448
Copyright 2013 Psychologia Spo ecznaZ o!ono"# standardów Ja a efektywno"#
rozpoznawania tre"ci utajonych s ów
o ró!nych komponentach afektywnych
Maria Jarymowicz
1, Kamila Dobrenko
2, Natalia Michalak
31 Uniwersytet Warszawski, Wydzia Psychologii
2 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Instytut Psychologii Stosowanej 3 Uniwersytet Warszawski, Wydzia Psychologii
Badania dotyczy y efektywno"ci rozpoznawania tre"ci utajonych s ów (eksponowanych przez 33 ms), a miar$ efektywno"ci by a trafno"# wskazywania ich jawnie eksponowanych synonimów. Przyj%to, !e wgl$d w utajone informacje s owne zale!y nie tylko od dyspozycji leksykalnych, lecz tak!e od czynników osobowo"ciowych – w tym od stopnia ukszta towania reprezentacji w asnej osoby. W dwóch równoleg ych badaniach mierzona by a zmienna nazwana z o!ono"ci$ standardów Ja. Kontrolowany by te! znak afek-tywnych konotacji utajonych s ów. Uczestnikami bada& byli studenci. W badaniu 1 (N = 27) okaza o si%, !e stopie& trafno"ci wskazywania synonimów utajonych s ów by wy!szy od poziomu przypadku tylko w"ród osób o stosunkowo wysokiej z o!ono"ci standardów Ja, a nie ró!ni si% od poziomu przypadku w grupie porównawczej. Tylko w pierwszej grupie i wy $cznie w zakresie emocji o genezie automatycznej wyst$pi efekt znaku: wska'niki zmiennej zale!nej dla emocji negatywnych nie ró!ni y si% od poziomu przypadku, a dla emocji pozytywnych by y od poziomu przypadku wy!sze. W badaniu 2 (N = 86) stopie& trafno"ci wskazywania synonimów utajonych s ów by tym wy!szy, im wy!sze by y wska'niki sprawno"ci leksykal-nej oraz wska'niki stopnia z o!ono"ci standardów Ja – bez wzgl%du na znak utajonych bod'ców s ownych. S owa kluczowe: utajone poznanie, utajone emocje, emocje o genezie automatycznej, emocje o genezie
reß eksyjnej, poznawcze reprezentacje w asnej osoby, wgl!d w samego siebie
Prezentowane badania dotycz$ kwestii zdolno"ci do samoobserwacji i wgl$dów w siebie. Ludzie ró!ni$ si% stopniem osi$ganych wgl$dów, bo wymagaj$ one nie tylko czujno"ci i spostrzegawczo"ci, ale te! uprzednie-go ukszta towania poznawczych reprezentacji w asnej osoby (por. Greenwald, Pratkanis, 1984/1988; Markus, 1977; Reykowski, 1975). Dzi%ki rozwojowi zdolno"ci do samoobserwacji podmiot mo!e dostrzec w sobie, we w asnych stanach, sygna y umykaj$ce uprzednio uwadze.
Zastosowany paradygmat badawczy dotyczy dost%pno"ci nap ywaj$cych informacji, których podmiot "wiadomie nie rejestruje – w warunkach, gdy jest zmotywowany do ich poszukiwania. Chodzi o o warunki, w których bod'-ce nie s$ dost%pne "wiadomej perbod'-cepcji, a zadanie polega na skupieniu uwagi i próbie odgadni%cia, czego dotyczy utajony sygna .
CEL BADA
W serii bada& (Dobrenko, 2005, 2010; Dobrenko, Ja -rymowicz, 2011) uzyskiwali"my dane "wiadcz$ce o mo!-liwo"ci wgl$du w tre"# s ów eksponowanych podprogowo – w warunkach, w których uczestnicy byli zapraszani do bada& nad intuicj$ i w pierwszym etapie mieli domy"la# si% czego" dotycz$cego osób widocznych na fotograÞ ach. Nast%pnie dowiadywali si%, !e w etapie drugim wska-zówki (bod'ce) b%d$ niewidoczne, a ich zadaniem b%dzie
Maria Jarymowicz, Wydzia Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa, e-mail: mariaj@psych.uw.edu.pl Kamila Dobrenko, Instytut Psychologii Stosowanej, Akademia Pe-da gogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, ul. Szcz%"liwicka 40, 02-353 Warszawa, e-mail: kdobrenko@aps.edu.pl
Natalia Michalak, Wydzia Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa,
wskazanie po ka!dej próbie jednego z dwóch widocznych na ekranie s ów – tego, które ich zdaniem „lepiej pasuje do wcze"niejszej informacji”. Eksponowane by y s owa utajone (przez 33 milisekundy), a jawnie – pary s ów: jedno s owo w parze by o synonimem s owa utajonego, a drugie nie by o z nim tre"ciowo powi$zane. Dane wska-zywa y na to, !e tylko niektóre osoby uzyskuj$ wska'niki trafnego rozpoznawania utajonych s ów istotnie wy!sze od poziomu przypadku.
Uznali"my, !e zastosowany paradygmat stwarza mo!-liwo"# testowania hipotez dotycz$cych determinant stop-nia efektywno"ci rozpoznawastop-nia tre"ci utajonych ów s ownych. Kolejne badania mia y na celu eksploracj% znaczenia: (1) wybranych zmiennych dyspozycyjnych oraz (2) rodzaju konotacji afektywnych eksponowanych s ów. Wyniki dwóch takich bada&, opartych na podob-nych rozwi$zaniach operacyjpodob-nych, zostan$ zaprezento-wane poni!ej.
ZA!O"ENIA, PYTANIA BADAWCZE
ORAZ HIPOTEZA WSPÓLNA DLA DWÓCH BADAPunkt wyj"cia stanowi o za o!enie, i! dyspozycyjnym warunkiem samoobserwacji i wgl$dów we w asne proce-sy oraz stany jest ukszta towanie si% reprezentacji w asnej osoby. Przyjmujemy (Jarymowicz, 2008), !e:
(1) ukszta towanie si% poznawczej reprezentacji w as-nej osoby jest warunkiem koniecznym samoobserwacji, a stopie& wgl$du w siebie zale!y od stopnia z o!ono"ci tej!e reprezentacji,
(2) z o!ono"# poznawczych reprezentacji w asnej oso-by jest wynikiem zarówno informacji zwrotnych na w as-ny temat, nap ywaj$cych od otoczenia, jak i reß eksji nad samym sob$,
(3) w toku reß eksji kszta tuj$ si% nie tylko wizje Ja- -realnego, ale tak!e po!$dane wizje w asnego Ja,
(4) szczególnym przejawem z o!ono"ci rezultatów au-toreß eksji jest ukszta towanie si% standardów Ja-ideal-nego, nieredukowalnych do oczekiwa& otoczenia (co do tego, jak$/jakim jestem i chcia abym/chcia bym by#).
Innymi s owy przyjmujemy, !e Ja-idealne (w odró!nie-niu od Ja-powinno"ciowego – por. Higgins, 1987) – z de-Þ nicji – odpowiada w asnym aspiracjom podmiotu i ich (wzgl%dnej) odr%bno"ci od oczekiwa& otoczenia, a po to, by do takiej odr%bno"ci dosz o, niezb%dne s$ w asne reß eksje (Ole", Batory, 2008). W ich wyniku wzrasta z o!ono"# reprezentacji i standardów Ja, sprzyjaj$ca ro-zeznaniu co do w asnych stanów, preferencji, celów (por. Jarymowicz, 2008, 2010).
Hipoteza weryÞ kowana w dwóch opisanych poni!ej badaniach brzmia a nast%puj$co: stopie& efektywno-"ci rozpoznawania treefektywno-"ci utajonych s ów b%dzie wy!szy
u osób o wzgl%dnie wysokim stopniu z o!ono"ci standar-dów Ja ni! u osób o wzgl%dnie niskim stopniu z o!ono"ci standardów Ja.
