeniu z sankcją podkreśla fakt, że nieprawość osiągnęła pełnię. Zasadnicza różnica leży w tym, że na­ rody sąsiednie popełniają nieprawość wobec obcych, podczas gdy w Izraelu nieprawość jest praktykowana we­ wnątrz społeczności7. Stąd też sankcja ogłoszona przeciw Izraelowi różni się pod względem leksykalnym od innych wyroków. W szystkie jednak łączy zapowiedź ostateczne­ go końca np. przeciw Tyrowi: Ześlę więc ogień na mury Tyru i strawi jego pałace (1,10), albo przeciwko Ammo- nitom: Rozpalę więc ogień na murach Rabba i strawi jego

6 Racje geograficzne podkreślają sąsiedztwo Izraela z Aramejczy­ kami, Filistynami, Fenicjanami, Edomitami, Ammonitami, Moabitami i Judejczykami. Nie było to sąsiedztwo spokojne i beztroskie, na co wskazują wyliczane przestępstwa tych narodów jak np. w wyroczni przeciw Damaszkowi w. 3: gdyż zmłócili saniami żelaznymi Gilead (używając obrazu sani młocarskich dla opisu skutków działań mili­ tarnych Aramejczyków przeciw Izraelowi, prorok odwołuje się do słownictwa właściwego dla roczników asyryjskich Tiglat-Pilesera III i opisanych w nich działań militarnych Asyryjczyków; por. J.H. Walton, VH. Matthews, M.W. Chavalas, Komentarz historyczno-kulturowy do

Biblii hebrajskiej, Warszawa 2000, s. 877). Należy jednak zauważyć, że

wspomniane występki narodów sąsiednich nie dokonały się w jednym czasie. Prorok nie nawiązuje więc do jednego momentu historycznego, lecz w odwołuje się do szerszego doświadczenia sąsiedztwa. Należy brać to pod uwagę, ważąc znaczenie racji historycznych dla zrozumie­ nia Am 1-2. Por. PJ. King, Amos, § 14:6, w: R.E. Brown, J.A. Fit- zmyer, R.E. Murphy (red.), Grande commentario biblico, Queriniana: Brescia 1973, s. 318 a także, P. Bovati, R. Meynet, Il Libro di profeta

Amos, Roma 1995, s. 70.

pałace podczas wrzawy w dzień bitwy, podczas burzy w dzień wichru. Ipójdzie król ich w niewolę, on i książęta jego razem (1,14-15).

Porównanie wyroczni wskazuje, że lista występków Izraela (wersety 6b-12), jest znaczenie rozbudowana w stosunku do opisów przestępstw innych narodów. Po znacznie dłuższym niż u innych narodów wyliczeniu prze­ stępstw Izraela następują wersety 9-128, które nie znajdu­ j ą odpowiednika w innych wyroczniach. Bóg przemawia

w nich w pierwszej osobie: Ja to przed nimi zgładziłem Amorytów, którzy byli wysocy ja k cedry, a mocni byli ja k dęby. I zniszczyłem owoc ich z góry, a z dołu korzenie. I Ja to wyprowadziłem was z Egiptu, wiodłem przez pu­ stynię przez lat czterdzieści, byście posiedli ziemię Amo­ rytów. Wzbudzałem spomiędzy waszych synów proroków, a spomiędzy waszych młodzieńców - nazirejczyków. Czyż nie było tak, synowie Izraela? - wyrocznia Pana. A wy da­ waliście pić nazirejczykom wino i prorokom rozkazywa­ liście: «Nie prorokujcie!». Dzięki nim nie przechodzi się bezpośrednio od listy występków do ogłoszenia sankcji.

Obok „ja” przemawiającego Boga pojawia się „wy”, za którym kryje się Izrael. W skazuje to na wyjątkową re­ lację Izraela do Boga. Choć Izrael w występkach jest jak inne narody, to jednak łączy go z Bogiem związek wyjąt­ kowy, którego historię wersety te przypominają. Są one wspomnieniem wydarzeń konstytutywnych dla Izraela. Do nich należy przede wszystkim wyjście z Egiptu: I Ja to wyprowadziłem was z Egiptu, podróż przez pustynię: wio­ dłem przez pustynię przez lat czterdzieści i zajęcie ziemi