Podj%ta zosta a ponadto kwestia znaczenia rodzaju eks-ponowanych podprogowo s ów – a w szczególno"ci ich konotacji afektywnych. We wcze"niejszych badaniach (Dobrenko, Jarymowicz, 2011) okaza o si%, !e wska'-niki rozpoznawania utajonych s ów dotycz$cych emocji negatywnych by y ni!sze ni! dla emocji pozytywnych. Wi$za y"my to z przypuszczeniem, !e generalnie asymila-cja informacji pozytywnych jest atwiejsza ni! asymilaasymila-cja informacji negatywnych. Jednak teza ta, w zwi$zku z na-sz$ prac$ nad taksonomi$ ludzkich emocji (Jarymowicz, Imbir, 2010), któr$ pos ugujemy si% w badaniach behawio-ralnych i neurobiologicznych (por. Imbir i in., 2012; Imbir, Jarymowicz, 2013; Jarymowicz, Imbir, Jasielska, Wolak, Naumczyk, 2013), uleg a modyÞ kacji. Dane wskazuj$ na to, !e zró!nicowanie znaku ma odmienne znaczenie – w zale!no"ci od tego, czy chodzi o emocje o genezie auto-matycznej (homeostatyczne b$d' hedonistyczne), czy te! o genezie reß eksyjnej (zwi$zane ze standardami Ja b$d' z ogólnymi standardami aksjologicznymi). Wobec braku dostatecznie uporz$dkowanych przes anek do sformu o-wania hipotez, zmienna konotacje afektywne utajonych
s ów mia a status zmiennej kontrolowanej.
Zaprezentujemy dwa badania, które by y cz%"ci$ wi%k-szego projektu badawczego, dotycz$cego regulacyjnej roli ró!nych rodzajów emocji oraz ich znaczenia dla podmiotowo"ci (Jarymowicz, 2008, 2009, 2012). Ka!de z bada& mia o swoje specyÞ czne cele, ale w obu chodzi o o porównanie wska'ników efektywno"ci rozpoznawania tre"ci utajonych s ów o ró!nych konotacjach afektywnych – w grupach osób o ró!nym stopniu z o!ono"ci standar-dów Ja (mierzonej tym samym narz%dziem).
BADANIE 1
SpecyÞ czne cele
Celem badania 1 by pomiar trafno"ci rozpoznawania tre"ci utajonych s ów, które odnosi y si% do ró!nych ka-tegorii emocji – w grupach osób o ró!nym stopniu z o!o-no"ci standardów Ja. Zmienn$ niezale!n$ stanowi rodzaj eksponowanych podprogowo s ów – odnosz$cych si% do emocji o genezie automatycznej b$d' reß eksyjnej, nega-tywnych b$d' pozynega-tywnych. Zmienn$ zale!n$ by stopie& trafno"ci wskaza& w parze eksponowanych jawnie s ów synonimu s owa utajonego (a nie s owa niepowi$zanego tre"ciowo).
Metoda
Osoby badane. W badaniu uczestniczy o 60
Uniwersytetu Warszawskiego, z których 58 wykona o w ca o"ci zaplanowan$ procedur%. W tej próbie test "wia-domo"ci wykaza , !e ponad po owa osób widzia a niektó-re utajone s owa. Analizom zosta y poddane dane osób, które nie widzia y !adnych s ów b$d' widzia y jakie" „migaj$ce” s owa, ale nie potraÞ y odtworzy# tre"ci !ad-nego z nich. Wy oniona próba liczy a 27 osób (12 kobiet i 15 m%!czyzn, "rednia wieku 21,51; SD = 2,34).
Metoda manipulowania utajonymi s#owami i po-miar trafno$ci ich rozpoznawania. We wszystkich
ba-daniach behawioralnych i neurobiologicznych, w celu wzbudzania emocji o genezie automatycznej b$d' re-ß eksyjnej, stosujemy te same zestawy s ów emotywnych (np. Jasielska, Jarymowicz, 2012; Imbir i in., 2012; Imbir, Jarymowicz, 2013). Przyj%li"my, !e emotywny charakter maj$ nie tylko s owa b%d$ce nazwami stanów i odczu# emocjonalnych (jak wstr"t czy duma), ale tak!e s owa b%-d$ce nazwami obiektów czy zdarze& silnie skojarzonych z emocjami (typu wakacje czy kompromitacja).
Zestawy s ów stosowanych w badaniach zosta y wybra-ne z puli opracowawybra-nej przez czterech autorów bada&, a na-st%pnie wyselekcjonowane ze wzgl%du na: (1) zbie!no"# kategoryzacji sze"ciu s%dziów kompetentnych (zespó stanowili uprzednio przeszkoleni magistranci Wydzia u Psychologii UW), losowo zestawionych s ów do jednej tylko kategorii emocji (warunkiem by a zgodno"# kate-goryzacji minimum pi%ciu s%dziów) oraz (2) porówny-waln$ w poszczególnych zestawach liczebno"# s ów (na zasadzie doboru parami). Po uwzgl%dnieniu powy!szych kryteriów z pierwotnej puli zosta a wybrana po owa ze-stawów (8 z 16). W niniejszym badaniu do opracowanej puli s ów zosta y dobrane ich synonimy oraz s owa tre-"ciowo niepowi$zane.
Bod'ce s owne by y zró!nicowane ze wzgl%du na znak (negatywny vs. pozytywny) oraz genez% emocji (automa-tyczn$ vs. reß eksyjn$). Wyró!nione zosta y cztery wa-runki badania ze wzgl%du na rodzaj komponentów emo-cjonalnych oraz warunek kontrolny – z ekspozycj$ s ów wzgl%dnie neutralnych. Dla ka!dego z pi%ciu warunków badania zosta y opracowane zestawy po osiem s ów, za-wieraj$cych: (1) s owo utajone, (2) jego synonim, (3) s o-wo niezwi$zane z tre"ci$ s owa utajonego (podobne do synonimu liczebno"ci$ liter oraz maj$ce ten sam znak).
Oto przyk ady zestawów s ów zastosowanych w bada-niu, podane w kolejno"ci: s owo utajone – synonim – s o-wo odmienne znaczenioo-wo:
(1) s owa dotycz$ce emocji negatywnych o genezie au-tomatycznej
– panika – przera#enie – przegrana,
– irytacja – furia – orgia,
(2) s owa dotycz$ce emocji pozytywnych o genezie automatycznej
– ulga – wytchnienie – wyró#nienie,
– uratowanie – ocalenie – umocnienie,
(3) s owa dotycz$ce emocji negatywnych o genezie re-ß eksyjnej
– zawstydzenie – za#enowanie – oczernianie, – zgrzeszenie – przewinienie – wykluczenie,
(4) s owa dotycz$ce emocji negatywnych o genezie re-ß eksyjnej
– obowi!zkowo$% – sumienno$% – wdzi"czno$%, – odwaga – $mia o$% – donios o$%,
(5) s owa neutralne
– osoba – posta% – orbita, – produkt – artyku – pytanie.
W punktach (1) i (2) s owa odnosz$ si% do automatycz-nych reakcji na okre"lone bod'ce (jak panika) b$d' do 'róde emocji, które takie emocje wyzwalaj$ (jak
ocale-nie). W punktach (3) i (4) s$ przyk ady s ów utajonych
odnosz$cych si% do odczu# (jak zawstydzenie), których powstanie wymaga uprzedniej reß eksyjnej oceny danego stanu rzeczy jako odbiegaj$cego od jakich" standardów b$d' 'róde tego typu odczu# (jak odwaga, która wymaga oceny okre"lonych przejawów zachowania).
Przyj%to, !e o rozpoznaniu tre"ci s owa utajonego "wiadczy wybranie – spo"ród dwóch s ów eksponowa-nych jawnie – synonimu s owa utajonego (a nie innego s owa w parze, niezwi$zanego tre"ci$ ze s owem utajo-nym). Wska'nikiem zmiennej by a proporcja odpowiedzi trafnych do nietrafnych.
Pomiar z#o%ono$ci standardów Ja. Do pomiaru
stop-nia z o!ono"ci standardów Ja zosta a u!yta technika „Moje cechy po!$dane” autorstwa Anny Chrzanowskiej (2009). Technika ta oparta jest na za o!eniu, !e standar-dy Ja-po!$danego mog$ si% kszta towa# pod wp ywem wzorców, sugestii czy nacisków otoczenia b$d' wybo-rów w asnych. Opracowana metoda zawiera trzy zadania: (1) osoba badana jest proszona o wyliczenie dowolnej liczby cech, jakie chcia aby posiada# i rozwija#, (2) na-st%pnie proszona jest o zaznaczenie – w odniesieniu do ka!dej z wymienionych cech – stopnia, w jakim na posia-daniu danej cechy zale!y jej otoczeniu oraz (3) stopnia, w jakim na posiadaniu danej cechy zale!y jej samej. Za wska'nik z o!ono"ci standardów Ja zosta a przyj%ta "red-nia bezwzgl%dnych ró!nic mi%dzy stopniem oczekiwa& w asnych i oczekiwa& otoczenia – co do ka!dej z wyge-nerowanych cech Ja.
Procedura. Badanie mia o charakter komputerowy,
dotyczy intuicji, !e w jego toku b%d$ eksponowane nie-widoczne bod'ce (nie informowano, !e b%d$ to s owa) i trzeba b%dzie zgadywa#, które z dwóch widocznych na ekranie s ów odnosi si% do niewidocznego bod'ca.
Badanie wykonane zosta o z u!yciem programu E-Prime (2002). Po instrukcji wst%pnej, dla wzmocnie-nia wra!ewzmocnie-nia, !e badanie dotyczy# b%dzie intuicji, osoby badane proszone by y o obejrzenie fotograÞ i grupy osób oraz odgadni%cie, „która z nich interesuje si% architektur$ i aran!acj$ wn%trz”. Chodzi o, po pierwsze, o przygoto-wanie badanych do pojawiaj$cego si% w dalszym etapie procedury wymogu odpowiadania na pytania, do których przes anki nie s$ znane. Po drugie, chodzi o o zasuge-rowanie, !e wy"wietlane dalej informacje podprogowe mog$ mie# form% obrazów, a nie (jak w rzeczywisto"ci) s ów. Uczestnicy byli informowani, !e na ekranie b%dzie prezentowana jaka" informacja przez moment tak krótki, !e trudno b%dzie j$ zauwa!y#. Nast%pnie pojawi$ si% dwa s owa i wtedy zadaniem b%dzie wybranie jednego z nich: tego, które odnosi si% do owej niewidzialnej informacji. S owa by y prezentowane w pi%ciu seriach (w kolejno"ci losowej).
Pocz$tkowo na ekranie pojawia si% punkt Þ ksacyjny w postaci kropki na "rodku ekranu, prezentowanej przez jedn$ sekund%. Nast%pnie przez 33 milisekundy ekspono-wane by o s owo utajone, a po nim pojawia a si% maska w postaci rz%du liter X. W celu unikni%cia powidoku, przed wy"wietleniem dwóch s ów jawnych, przez jedn$ sekund% by a wy"wietlana bia a plansza. Po wyborze przez badane-go jednebadane-go z jawnych s ów cykl ten si% powtarza .
Ostatni$ cz%"# procedury stanowi a technika „Moje cechy po!$dane”. Zaczyna a si% od s ów: „Prosz%, skon-centruj si% teraz na sobie”. Potem nast%powa a instrukcja do zdania pierwszego: „W wykropkowane miejsca wpisz, prosz%, skojarzenia, jakie przychodz$ Ci do g owy, gdy
my$lisz o tym, jaka/jaki chcia#aby$/chcia#by$ by&”.
Osoba badana mog a wymieni# dowoln$ liczb% cech. Na kolejnym ekranie automatycznie pojawia y si% wpi-sane przez osoby badane cechy oraz instrukcja: „Teraz zastanów si%, prosz%, nad odpowiedzi$ na dwa pytania: (1) W jak du!ym stopniu inni ludzie oczekuj$ od Ciebie, aby" taki/taka by /by a? (2) W jak du!ym stopniu Tobie samemu/samej zale!y, by takim/tak$ by#?” Odpowiedzi przy ka!dej z cech nale!a o zaznaczy# na siedmio-stopniowej skali.
Na koniec nast%powa test "wiadomo"ci. Pytanie 1 do-tyczy o tego, czy osoba badana „widzia a pojawiaj$ce si% na krótko informacje”. Je"li odpowied' by a twierdz$ca, zadawane by o pytanie 2: „Jakiego typu by a to infor-macja?”. Je"li kto" mówi , !e widzia s owa, zadawano pytanie 3: „Jakie konkretnie by y to s owa?”. Do próby
w a"ciwej zosta y zaliczone te osoby, które na pytanie 1 odpowiedzia y, !e nic nie widzia y, oraz te, które nie po-traÞ y udzieli# odpowiedzi na pytanie 3.
Rezultaty
Analizy wska'ników trafno"ci rozpoznawania tre"ci utajonych s ów dla ka!dego z pi%ciu warunków badania okaza y si% istotnie wy!sze od poziomu przypadku – dla ca ej próby i wszystkich warunków badania $cznie "redni wska'nik wyniós 0,60 (SD = 0,19), co jest war-to"ci$ wy!sz$ od poziomu przypadku (tutaj warto"# 0,5):
t(27) = 2,815; p < 0,05; d = 0,53 ("rednia si a efektu).
Badana próba okaza a si% zró!nicowana: cz%"# osób uzyska a wska'niki ni!sze, a cz%"# wy!sze od poziomu przypadku. Znacz$ce okaza o si% zró!nicowanie danych dla grup wyodr%bnionych ze wzgl%du na wska'niki z o-!ono"ci standardów Ja. Wska'niki te przyj% y warto"ci od –1,50 do 5,50 (M = 1,3; SD = 1,42; Me = 1,0), a kryterium podzia u na dwie równoliczne grupy stanowi a mediana: osoby o wska'nikach 1,0 i poni!ej zosta y zakwaliÞ kowa-ne do grupy o stosunkowo niskiej z o!ono"ci standardów Ja (n = 14), a pozosta e osoby do grupy o stosunkowo wy-sokiej z o!ono"ci standardów Ja (n = 13).
Analizy danych wykaza y, !e w pierwszej z grup w !ad-nym z pi%ciu warunków badania wska'niki zmiennej zale!nej nie ró!ni y si% istotnie od poziomu przypadku. *redni wska'nik trafno"ci rozpoznawania tre"ci utajo-nych s ów dla wszystkich warunków badania $cznie tak-!e nie ró!ni si% istotnie od poziomu przypadku w grupie osób o ni!szym stopniu z o!ono"ci standardów Ja.
Analizy wykaza y odmienny obraz rezultatów w gru-pie osób o wy!szym stopniu z o!ono"ci standardów Ja. *redni wska'nik trafno"ci rozpoznawania utajonych s ów dla wszystkich warunków badania $cznie wyniós 0,66 (SD = 0, 20), co oznacza warto"# powy!ej poziomu przy-padku t(12) = 3,26; p < 0,05; d = 0,8 (du!a si a efektu).