8 Znaczenie tych wersetów dla Am 1-2 zostało szczegółowo opi­ sane we wspomnianym wcześniej artykule „Zdemaskować zło: chary­ zmat prorocki w Izraelu” (zobacz przypis 3). Zaproponowano w nim odczytanie tekstu jako sporu między dwiema stronami tj. rîb. W wyniku takiego zrozumienia pierwsze siedem proroctw Am 1-2,5 stanowiłoby pierwszy etap tej procedury wezwanie do słuchania (por. P. Bovati, Meynet, Amos, s. 71) a wersety 2,9-12 stanowiłyby tzw oskarżenie, a precyzyjniej uzasadnienie interwencji Bożej (na temat Bovati, Mey­ net, Amos, s. 101n.; Sicre, Profetismo, s. 166).

obiecanej: byście posiedli ziemię Amorytów. Dzięki nim wyjaśnia się przyczyna Bożej interwencji. Bóg występu­ je przeciw Izraelowi, bo ten jest jego ludem. Między nim a narodem została zadzierzgnięta wyjątkowa więź. Pod­ kreślając wyjątkową relacją Boga do ludu wybranego, m ającą zakorzenienie w historii, uzasadnia obecną in­ terwencję proroka. Słowa wspominające wydarzenia z przeszłości Izraela, obok zadania przypomnienia tych faktów, pełnią funkcję uzasadnienia: dlaczego „dziś” Bóg interweniuje przez proroka9. W obecnej sytuacji jednak to doświadczenie przeszłości nie prowadzi do amnestii, lecz do ogłoszenia surowszej kary, która zostaje zadeklarowa­ na w wersetach 13-16. Wyzwolenie z Egiptu, wędrówka przez pustynię, wejście do ziemi obietnicy, symbole wię­ zi narodu z Bogiem, znaki jego wyboru, stają się punk­ tem wyjścia do ogłoszenia jego zagłady. Jest to radykalna i wstrząsająca przem iana10 11.

Werset 13 otwierający tę część wyroczni m a pewne punktu kontaktu z deklaracjami kary przeciw sąsiednim narodom, we wszystkich są one poczynione w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Pod względem morfologicz­ nym użyte w w.13 czasowniki różnią się jednak od tych w poprzedzających wyroczniach11. Termin „oto” w po­ łączeniu z emfatycznym „ja” wprowadzającym tę część wyroczni nadają jej uroczysty charakter i odróżniają

9 Na uwagę zasługuje w. 12: Wzbudzałem spomiędzy waszych sy­

nów proroków, a spomiędzy waszych młodzieńców - nazirejczyków.

Jego kontekstu należy doszukiwać się w Pwt 18,15-22 i Lb 6,1-21. In­ stytucja proroka wskazuje na osobę Mojżesza (por. Pwt 18,15) i zwią­ zane z nim wydarzenie wyjścia z Egiptu. Nazirejczycy poprzez ślub wstrzemięźliwości byli w Izraelu wspomnieniem pobytu na pustyni; por. R. de Vaux, Le istituzioni d e ll’Antico Testamento, Marietti: Geno­ wa 1991, s. 450-451.

10 Por. R. Miggelbrink, Gniew Boży. Znaczenie pewnej gorszącej

tradycji biblijnej, Kraków 2005, s. 11.

11 Pierwsza osoba liczby pojedynczej w wyroczniach przeciw na­ rodom jest wynikiem użycia właściwych dla niej końcówek, podczas gdy w przypadku wyroczni przeciw Izraelowi pojawia się zaimek oso­ bowy a czasowniki są imiesłowami czynnymi.

od pozostałych. Nie bez znaczenia jest obecność ironii a nawet sarkazm obecny w obrazie wozu ze snopami jako narzędzie kary12, czego trudno doszukać się w dosadnych opisach nieszczęść, które m ają spać na inne narody. N a podkreślenie zasługuje przejście od „ja” i „wy”do trzeciej osoby liczby pojedynczej, która pojawia się w wersecie 14 i występuje do końca fragmentu: Szybkobiegacz nie będzie miał gdzie uciec, mocarz nie okaże swej siły, a bohater nie ocali życia; łucznik się nie ostoi, szybkonogi nie umknie i jeździec na koniu nie ocali życia; nawet najmężniejszy ser­ cem pomiędzy bohaterami będzie w tym dniu nagi uciekał. Bóg do Izraela już nie zwraca się przy pomocy wcześniej­ szego „wy”. Seria siedmiu czasowników w trzeciej osobie liczby pojedynczej rodzaju męskiego nie musi oznaczać obojętności lub dystansu13. Należy j ą interpetować jako znak radykalnej zmiany sytuacji Izraela w relacji z Bo­ giem.