Analizy dla ka!dego z pi%ciu warunków badania z osobna wykaza y, !e osoby z tej grupy uzyska y "redni wska'nik trafno"ci rozpoznawania s ów:
(1) neutralnych 0,70 (SD = 0,23) – istotnie wy!szy od poziomu przypadku: t(12) = 3,07; p < 0,05; d = 0,87 (du!a
si a efektu);
(2) odnosz$cych si% do emocji negatywnych o gene-zie automatycznej – nieró!ni$cy si% istotnie od poziomu przypadku;
(3) odnosz$cych si% do emocji pozytywnych o genezie automatycznej 0, 66 (SD = 0,18) – istotnie wy!szy od po-ziomu przypadku: t(12) = 3,22; p < 0,05; d = 0,89 (du!a si a
efektu);
(4) odnosz$cych si% do emocji negatywnych o gene-zie reß eksyjnej 0,68 (SD = 0,15) – istotnie wy!szy od
poziomu przypadku: t(12) = 4,38; p < 0,05; d = 1,2 (du!a
si a efektu);
(5) odnosz$cych si% do emocji pozytywnych o genezie reß eksyjnej 0,63 (SD = 0,20) – istotnie wy!szy od pozio-mu przypadku: t(12) = 2,29; p < 0,05; d = 0,65 ("rednia si a
efektu).
Analizy wykaza y, !e ani w grupie osób o ni!szym, ani w grupie osób o wy!szym stopniu z o!ono"ci standardów Ja nie wyst$pi istotny statystycznie efekt g ówny znaku, rodzaju genezy emocji czy efekt interakcji obu tych czyn-ników.
Dyskusja wyników
Wyniki testu $wiadomo$ci. Jak wykaza standardowy
test "wiadomo"ci, ponad po owa uczestników widzia a utajone bod'ce – odmiennie ni! to mia o miejsce w in-nych próbach z wykorzystaniem paradygmatu podprogo-wego poprzedzania (Murphy, Zajonc, 1993/1994; Ohme, 2003, 2007; Ohme, Jarymowicz, Reykowski, 2001). Czas ekspozycji bod'ców s ownych (33 ms – umiarkowanie krótki, jak na bod'ce s owne) dobrany by tak, by mo!na by o uchwyci# mi%dzyosobowe zró!nicowanie progów wra!liwo"ci. O tym, !e tak wiele osób widzia o s owa utajone zdecydowa zapewne fakt, !e o ile podstawowym warunkiem klasycznego paradygmatu jest brak wiedzy o tym, !e b%d$ stosowane bod'ce podprogowe, o tyle w omawianym badaniu ich zapowied' by a zabiegiem zamierzonym.
Hipotezy a stopie' trafno$ci rozpoznawania utajo-nych s#ów. Stopie& rozpoznawania tre"ci
eksponowa-nych podprogowo s ów okaza si% w przeprowadzonym badaniu istotnie zale!ny od wska'ników stopnia z o!o-no"ci standardów Ja. W grupie osób o wzgl%dnie niskich wska'nikach tej zmiennej wszystkie wska'niki trafno-"ci okaza y si% poni!ej poziomu przypadku. Natomiast w grupie osób o wzgl%dnie wysokich wska'nikach – spój-nych z przyj%t$ hipotez$, poziom rozpoznania by wy!szy od poziomu przypadku (z jednym wyj$tkiem).
Istotna okaza a si% rola konotacji afektywnych utajo-nych s ów dla trafno"ci ich rozpoznawania. Dotyczy o to tylko grupy o stosunkowo wysokiej z o!ono"ci standar-dów Ja i tylko s ów odnosz$cych si% do emocji o genezie automatycznej. Wyst$pi ni!szy stopie& trafno"ci rozpo-znawania eksponowanych podprogowo s ów negatyw-nych ni! pozytywnegatyw-nych (podobnie jak w innym badaniu – por. Dobrenko, Jarymowicz, 2011). Efekt taki nie wy-st$pi dla s ów zwi$zanych z emocjami o genezie reß ek-syjnej. Innymi s owy, gorzej rozpoznawane by y s owa odnosz$ce si% do emocji homeostatycznych negatywnych (jak ból) ni! pozytywnych (jak ulga), a nie by o podobnej
ró!nicy dla emocji o genezie reß eksyjnej (negatywnych, jak wstyd vs. pozytywnych, jak odwaga).
Wyniki te s$ spójne z danymi, jakie uzyskali"my w ba-daniu EEG, w którym wzbudzali"my emocje podobnymi kategoriami bod'ców s ownych (por. Imbir i in., 2012). Stwierdzili"my ró!nice wzbudzonych potencja ów dla emocji o ró!nym znaku – wy $cznie w przypadku s ów odnosz$cych si% do emocji automatycznych (tak jak w ni-niejszym badaniu). Wyniki te $cznie sugeruj$, i! zjawi-sko asymetrii negatywno-pozytywnej w wersji opisywa-nej w literaturze (Cacioppo, Gardner, 1999/2001; Peeters, Czapi&ski, 1990) oraz dane empiryczne "wiadcz$ce o tym, !e „Emocje negatywne wa!$ w mózgu wi%cej” (jak zatytu owali swój artyku Ito, Larsen, Smith i Cacioppo, 1998) odnosz$ si% do emocji o genezie automatycznej, a nie emocji o genezie reß eksyjnej. Ta wa!na i intryguj$-ca hipoteza wymaga weryÞ kacji w toku dalszych bada&.
BADANIE 2
SpecyÞ czne cele
Zmienn$ niezale!n$ w tym badaniu stanowi y ekspo-nowane podprogowo s owa o ró!nych konotacjach afek-tywnych (by y one ró!ne co do znaku, a nie by y zró!-nicowane ze wzgl%du na genez% emocji). Mierzona by a efektywno"# ich rozpoznawania – wyra!aj$ca si% nie tylko trafno"ci$ ich tre"ci (przez wskazanie s owa blisko-znacznego), lecz tak!e tempem udzielania odpowiedzi.
Celem kolejnym badania 2 by pomiar efektywno"ci roz-poznawania utajonych s ów ze wzgl%du na zmienne dyspo-zycyjne. Chodzi o zarówno o: (1) czynniki instrumentalne, zwi$zane ze zdolno"ciami j%zykowymi, warunkuj$cymi odbiór sygna ów s ownych, jak i o (2) czynniki osobowo-"ciowe w postaci stopnia z o!ono"ci standardów Ja.
Metoda
Osoby badane. W badaniu udzia wzi% o 100 studentów
Wy!szej Szko y Mened!erskiej i Wojskowej Aka demii Technicznej w Warszawie oraz Zespo u Szkó Ponad gim-nazjalnych im. Ko"ciuszki i Spo ecznej Wy!szej Szko y Przedsi%biorczo"ci i Zarz$dzania w Garwolinie.
W tej próbie test "wiadomo"ci wykaza , !e cz%"# osób widzia a niektóre utajone s owa. Do próby w a"ciwej zo-sta y zaliczone tylko te osoby, które nie widzia y !adnych s ów (N = 86 osób, 28 kobiet i 58 m%!czyzn, "rednia wie-ku 23,9; SD = 2,73). Analizy statystyczne danych zosta y przeprowadzone w tej próbie uczestników.
Metoda manipulowania utajonymi s#owami i po-miar efektywno$ci ich rozpoznawania. U!yte zosta y
zestawy s ów negatywnych, neutralnych i pozytywnych. S owa (w formie rzeczownikowej lub przymiotnikowej
– ta ostatnia zmienna nie mia a znaczenia i zostanie po-mini%ta) oceniane by y przez trzech s%dziów kompetent-nych – ze wzgl%du na znak, nat%!enie konotacji afektyw-nych i frekwencyjno"#. Z pierwotnej autorskiej puli 205 zestawów s ów, po uwzgl%dnieniu powy!szych kryteriów, wybranych zosta o 57 zestawów: 3 próbne oraz 54 zesta-wów w a"ciwych (po 18 zestazesta-wów s ów negatywnych, neutralnych i pozytywnych). Oto przyk ady zestawów s ów – podanych w kolejno"ci s owo utajone – s owo bli-skoznaczne – s owo odmienne znaczeniowo:
s owa negatywne
koszmar – makabra – nietakt, k amliwy – ob udny – kapry$ny,
s owa neutralne
b !d – pomy ka – cisza,
aktualny – wspó czesny – dziwny,
s owa pozytywne
mi o$% – nami"tno$% – syto$%, lojalny – uczciwy – robotny.
Przyj%to, !e o rozpoznaniu tre"ci s owa utajonego "wiadczy wybranie – spo"ród dwóch s ów eksponowa-nych jawnie – s owa bliskoznacznego wzgl%dem s owa utajonego (a nie innego s owa w parze, niezwi$zanego tre"ci$ ze s owem utajonym). Mierzony by czas udzie-lania odpowiedzi. Wska'nikiem efektywno"ci rozpozna-wania utajonych s ów by stosunek trafnych wskaza& do czasu wykonywania prób.
Pomiar z#o%ono$ci standardów Ja. Do pomiaru
stop-nia z o!ono"ci standardów Ja zosta a u!yta technika „Moje cechy po!$dane” (Chrzanowska, 2009) – ta sama, która wykorzystana zosta a w badaniu 1 (por. wy!ej). Zastosowano wersj% papierow$ techniki, ale przebieg badania by analogiczny do badania 1; równie! wed ug tego samego algorytmu by obliczany wska'nik zmiennej nazwanej stopniem z o!ono"ci standardów Ja.
Pomiar sprawno$ci leksykalnej. Sprawno"#
leksykal-na mierzoleksykal-na by a technik$ „Decyzje leksykalne”, stano-wi$c$ popularn$ metod% u!ywan$ w badaniach z zakresu psychologii poznawczej. Technika sk ada a si% z 24 ze-stawów liter – takich jak ci!gnik, cvwpyxa, deska, diwcm,
interes, tabrwda, dziura, polrw. Osoby badane proszone
by y o jak najszybsze przyciskanie klawiszy oznaczaj$-cych tak lub nie – w odpowiedzi na pytanie, czy dany ci$g liter tworzy s owo. Obliczany by wska'nik sprawno"ci leksykalnej, b%d$cy stosunkiem procentu poprawnych odpowiedzi do czasu odpowiedzi w ca ym zadaniu.
Procedura. Badanie mia o charakter indywidualny,
cz%"ciowo komputerowy. Uczestnicy zapraszani byli do
udzia u w „badaniu intuicji”. Cz%"# 1 mia a charakter komputerowy. W celu zach%cenia uczestników do orzeka-nia o czym" nieznanym wy $cznie na podstawie ów, w fazie wst%pnej pokazano im kolejno dwa zdj%cia (Sterczy&ski, Kola&czyk, 2004) przedstawiaj$ce grupy osób, co do których nale!a o, „pos uguj$c si% intuicj$”, co" odgadn$# („Kto z kim ma romans?” oraz „Kto naj-wi%cej zarabia?”). Instrukcja do w a"ciwej cz%"ci bada-nia informowa a, !e na ekranie komputera pojawi$ si% na moment pewne informacje, a czas ich ekspozycji b%dzie tak krótki, !e nie b%dzie mo!na ich zauwa!y#; nast%pnie na monitorze pojawi$ si% dwa s owa, a zadaniem b%dzie odgadni%cie i wskazanie jednego z tych s ów – tego, które lepiej pasuje do niewidocznej informacji.
Kolejne próby poprzedza punkt Þ ksacyjny. S owa sta-nowi$ce prawid ow$ odpowied' pojawia y si% losowo po lewej lub po prawej stronie ekranu. S owa by y pre-zentowane przez 33 milisekundy na "rodku ekranu, bez-po"rednio po nich w tej samej lokalizacji pojawia y si% bod'ce jawne, które równocze"nie pe ni y funkcj% maski. Bod'ce jawne znika y po dokonaniu wyboru. Pomi%dzy poszczególnymi zestawami nast%powa a 1-sekundowa przerwa (bia a plansza), po której sekwencja si% powta-rza a (punkt Þ ksacyjny, utajone s owo, dwa s owa do wy-boru, przerwa).
Dalej nast%powa test "wiadomo"ci – taki jak w bada-niu 1 (por. wy!ej). Nast%pnie osoby badane y dwa zadania: „Decyzje leksykalne” i technik% „Moje cechy po!$dane”. Na koniec ka!demu uczestnikowi ba-dania proponowano zabranie wizytówki badacza z jego adresem e-mailowym – na wypadek jaki" pyta& dotycz$-cych przebiegu czy wyników badania.
Rezultaty
Wska'niki efektywno"ci rozpoznawania utajonych s ów wynios y od 0,47 do 0,67, ale "redni wska'nik dla s ów wszystkich kategorii $cznie w ca ej przebadanej próbie wyniós 0,5281 i nie by istotnie wy!szy od po-ziomu przypadku. Nie stwierdzono te! efektu g ównego znaku emocji.
W celu sprawdzenia, czy wyniki oka!$ si% zale!ne od zmiennych dyspozycyjnych, wykonana zosta a analiza regresji wielokrotnej w programie AMOS. Model wyja-"nia 12 % wariancji (R2 = 0,119), a wska'niki istotno"ci
dla determinant wynios y:
– sprawno"# leksykalna: ß = 0,282; p < 0,001; – z o!ono"# standardów Ja: ß = 0,197; p = 0,049. Okaza o si% ponadto, !e zwi$zek mi%dzy predykatorami nie jest istotny (r = 0,02).
Dyskusja wyników
Wyniki testu $wiadomo$ci. Jak wykaza test
"wiado-mo"ci, w próbie 100 uczestników badania, 86 osób od-powiedzia o „nie” na pytanie o to, czy widzia y jakie" utajone bod'ce. By to procent znacznie wy!szy ni! w ba-daniu 1 (86% do 46%). By# mo!e o tak du!ej ró!nicy zdecydowa a odmienno"# badanych populacji: studentów UW w badaniu 1 oraz studentów uczelni nieuniwersy-teckich w badaniu 2 (z Warszawy i z Garwolina). Mo!na przypuszcza#, !e studia uniwersyteckie sprzyjaj$ w wi%k-szym stopniu treningowi samoobserwacji (a to powin-no obni!a# progi wra!liwo"ci na bod'ce) ni! inne typy studiów. Komentarz w tej kwestii trzeba jednak uzna# za czysto intuicyjny.
Hipotezy a stopie' trafno$ci rozpoznawania tre$ci utajonych s#ów. Stopie& efektywno"ci rozpoznawania
tre"ci eksponowanych podprogowo s ów okaza si% za-le!ny od wska'ników sprawno"ci leksykalnej i stopnia z o!ono"ci standardów Ja.
Wyniki te dostarczaj$ wsparcia dla hipotezy przewidu-j$cej, !e o mo!liwych wgl$dach w nap ywaj$ce sygna y decyduj$ zarówno czynniki instrumentalne (przejawiaj$-ce si% w odniesieniu do sygna ów s ownych, mi%dzy in-nymi tym, co zosta o tu nazwane „sprawno"ci$ leksykaln$”), jak i czynniki osobowo"ciowe, zwi$zane z ukszta -towaniem si% poznawczych reprezentacji w asnej osoby (przejawiaj$ce si% mi%dzy innymi tym, co zosta o tu na-zwane „z o!ono"ci$ standardów Ja”). Te dwie kategorie czynników okaza y si% w badaniu wzajemnie niezale!ne, by y natomiast istotne jako determinanty mierzonego przejawu funkcjonowania.
Opisany efekt wyst$pi bez wzgl%du na znak utajonych s ów. W badaniu 2 (odmiennie ni! w badaniu 1) nie o uwzgl%dnione rozró!nienie emocji o genezie automa-tycznej i reß eksyjnej, ale wi%kszo"# s ów utajonych by a zwi$zana z poj%ciami o charakterze reß eksyjnym (jak
udny, aktualny, lojalny). By# mo!e z tego wzgl%du efekt
znaku okaza si% nieistotny podobnie jak w badaniu 1 dla s ów zwi$zanych z emocjami reß eksyjnymi.