Lektura całej Księgi prowadzi do stwierdzenia, że ogłoszony wyrok nie jest definitywnym słowem Boga skierowanym do Izraela. W ostatnich wersetach Księgi zostanie on zmieniony: W tym dniu podniosę szałas Da­ widowy, który upada, zamuruję jego szczeliny, ruiny jego podźwignę i ja k za dawnych dni go zbuduję, by posiedli resztę Edomu i wszystkie narody, nad którymi wzywano mojego imienia - wyrocznia Pana, który to uczyni. Oto nadejdą dni - wyrocznia Pana - gdy będzie postępował żniwiarz zaraz za oraczem, a depczący winogrona za siejącym ziarno; z gór moszcz spywać będzie kroplami, a wszystkie pagórki będą nim opływać. Uwolnię z niewo­ li lud mój izraelski - odbuduję miasta zburzone i będą w nich mieszkać; zasadzą winnice i pić będą wino; założą

12 Por. L.A. Schökle, Manuale di poetica ebraica, Brescia 1989, s. 196.

13 Obecność w wersetach 14-16 serii imiesłowów aktywnych ro­ dzaju męskiego liczby pojedynczej obok czasowników w formie osobo­ wej podkreśla przejście od „wy” do „on” . Za jednym i drugim kryje się Izrael, wpierw jako odbiorca przymierza, a teraz jako odbiorca kary.

ogrody i będą jeść z nich owoce. Zasadzę ich na ich ziemi, a nigdy nie będą wyrwani z ziemi, którą im dałem - mówi Pan Bóg twój (Am 9,11-15).

Zapowiedziany w Am 2,13-16 wyrok zniszczenia i śmierci zostaje zmieniony w obietnicę pocieszenia i ży­ cia14. Nie oznacza to, że zniszczenie nie nadejdzie, ale Bóg jeszcze raz opowie się w historii Izraela po stronie słabych, tak jak u początki, jego historii stanął po stronie słabego ludu przeciw Amorytom, którzy byli wysocy ja k cedry, a mocni byli ja k dęby (Am 2,9). Nowa interwencja Boża, a przecież za taką należy uważać słowa oskarżenia z Am 2,6b-8, będzie skierowana ku tym grupom społecz­ nym wewnątrz narodu, które zostały zmarginalizowane i są na różny sposób wykorzystywane.

Zbierając to, co zostało dotychczas przedstawione na­ leży stwierdzić, że Am 2,6-16 zawiera ostatnią i kulmina­ cyjną wyrocznię wśród innych otwierających Księgę. Pod wieloma względami jest ona do nich podobna, co nakazuje widzieć jej przesłanie i znaczenie w łączności z nimi. W y­ rocznie przeciw narodom przygotowują proroctwo prze­ ciw Izraelowi. Podkreślają w ten sposób, że Izrael jest jak inne narody: zło które popełnia spotyka się z potępieniem ze strony Boga. Jak i inne narody dotknie go Boży gniew15. Należy jednak podkreślić różnicę: zło Izraela jest odmien­ ne. Jego nieprawość nie manifestuje się wobec obcych, ale wewnątrz, pośród narodu. Głębsze zrozumienie tej rzeczy­ wistości wymaga bliższego studium fragmentu proroctwa, w którym są wyliczone nieprawości Izraela (Am 2,6b-8).

Złojestpośród Izraela

Poetycka metafora z rozdziału szóstego zwięźle przed­ stawia problem zła w Izraelu:

14 Por. P. Bovati, Meynet, Amos, s. 435.

15 Temat gniewu Bożego jest obecny także w innych fragmentach Am; por. Am 7,1-6; 9,1-4.

Czy konie pędzą po skałach albo czy tam się orze wołami,

że zamieniacie sprawiedliwość na truciznę, a owoc prawości - na piołun?

(Am 6,12)

N a uwagę zasługują słowa mówiące o sprawiedliwo­ ści, która przewrotnie staje się nie czymś uzdrawiającym, ale zatruwającym życie człowieka. W ten sposób prorok jednoznacznie wskazuje na perwersję obecną w życiu Izraela16. Szczegółowy jej opis zawiera katalog występ­ ków Izraela, który teraz szczegółowo zostanie zaprezen­ towany.

Po formule wstępnej (Am 2,6a), która jak w pozo­ stałych wyroczniach mówi o nadmiarze nieprawości na­ stępuje wyliczenie wykroczeń: gdyż sprzedają za srebro sprawiedliwego, a ubogiego za parę sandałów; w prochu ziemi depcą głowy biednych i ubogich kierują na bezdroża; ojciec i syn chodzą do tej samej dziewczyny, aby zniewa­ żać święte imię moje. Na płaszczach zastawnych wylegują się przy każdym ołtarzu i wino wymuszone grzywną piją w domu swego Boga (Am 2,6b-8). Oskarżenie obejmuje siedem przestępstw, z których pierwsze dwa tw orzą parę na co wskazuje paralelizm synonimiczny (Am 2,6b)17:

sprzedają zasrebrosprawiedliwego,

a ubogiego zaparęsandałów

Dwie kategorie ludzi sprawiedliwi i ubodzy są spro­ wadzane do roli niewolników, na co wskazuje użyty cza­ sownik „sprzedawać”. Posiada on bogatą dokumentację biblijną, gdyż występuje w niej około 90 razy. Czasami jest używany w kontekście sprzedaży w niewolę osoby najbliższej: brata, żony, tak jest np. w Rdz 37,27; Wj 21,8; Pwt 21,14. W Księdze Amosa przyczyną sprzedaży w nie­ wolę są zaciągnięte, a niezwrócone pożyczki. Te ostatnie są bardzo pożyteczną instytucją społeczną, m ającą na celu

16 Por. R. Miggelbrink, Gniew Boży. s. 12. 17 Por. P. Bovati, Meynet, Amos, s. 83.

zapobieganie ubożeniu się członków społeczności (np. Kpł 25,35-38; Pwt 15,7-11)18. Są one udzielane osobom bliskim, związanym więzami krwi. Prawo chroniło tą in­ stytucję społeczną przed nadużyciem, jakim było niezwra- canie zaciągniętych zobowiązań. W tym tekście prorok wskazuje na dysproporcję między srebrem i sandałami a aktem wtrącenia w niewolę. Nierówność jest rażąca. Nieproporcjonalność m ożna zrozumieć tylko w jednym wypadku, kiedy chodzi o sprzedaż Izraelity w niewolę de­ finitywną, co jest możliwe tylko w wypadku sprzedaży ob­ cokrajowcowi. Takie sytuacje musiały zachodzić w Izraelu skoro Biblia wspomina o nich parokrotnie (np. Ez 27,13; Jl 4,6; Ne 5,8). Prawo jest aplikowane bez um iaru19.

Pewien związek leksykalny występuje między kolej­ nymi dwoma oskarżeniami (Am 2,7a):

w prochu ziemi depcą głowy biednych ubogich kierują na bezdroża

W skazują na to synonimy: „biedni” i „ubodzy”. N a pierwszy rzut oka trudno jest wskazać inne elementy łą­ czące oba człony20. Wydaje się, że pierwszy człon może być odczytany w kontekście innego tekstu biblijnego Mt 18,25-27. Wówczas odnosiłby się do przemocy w stosun­ ku do osób, które w geście prośby o litość posypują sobie głowę popiołem i dokonują aktu prostracji: Ponieważ nie miał z czego ich oddać, pan kazał sprzedać go razem z żoną, dziećmi i całym jego mieniem, aby tak dług odzyskać. Wte­ dy sługa upadł przed nim i prosił go: „Panie, miej cierpli­ wość nade mną, a wszystko ci oddam ”. Pan ulitował się nad tym sługą, uwolnił go i dług mu darował. Prośba ubogiego, w przeciwieństwie do tego, co przekazuje Ewangelia, jest ignorowana, a on sam doświadcza ucisku.

18 Instytucję pożyczki i różne sposoby jej realizacji w Izraelu wy­ czerpująco opisuje w swoim ciągle aktualnym dziele poświęconym śro­ dowisku biblijnemu R. de Vaux, Le istituzioni dell ’Antico Testamento, 177-178.

19 Por. P. Bovati, R. Meynet, Amos, s. 83-84.

20 Z pewnością terminy „ziemia” i „bezdroża” (a raczej tłumacząc dosłownie „droga”) należą do tego samego pola semantycznego.

Z kolejny drugi człon tylko z pozoru odnosi się do sy­ tuacji rozgrywającej się w drodze. W rzeczywistości w y­ rażenie kierować na bezdroża jest typowe dla biblijnego języka formuł sądowych i oznacza wypaczyć proces sądo­

wy, wydać niesprawiedliwy wyrok21. Niesprawiedliwość, jak i w członie poprzedzającym, dotyka osobę, której ży­

cie nie jest zabezpieczone od strony materialnej. Z trudno­ ścią jest jej oddawana sprawiedliwość w sądzie.