DYSKUSJA OGÓLNA
Dane uzyskane w obu zaprezentowanych badaniach wykazuj$, !e cz%"# uczestników, mimo i! nie dostrzeg a eksponowanych w sposób utajony (w czasie 33 milise-kund) s ów, potraÞ a nast%pnie – po namy"le – wskaza# trafnie ich jawnie eksponowane odpowiedniki. Ten obraz danych sugeruje, !e wzbudzony zosta proces dekodowa-nia semantycznego utajonych s ów, a jego wynik móg zosta# jawnie rozpoznany. W obu badaniach okaza o si% ponadto, !e stopie& rozpoznawania by u ró!nych osób
odmienny i zale!ny nie tylko od kontrolowanych zdol-no"ci leksykalnych (w badaniu 2), ale i od zmiennej oso-bowo"ciowej, jak$ by a w obu badaniach z o!ono"# stan-dardów Ja.
Wiadomo, !e umys przetwarza nap ywaj$ce infor-macje zanim dojdzie do ich percepcji i jawnego prze-twarzania. W sposób nie"wiadomy dochodzi zarazem do dekodowania deskryptywnego i afektywnego zna-czenia nap ywaj$cych sygna ów (Damasio, 1994/1999, 1999/2000; Gazzaniga, 2011; LeDoux, 2012; LeDoux, Phels, 2000/2005). Zjawiska obu rodzajów wi$!$ si% z po-j%ciami implicit cognition i implicit emotion, stanowi$cy-mi wa!ny uk ad odniesienia dla bada& psychologicznych w ci$gu ostatnich trzech dekad. Wykazuj$ one wp yw procesów utajonych na przetwarzania informacji i zacho-wanie (Bargh, 1997/1999; Damasio, 1994/1999; Ekman, Davidson, 1984/1988; Fiske, Taylor, 1984; Greenwald, Banaji, 1995; Kola&czyk, 2009; LeDoux, 1996/2000, 2012; Lewicka, 1993; Ohme, 2003, 2007; Pochwatko, 2007; Zajonc, 1980/1985).
Zaprezentowane badania mia y na celu pomiar efek-tywno"ci rozpoznawania bod'ców zdegradowanych, uta-jonych – nie obrazowych, lecz s ownych. Rozpoznawanie mia o polega# nie na wskazaniu tego samego s owa, które chwil% wcze"niej by o bod'cem dla receptorów, lecz cho-dzi o o wykazanie si% rozumieniem jego tre"ci, zadanie polega o bowiem na wskazaniu s owa bliskoznacznego s owu utajonemu. Cel ten by zwi$zany z za o!eniem, !e w nast%pstwie ekspozycji podprogowych znaki lite-rowe sk adaj$ce si% na s owo s$ dekodowane i – dzi%ki utworzonym wcze"niej sieciom neuronalnym (Damasio, 1994/1999, 1999/2000; LeDoux, Phels, 2000/2005) – aktywizuj$ procesy prowadz$ce do dekodowania afek-tywnego i semantycznego. A gdy rodzaj zadania wzbu-dza procesy utajonego my"lenia (Holyoak, Morrison, 2005; Pochwatko, Godlewska, Balas, Sweklej, 2009; Underwood, 1996/2004), mo!liwe staje si% trafne wska-zanie synonimu s owa utajonego.
Dowodów empirycznych na znaczenie regulacyjne nie"wiadomie przetwarzanych informacji dostarczaj$ liczne badania eksperymentalne, prowadzone od kilku-dziesi%ciu lat, g ównie w zakresie psychologii poznaw-czej i spo ecznej (por. Lewicki, 1986; Murphy, Zajonc, 1993/1994; Ohme, 2007). Wnioskowanie o tym, jak bod'ce podprogowe s$ przetwarzane, jest oparte na re-jestrowanych nast%pstwach w postaci jawnych s$dów czy reakcji behawioralnych spójnych z utajonym po-przedzaniem (Berridge, Winkielman, 2003; Chen, Bargh, 1997/1999; Jarymowicz, 2008; Marcel, 1983; Ohme i in., 2001; Pochwatko, 2007). Ich rezultaty wykazu-j$, !e poza "wiadomo"ci$ zachodz$ mniej lub bardziej
z o!one procesy przetwarzania semantycznego i my"le-nia (Abrams, Klinger, Greenwald, 2002; Dijsterhuis, Bos, Nordgren, van Baaren, 2006; Liman, Reber, 2005; Reber, 1993).
Takie niekontrolowane my"lenie prowadzi do skutków w postaci s$dów o sobie i innych ludziach, dokonywa-nych wyborów, podejmowadokonywa-nych decyzji i dzia a& (Balas, Pochwatko, Sweklej, Godlewska, 2009). Wiadomo jed-nak, !e cho# przetwarzanie nie"wiadome jest atrybutem inteligencji cz owieka, jest tak!e 'ród em jego irracjonal-no"ci. W badaniach w asnych koncentrujemy uwag% na znaczeniu utajonego przetwarzania informacji do owania jawnych s$dów o sobie i innych ludziach, fawo-ryzowaniu swoich wzgl%dem obcych (Jarymowicz, 2006), efektów bezwiednego odnoszenia do Ja neutralnych bod'-ców, o ile by y poprzedzane podprogowo bod'cami atrak-cyjnymi (B aszczak, Imbir, 2012). Podejmujemy jednak tak!e badania nad czynnikami warunkuj$cymi wzgl%dnie nisk$ podatno"# na wp ywy utajonych irrelewantnych syg na ów na funkcjonowanie (Jarymowicz, 2008).
Nie"wiadome przetwarzanie jest cz%sto 'ród em znie-kszta ce& poznawczych. Ich geneza jest cz%sto przez badaczy wi$zana z regulacyjn$ rol$ Ja – ma to miejsce w psychologii od czasu sformu owania koncepcji psy-chiki przez Freuda i wprowadzenia poj%cia mechani-zmów obrony ego (Freud, 1910/1992). W kilkadziesi$t lat pó'niej koncepcje te zyska y wsparcie w wynikach bada& eksperymentalnych (Dymkowski, 1993, 1996; Greenwald, 1980, 1986; Grzego owska-Klarkowska, 1986). A jednak to tak!e we w a"ciwo"ciach struktury Ja mo!na doszukiwa# si% takich przejawów podmiotowo"ci cz owieka, jak wgl$dy w siebie.
Wiele danych wskazuje na niespecyÞ czne nast%pstwa procesów utajonego przetwarzania informacji, takie jak negatywna ocena jawna pod wp ywem utajonego bod'-ca negatywnego czy interpretacja zdarze& spójna z prag-nieniami podmiotu. Zastosowany przez nas paradygmat pozwala zaobserwowa# co" istotnie odmiennego, bo nie chodzi o dyfuzyjne nast%pstwa utajonego bod'ca o okre-"lonym znaku, lecz o artykulacj% przez podmiot tre"ci tego, co nie mia o pod o!a motywacyjnego, a wymaga o domy"lenia si% czego". Okaza o si% to mo!liwe, ale zara-zem dane z obu bada& wykaza y, !e tylko cz%"# uczestni-ków by a w stanie rozwi$za# zadanie rozpoznania tre"ci s ów utajonych.
Je"li wiedz% o naturze procesów przetwarzania infor-macji powi$za# z kwesti$ podmiotowo"ci cz owieka, to pytania o natur% tych procesów oraz mo!liwo"ci dotar-cia do nich przez podmiot wydaj$ si% wyj$tkowo wa!ne. W tym prze"wiadczeniu prowadzimy badania, próbuj$c powi$za# wiedz% o procesach poznawczych z wiedz$
o emocjonalnych mechanizmach modyÞ kuj$cych ich przebieg. Pytamy tak!e o czynniki dyspozycyjne determi-nuj$ce podmiotow$ kontrol% nad przebiegiem utajonego poznania.