Biorąc pod uwagę możliwość łączności sytuacji opisa­ nej w pierwszym członie z ustanawianiem sprawiedliwo­ ści, na co m ogą wskazywać dalsze wersety przytoczonego już tekstu Mt: I uniesiony gniewem pan jego kazał wydać go katom, dopóki mu całego długu nie odda (18,34) wyda­ je się, że właśnie ta tem atyka łączy oba wersety. Szczegól­ nym aspektem jest jednak stanowienie sprawiedliwości, a właściwie jej brak w stosunku do najuboższych warstw społecznych.

Interpretacja kolejnego oskarżenia, piątego na liście, napotyka wiele trudności:

ojciec i syn chodzą do tej samej dziewczyny.

W historii egzegezy zaproponowano wiele róż­ nych możliwości jego rozumienia. Terminy ojciec, syn, dziewczyna22 w skazują na rodzinę jako kontekst opisy­ wanego kazusu. Jest w niej obecna niewolnica hebrajska (Wj 21,7)23. Sytuacja jej jest inna od hebrajskich niewol- 21 22 23

21 Por. P. Bovati, R. Meynet, Amos, s. 85 wraz z przypisem. 22 Użyty termin na ’arah oznacza kobietę niezamężną i służącą: np. Wj 2,5; Pwt 22,15.16.19; por. P. Briks, Słownik, s. 231. Jednak zna­ czenie prostytutka przypisane terminowi przez autora (por. także to samo hasło w słowniku Fr. Zorella, Lexicon hebraicum et aramaicum

Veteris Testamenti, Roma 1956, s. 523) nie jest potwierdzane przez in­

nych autorów; np. F. Scerbo, Dizionario ebraico e caldaico del Vecchio

Testamento, Fiorentina: Firenze 1912, s. 218; wątpliwości co do tego

znaczenia terminu ma także H.F. Fuhs, na ’arah w: G.J. Botterweck, H. Ringgren, H-J. Fabry, Theological Dictionary o f the Old Testament, IX, Grand Rapids Michigan 1998, s. 484.

23 Por. R. de Vaux, Le istituzioni d e ll’Antico Testamento, s. 93-94, na których autor szerzej omawia sytuację kobiety niewolnicy.

ników, którzy odzyskiwali wolność w roku szabatowym (por. Wj 21,2-11). W przypadku relacji seksualnej m ię­ dzy n ią a właścicielem (ojcem rodziny), Prawo nakazy­ wało traktować j ą jak żonę. Jeżeli m iała stać się żoną syna w łaściciela powinna być traktow ana na równi z cór­ k ą (Wj 21,9). Słowo proroka wskazuje na lekceważenie tej normy.

Inna interpretacja za punkt wyjścia przyjmuje zwrot chodzić do. Zwraca się przy tym uwagę ,że często jest uży­ wany w kontekście pielgrzymowania24. W tym wypadku wyrażenie może odnosić się do prostytucji sakralnej, na co może wskazywać druga część zdania: aby znieważać święte imię moje.

Należy jednak zaznaczyć, że w wyniku użycia term i­ nów bardzo ogólnych, nie m a możliwości jednoznacznego wskazania sensu zdania. Kontekst poprzedzających wer­ setów, w którym pojaw iają się różne terminy wskazujące na ubogich uprzywilejowuje pierwszą z możliwości.

Szóste na liście oskarżenie łączy w sobie dwie instytu­ cje Izraela świątynię25 i zastaw26:

na płaszczach zastawnych wylegują się przy każdym ołtarzu

Zastaw jest wraz z pożyczką w ażną instytucją społecz­ n ą um ożliwiającą godne życie ubogim. Jest on dla udzie­ lającego pożyczki gwarantem restytucji, zabezpieczeniem na wypadek niewypłacalności ze strony zaciągającego. Powagę tej instytucji potwierdza prawo, które regulowało praktykę zastawu w życiu społecznym (Pwt 24,10-13.17). Dla ochrony przed nadużyciami przewidywało ono możli­ wość utraty wolności ze strony pożyczającego, jeśli by ten

24 Por. P. Bovati, R. Meynet, Amos, s. 85, przypis 15.

25 Należy jednak w tym miejscu dodać, że termin ołtarz nie odnosi się do kultu sprawowanego w świątyni jerozolimskiej. Dlatego słuszne wydaje się tutaj rozumienie pojęcia świątyni w sensie szerszym jako miejsca kultu.

26 Na temat różnego rodzaju zastawów zobacz R. de Vaux, Le isti­

nie był w stanie spłacić pożyczki, albo nie miałby niczego do zastawienia (por. Pwt 15,12; Kpł 25,39.47).

Płaszcz zastawny27 należy do szczególnych form tej instytucji (Wj 22,25-26; Pwt 24,13). Nabierał znaczenia przy zawieraniu umowy o pracę. Był przekazywany przed rozpoczęciem pracy, jako gwarancja, że robotnik najem ­ ny będzie pracował cały dzień28. Powinien być zwróco­ ny przed zapadnięciem zmroku. W Izraelu ten nakaz nie jest przestrzegany na co wskazuje prorok, płaszcze nie są zwracane. Stają się wygodnym miejscem celebracji ofiar biesiadnych w świątyni29.

Ostatnie z serii oskarżeń (Am 2,8b) jeszcze raz doty­ czy sprawowania kultu:

i wino wymuszone grzywną piją w domu swego Boga Jest w nim przywołana kolejna ważna instytucja spo­ łeczna: grzywna. Jest ona karą nakładaną za różne w y­ kroczenia i przewidywaną przez Prawo (Wj 21,22; Pwt 22,19). Jej celem było naprawienie wyrządzonej szkody pojedynczemu Izraelicie, stąd Prawo nie przewidywało kar pieniężnych wypłacanych państwu lub wspólnocie30. Grzywna trafiała bezpośrednio do pokrzywdzonego w wiel­ kości proporcjonalnej do wyrządzonej szkody, a nawet ją

27 W tym miejscu należy zwrócić uwagę na pewną szczególną charakterystykę gramatyczną wyrażenia „płaszcz zastawny”, które jest apozycją a nie status constructus. Ma to znaczenie kiedy weźmie się pod uwagę, że użyty termin „płaszcz” jest bardzo ogólny i może ozna­ czać jakikolwiek ubranie, a w innych miejscach mówiących o instytucji zastawu (Wj 22,25-26; Pwt 24,13) używane są inne terminy hebrajskie; por. C. Bender, Die Sprache des Textilen. Untersuchungen zu Kleidung

Und Textilien im Alten Testament, Stuttgart 2008, s. 84-85.

28 Por. J.H. Walton; VH. Matthews; M.W. Chavalas, Komentarz

historyczno-kulturowy, s. 93.

29 N a obecność ironii w tym fragmencie zwracają uwagę J.H. Wal­ ton, VH. Matthews, M.W. Chavalas: „Ironia zawarta w oskarżeniach podnoszonych przez Amosa przeciwko możnym wynikała z tego, że chełpili się bogactwem okazywanym na świętych ołtarzach i w przy­ bytku poświeconym Bogu”, Komentarz historyczno-kulturowy, s. 879.

przekraczając31. Prorok nie występuje przeciw karze grzywny, lecz piętnuje nadużycia. Prawo nie wspomina wina jako produktu obciążonego grzywną. Poprzez wska­ zanie na wino jako produkt ekskluzywny prorok wystę­ puje przeciw dysproporcji. Kara grzywny jest aplikowana w sposób przesadny, pozwalający na nabywanie towarów ekskluzywnych32.

Ubogi, prawo, kult

Sytuacja przedstawiona przez proroka jest trudna do zinterpretowania. W ynika to z nieprecyzyjności prezento­ wanych kazusów. Ta ogólnikowość nakazuje myśleć, że celem proroka nie jest zreferowanie jednego przypadku, pewnego kazusu, lecz raczej opis pewnego stanu, kondycji sprawiedliwości w Izraelu. Są w nim przywołane istotne instytucje życia społecznego: pożyczka, zastaw, grzywna. Ich celem jest regulowanie relacji wewnątrz społeczności. M ają one przypominać, że Izrael mimo różnic w statusie materialnym jest ludem Pana. Wyrazem tego jest dziejąca się pośród tego ludu sprawiedliwość. Dlatego wszelkie jej zaburzenie jest nie tylko przestępstwem przeciw bliźnie­ mu, lecz wystąpieniem przeciw zamiarowi Boga wzglę­ dem Izraela.

Problem polega na tym, że Prawo dane przez Boga podczas postoju pod górą Synaj jest przestrzegane, ale pod jego pozorem dzieje się niesprawiedliwość. Nakładane kary

31 Tak jest w przypadku niesłusznego oskarżenia żony Pwt 22,19. Dopuszczający się tego płaci karę pieniężną rodzicom dziewczyny przekraczająca wielkość sum przekazanej w momencie ożenku z nią. Por. także inne przypadki stosowania grzywny w kontekście szkód wy­ rządzonych właścicielom zwierząt i zasiewów Wj 22,5.37.