Zaprezentowane dane wydaj$ si% przyczynkiem do od-powiedzi na pytanie o znaczenie czynników osobowych w utajonym przetwarzaniu informacji. Wiedza na temat systemu powi$za& pomi%dzy atrybutami zmys owymi, afektywnymi i semantycznymi utajonych s ów odnosi si% do procesów o charakterze uniwersalnym. A jednak nie ka!dy podmiot potraÞ "wiadomie wykorzysta# po-wi$zania tego rodzaju, by osi$gn$# oczekiwany wgl$d. Nawet wtedy, gdy (jak w naszych zadaniach) pobudzona jest jego czujno"#. Kwestia ta wydaje si% pozostawiona na uboczu poszukiwa& badawczych. Z tych wzgl%dów wa!ne s$ badania nad czynnikami, które kszta tuj$ si% stopniowo, wraz z rozwojem osobowo"ci, i wyznaczaj$ istotne zró!nicowania mi%dzyosobowe.
W prezentowanych tu badaniach przedmiotem zaintere-sowania by a g ównie z o!ono"# standardów Ja – pochodna od my"lenia reß eksyjnego. We wcze"niejszych badaniach wskazywali"my na znaczenie innych przejawów reß eksyj-no"ci (takich jak heterogeniczno"# standardów warto"cio-wania, orientacja prospo eczna egzocentryczna czy orien-tacja religijna poszukuj$ca – por. Jarymowicz, 2008, 2013) dla funkcjonowania. Z o!ono"# standardów Ja jest jednym z przejawów reß eksyjno"ci cz owieka, maj$cym specy-Þ czne nast%pstwa, dotycz$ce zarówno spostrzegania czy oceniania siebie, jak i stosunku do innych ludzi. Jednym z wa!nych determinant rozwoju osobowego jest reß ek-syjno"#. Jej narz%dziem jest j%zyk i my"lenie – warunki konieczne rozwoju, ale zarazem niewystarczaj$ce. Bo ko-nieczne jest tak!e wykorzystywanie potencji poznawczo--intelektualnych w my"leniu o "wiecie i sobie samym.
Przekonuj$ o tym uzyskane przez nas dane. Warto odnotowa#, !e w dwóch opisanych tu badaniach uczest-nikami by y osoby pochodz$ce z ró!nych uczelnianych "rodowisk. W próbie studentów UW (badanie 1) uzyska-li"my nie tylko wy!sze wska'niki w te"cie "wiadomo"ci (a to zredukowa o wielko"# uwzgl%dnionej w analizach danych próby), ale i $czny wska'nik rozpoznawania utajonych s ów istotnie wy!szy od poziomu przypadku, a w próbie s uchaczy innych szkó (badanie 2) efekt g ów-ny nie by istotów-ny statystycznie. Jednak tak!e w tej ostat-niej próbie osoby o stosunkowo wysokich wska'nikach sprawno"ci leksykalnych i zarazem wysokim stopniu z o-!ono"ci standardów Ja uzyska y wska'niki rozpoznawa-nia tre"ci utajonych s ów istotnie wy!sze ni! pozosta e. Dane te sugeruj$, !e znaczenie ma indywidualny rozwój w a"ciwo"ci, które mo!na kszta towa# w sposób celowy – o ile podmiot uzna to za wa!ne.
LITERATURA CYTOWANA
Abrams, R., Klinger, M., Greenwald, A. G. (2002). Subliminal words activate semantic categories (not automated motor responses). Psychonomic Bulletin, 9, 100–106.
Balas, R., Pochwatko, G., Sweklej, J., Godlewska, M. (2009). Poznawcze i afektywne mechanizmy intuicji. Warszawa: Wy -dawnictwo IP PAN.
Bargh, J. A. (1997/1999). Automatyzmy dnia powszedniego. Czasopismo Psychologiczne, 5, 209–256.
Berridge, K. C., Winkielman, P. (2003). What is unconscious emotion: The case of unconscious “liking”. Cognition and Emotion, 17, 181–211.
B aszczak, A. (2010). Wspó zale#no$% schematu Ja. Ró#nice p ciowe. Konsekwencje. Lublin: Wydawnictwo UMCS. B aszczak, W., Imbir, K. (2012). Use of affective priming to
measure implicit self-reference effect. Psychological Reports: Mental & Physical Health, 111, 107–114.
Cacioppo, J. T., Gardner, W. L. (1999/2001). Emocje, prze . B. Latawiec. W: M. Jarymowicz (red.), Pomi"dzy afektem a intelektem. Poszukiwania empiryczne (s. 17–44). Warszawa: Wy dawnictwo IP PAN.
Chen, M., Bargh, J. A. (1997/1998). Nie"wiadome potwierdza-nie zachowapotwierdza-niem automatyczpotwierdza-nie aktywowanych stereotypów. Czasopismo Psychologiczne, 6, 89–104.
Chrzanowska, A. (2009). Osobiste standardy warto$ciowania a przejawy postaw wobec Swoich i Obcych w próbie wolonta-riuszy hospicyjnych i kontrolnej. Niepublikowana praca magi-sterska, Wydzia Psychologii UW, Warszawa.
Damasio, A. R. (1994/1999). B !d Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, prze . M. Karpi&ski. Pozna&: Dom Wydawniczy Rebis.
Damasio, A. R. (1999/2000). Tajemnice $wiadomo$ci. Jak o i emocje wspó tworz! $wiadomo$%, prze . M. Karpi&ski. Pozna&: Dom Wy dawniczy Rebis.
Dijsterhuis, A., Bos, M. W., Nordgren, L. F., van Baaren, R, B. (2006). On making the right choice: The delibaration-without--attention effect. Science, 311, 1005–1007.
Dobrenko, K. (2005). Rozpoznawanie utajonych s ów o ró#nych konotacjach afektywnych przez wskazywanie tych samych s ów, ich synonimów i antonimów. Niepublikowana praca magisterska. Wydzia Psychologii UW, Warszawa.
Dobrenko, K. (2010). Uwarunkowania wgl!dów podmiotu w znaczenie nie$wiadomie przetwarzanych informacji s ow-nych. Niepublikowana rozprawa doktorska, Wydzia Psycho-logii UW, Warszawa.
Dobrenko, K., Jarymowicz, M. (2011). Rozpoznawanie ekspo-nowanych podprogowo s ów o negatywnych b$d' pozytyw-nych konotacjach. Psychologia – Etologia – Genetyka, 23, 29–44.
Dymkowski, M. (1993). Poznawanie siebie. Umotywowane sprawdziany samowiedzy. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Dymkowski, M. (1996). Samowiedza w okowach przywdziewa-nych masek. Warszawa: Wydawnictwo IP PAN.
Ekman, P., Davidson, R. J. (red.) (1994/1998). Natura emo-cji. Podstawowe zagadnienia, prze . B. Wojciszke. Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Fiske, S. T., Taylor, S. E. (1984). Social cognition. Reading (Mass.): Addison-Wesley Publishing Company.
Freud, Z. (1910/1992). O psychoanalizie. Pozna&: OÞ cyna Wydawnicza Book Service.
Gazzaniga, M. S. (2011). Who is in charge? Free will and the science of the brain. New York: Harper Collins.
Greenwald, A. G. (1980). Totalitarian ego: Fabrication and revi-sion of personal history. American Psychologist, 35, 603–618. Greenwald, A. G. (1986). Samowiedza i samooszukiwanie.
Przegl!d Psychologiczny, 29, 291–303.
Greenwald, A. G., Banaji, M. R. (1995). Utajone poznanie eczne: postawy, warto"ciowanie siebie i stereotypy. Przegl!d Psychologiczny, 38, 11–63.