32 Por. E. Zaliszewski, Księga Amosa. Wstęp - przekład - komen­

tarz, w: S. Łach (red.) Księgi proroków mniejszych. Ozeasza - Joela - Amosa - Abdiasza - Jonasza - Micheasza. Wstęp - przekład z orygi­ nału - komentarz, Poznań 1968, s. 198.

m ają pozory prawości, w rzeczywistości są jednak niepro­ porcjonalne i aplikowane bez względu na intencję, jaka towarzyszyła nadaniu tego Prawa. To ostatnie, jako znak przymierza Boga z Izraelem (por. Wj 19-24; Pwt 12-26), miało być stróżem braterstwa i świętości wspólnoty naro­ du wybranego. Prorok wskazuje, że ten zamysł Boży zo­ staje wykrzywiony33, Prawo stało się narzędziem ucisk.

Ta dziejąca się nieprawość m a dwie inne charakterysty­ ki. Oprócz wspomnianego już pewnego pozoru legalności, jest ona „przykryta” aktami kultu. Słownictwo przynależ­

ne do pola semantycznego kultu: pielgrzymować34, święte, ołtarz, dom Boga (Am 2,7-8) nie jest zatem przypadko­ we. Podkreśla ono intensywność prowadzonego w Izra­ elu życia religijnego. Wydaje się, że sprawowany kult jest realizacją Bożej woli, Izrael jest wspólnotą kultyczną, a sprawiedliwość jest pośród niego. Gromadzone są pie­ niądze („sprzedają za srebro”) i przygotowywane sandały („za parę sandałów”) jako środki niezbędne do odbycia zamierzonej pielgrzymki do „domu swojego Boga”. Sta­ now ią one niezbędny ekwipunek każdego pielgrzyma. Po przygotowaniach następuje wymarsz („w prochu ziemi depcą”). Obrany kierunek („kierują na bezdroża”) to sank­ tuarium. Po przybyciu na miejsce odbywają się przepisane prawem akty kultu („wylegują się przy każdym ołtarzu”, „wino piją w domu swego Boga”)35. Nieprawość w Izraelu znajduje oparcie w kulcie.

Kolejną charakterystyką są osoby doświadczające nieprawości. Dotyka ona grupy społeczne, które m ają najsłabszą pozycję w państwie: ubogich, niewolnice, ro­ botników najemnych. To ich prawo do szczególnej opieki ze strony współbraci jest pomijane, a oni sami wtrącani

33 Por. R. Miggelbrink, Gniew Boży. s. 13.

34 Czasownik chodzić hebr. rdzeń hlk występujący w Am 2,7: „oj­ ciec i syn chodzą do tej samej dziewczyny, aby znieważać święte imię moje” ze względu na drugą część zdania „znieważać święte imię moje” może mieć właśnie to znaczenie.

35 Szczegółową dokumentację zaproponowanej tu lektury czytel­ nik znajdzie w komentarzu P. Bovati, R. Meynet, Amos, s. 99-101.

w sytuacje niewoli. Instytucje, których zadaniem jest sta­ nie na straży Bożego Prawa, jak sądy i świątynia stają się w rzeczywistości miejscami ucisku. W tej sytuacji głos proroka ogłasza nie tylko zakończenie tej nieprawości, ale nade wszystko zapowiada interwencję Boga na rzecz swo­ jego ludu, którym są ubodzy uciskani w Izraelu.

Prorok nie wskazuje sprawcy. On, a raczej oni, patrząc na liczbę mnogą użytych czasowników, pozostają anonimo­ wi. Ukrywając się pod trzecią osobą liczby mnogiej rodzaju męskiego: „sprzedają”, „depcą”, „kierują”, „chodzą”, „wy­ legują się” i „piją”, stwarzają wrażenie wszechogarniają­ cej siły drążącej życie społeczności. Tej anonimowości nie przełamuje fakt, że podmiotem jednego z działań są ojciec i syn. Przy pomocy tych terminów zostaje podkreślona nie­ prawość, która przekroczyła progi domów. Obok instytucji, jakimi są sądy i kult jest to kolejna przestrzeń życia społecz­ nego zaatakowana nieprawością.

Demoralizacja w Izraelu nie wynika z nadzwyczajnej liczby przestępstw lub ich wyjątkowej klasyfikacji. Jest ona wynikiem obecności zła dziejącego się pod przykryciem legalności i religijności. Taka sytuacja byłaby nie możliwa bez oparcia w konkretnych instytucjach, bez urzędowe­ go wsparcia dla dziejącego się zła. Instytucje społeczne: rodziny, sądy, świątynia mające zabezpieczać prawość, w rzeczywistości w Samarii stały się ostoją zła. Tylko ta­ kie powiązanie um ożliwia jego przetrwanie. Bez ich „za­ plecza” zło byłoby czymś oczywistym. Oparte o instytucje m a możliwość przetrwania. Jego trwanie w życiu społecz­ nym, zakorzenienie w instytucjach, jest niemożliwe bez pomocy ze strony ideologii i norm prawnych lub zwy­ czajowych „usprawiedliwiających” jego obecność. Taką możliwość daje tylko władza.

J.L. Sicre, komentując drugi rozdział Księgi proro­ ka A m osa dla opisania problemu, posłużył się pojęciami widzenia „turystycznego” i „prorockiego” i odniósł je do życia w Samarii w VIII wieku przed naszą erą36. Osoba

zwiedzająca stolicę Państwa Północnego zachwyciłaby się bogactwem jej mieszkańców, pięknem budowli pu­ blicznych i prywatnych. Prorok nie podziela jednak tego oglądu, zamiast świadectw dobrobytu i rozwoju, dostrze­ ga w mieście tylko terror, kłamstwo i podłość. W opisie sytuacji nie jest krytykantem. Jego ogląd rzeczywistości jest dogłębny. Nie banalizuje zła, m a pogłębioną wizję jego obecności w życiu społecznym. Nie zwodzi go ogląd „turystyczny”, ani żadne powierzchowne przedstawienia nieprawości.

Prorok Natan przybywający do króla Dawida nie dał się zwieść ani rytualnym obrzędom sprawowanym przez Batszebę (1 Sm 11,26-27), ani pozornej odległości Dawi­ da od pola walki (1 Sm 11,1)37. Boże światło umożliwiło mu zrozumienie tego faktu, że władza daje moc maskowa­ nia zła, stając się przez to jego wsparciem. Bez tego opar­ cia zło nie m a możliwości przetrwania. „M iecz” Dawida, który dosięgnął Uriasza jest tego szczególnym znakiem. Nie tylko m a moc zabijania, ale także maskowania doko­ nanego zła. „M iecz” jest symbolem projektu społeczności, w której zło zagnieździło się jej strukturach. Interewncja proroka demaskuje i niweczy możliwość zakorzenienie się zła w instytucji ja k ą jest władza królewska, a w konse­ kwencji prowadzi do nawrócenia samego złoczyńcy, króla Dawida.

Sommario

L’intervento di profeta Natan, racontato nel 2 Sam 12, smaschera Davide come committente della morte di Uria.

37 Jak słusznie zauważają A. Campbell i M. O ’Brien pozostanie Dawida w pałacu nie musi oznaczać jego bierności, ale może być wy­ razem sprawności jego administracji; por. „Pierwsza i Druga Księga Samuela” w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komen­

tarz katolicki i ekumeniczny na X X I wiek, red. W.R. Farmer, Warszawa

2001, s. 504. Ta druga ewentualność jeszcze mocniej podkreślałaby to, co jest przedmiotem tego artykuły. Sprawna administracja może być narzędziem prowadzącym do rozwoju pewnej społeczności, ale także może się stać sprawną strukturą ukrywania i wzmacniania zła.

Il male commesso è stato possibile grazie al potere reale del re di Israele. La situazione è una tra le molte raconta- te dalla Bibbia: il male trova spesso appoggio nel potere. N ell’articolo viene offerta una analisi detagliata del testo di Am 2,6-8 sotto questo aspetto. Il male che perverte la vita di Israele trova l ’appoggio nelle istituzioni che sono state convocate per proteggere la santità della vita del po­ polo di Dio. N ella visione profetica della vita di siocietà di cui testimoniaza offre Am 2,6-8 il male non è qualcosa banale o accidentale. E ’ un vero proggetto portato avanti grazie all’esistenza delle vere strutture che ne danno ap­ poggio.

Ks. Cezary Korzec ul. Pawła VI nr 2 71-459 Szczecin

e-mail:korzec_ce@tlen.pl

Ks. dr CezaryKorzec, ur. 1968; licencjat nauki biblijnych

Papieski Instytut Biblijny w Rzymie, doktorat teologii UAM w Poznaniu. Obecnie adiunkt w Katedrze Egzegezy i Teologii Biblijnej Nowego Testamentu Wydziału Teologicznego Uni­ wersytetu Szczecińskiego. W druku znajduje się monografia „Gabrielu wyjaśnij temu to widzenie... ” Dn 8,16. Wizja i jej wyjaśnienie: studium kompozycji Dn 8.