Greenwald, A. G., Pratkanis, A. R. (1984/1988). Ja jako cen-tralny schemat postaw. Nowiny Psychologiczne, 55, 20–70. Grzego owska-Klarkowska, H. (1986). Mechanizmy obronne
osobowo$ci. Warszawa: Pa&stwowe Wydawnictwo Naukowe. Higgins, E. T. (1987). Self-discrepancy: A theory relating self
and affect. Psychological Review, 94, 319–340.
Holyoak, K. J., Morrison, R.G. (red.) (2005). The Cambridge book of thinking and reasoning. Cambridge, New York: Cambridge University Press.
Ito, T. A., Larsen, J. T., Smith, N. K., Cacioppo, J. T. (1998). Negative information weighs more heavily on the brain: The negativity bias in evaluative categorizations. Journal of Personality and Social Psychology, 75, 887–900.
Imbir, K., Jarymowicz, M., )ygierewicz, J., Ku", R., Micha-lak, M., Kruszy&ski, M., Durka, P. (2012). Emocje o gene-zie automatycznej b$d' reß eksyjnej a potencja y zwi$zane z bod'cem (ERP). Psychologia – Etologia – Genetyka, 26 (2), 23–41.
Imbir, K., Jarymowicz, M. (2013). The effect of automatic vs. reß ective emotions on cognitive control in Antisaccade Tasks and the Emotional Stroop Test. Polish Psychological Bulletin, 44 (2), 137–146.
Jarymowicz, M. (2006). O przejawach faworyzowania Swoich wzgl"dem Obcych i rzekomej nieuchronno$ci zjawiska. War-szawa: Wydawnictwo IP PAN.
Jarymowicz, M. (2008). Psychologiczne podstawy podmiotowo-$ci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Jarymowicz, M. (2009). Emotions as evaluative processes: From primary affects to appraisals based on deliberative thinking. W: A. B achnio, A. Przepiórka (red.), Closer to emotions (s. 55–72). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Jarymowicz, M. (2010). Z o!ono"# osobistych standardów war-to"ciowania a podatno"# na utajone wp ywy bod'ców afek-tywnych. Czasopismo Psychologiczne, 6, 31–44.
Jarymowicz, M. (2012). Understanding human emotions: On the different bases of pleasure and pain. Journal of Russian and East European Psychology, 50 (3), 9–25.
Jarymowicz, M. (2013). Idea y jako regulatory funkcjonowa-nia: Z o!ono"# Ja-idealnego a postawy spo eczne. Roczniki Psychologiczne, 16 (2), 163–197.
Jarymowicz, M., Imbir, K. (2010). Próba taksonomii ludzkich emocji. Przegl!d Psychologiczny, 53, 439–461.
Jarymowicz, M., Imbir, K., Jasielska, D., Wolak, T., Naum-czyk, P. (2013). Wzbudzanie emocji specyÞ cznych dla automatycznego vs. reß eksyjnego systemu warto"ciowania a odpowiedzi hemodynamiczne mózgu: efekty fMRI doty-cz$ce systemu i znaku emocji. Psychologia – Etologia – Genetyka, 27, 7–24.
Jasielska, D., Jarymowicz, M. (2012). Wagi nadawane emocjom pozytywnym o genezie automatycznej i reß eksyjnej a wska'-niki poziomu poczucia szcz%"cia. Roczwska'-niki Psychologiczne, 15 (2), 7–30.
Kola&czyk, A. (2009). Trójczynnikowy model intuicji twór-czej – niejawna samokontrola, uwaga ekstensywna i prze-warto"ciowanie znacze&. W: J. Kozielecki (red.), Nowe idee w psychologii (s. 40–63). Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne.
LeDoux, J. E. (1996/2000). Mózg emocjonalny, prze . A. Jan-kowski. Pozna&: Wy dawnictwo Media Rodzina.
LeDoux, J. E. (2012). Rethinking emotional brain. Neuron, 73, 653–676.
LeDoux, J. E., Phels, E. A. (2000/2005). Sieci emocjonalne w mózgu. W: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.), Psycho-logia emocji (s. 210–219). Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lewicka, M. (1993). Aktor czy obserwator? Psychologiczne mechanizmy odchyle& od racjonalno$ci w rozumowaniu po -tocznym. Warszawa, Olsztyn: Wydawnictwo Polskiego Towa-rzystwa Psychologicznego.
Lewicki, P. (1986). Nonconscious social information proces-sing. New York: Academic Press.
Liman, L., Reber, A. S. (2005). Implicit cognition and thought. W: K. J. Holyoak, R. G. Morrison (red.), The Cambridge book of thinking and reasoning (s. 431–453). Cambridge, New York: Cambridge University Press.
Marcel, A. J. (1983). Conscious and unconscious percep-tion: Experiments on visual masking and word recognition. Cognitive Psychology, 15, 197–237.
Markus, H. R. (1977). Self-schema and processing information about the self. Journal of Personality and Social Psychology, 35, 63–78.
Murphy, S. T., Zajonc, R. B. (1993/1994). Afekt, poznanie i "wiadomo"#: rola afektywnych bod'ców poprzedzaj$cych
przy optymalnych i suboptymalnych ekspozycjach. Przegl!d Psychologiczny, 37, 261–299.
Ohme, R. K. (2003). Podprogowe informacje mimiczne. War-szawa: Wydawnictwo IP PAN.
Ohme, R. K. (red.) (2007). Nieu$wiadomiony afekt. Najnowsze od krycia. Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne. Ohme, R. K., Jarymowicz, M., Reykowski, J. (red.) (2001). Au
-tomatyzmy w procesach przetwarzania informacji. War szawa: Wydawnictwo IP PAN, SWPS.
Ole", P., Batory, A. (red.). (2008). To#samo$% i jej przemiany a kultura. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Peeters, G., Czapi&ski, J. (1990). Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective and informa-tional negativity effects. W: W. Stroebe, M. Hewstone (red.), European review of social psychology (s. 33–60). London: Wiley.
Pochwatko, G. (2007). Wp yw nieu"wiadomionego afektu na motoryczne reakcje d$!enia–unikania. W: R. K. Ohme (red.), Nieu$wiadomiony afekt. Najnowsze odkrycia (s. 127–137). Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Pochwatko, G., Godlewska, M., Balas, R., Sweklej, J. (2009). Sprawno"# intuicji – co jest 'ród em nieu"wiadomomionej wiedzy i jak mo!na z niej korzysta#. W: R. Balas, G. Poch-watko, J. Sweklej, M. Godlewska, Poznawcze i afektywne mechanizmy intuicji (s. 39–55). Warszawa: Wydaw nictwo IP PAN.
Reber, A. S. (1993). Implicit learning and tacit knowledge: an essay on the cognitive unconscious. New York: Oxford University Press.
Reykowski, J. (1975). Osobowo"# jako centralny system regulacji i integracji czynno"ci. W: T. Tomaszewski (red.), Psy -cho logia (s. 762–825). Warszawa: Pa&stwowe Wy daw nictwo Naukowe.
Sterczy&ski, R., Kola&czyk, A. (2004). Afekt w procesie twór-czym. W: A. Kola&czyk, A. Fila-Jankowska, M. Paw owska--Fusiara, R. Sterczy&ski (red.), Serce w rozumie (s. 180–204). Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Underwood, G. (1996/2004). Utajone poznanie, prze . R. Balas, A. S abosz. Gda&sk: Gda& skie Wydawnictwo Psychologiczne. Zajonc, R. B. (1980/1985). Nie trzeba si% domy"la#, by
The Self standards’ complexity and recognition of subliminally
exposed words with diverse affective components
Maria Jarymowicz
1, Kamila Dobrenko
2, Natalia Michalak
31 University of Warsaw, Faculty of Psychology 2 Academy of Special Pedagogics 3 University of Warsaw, Faculty of Psychology
ABSTRACT
To measure effectiveness of recognition of subliminally (33 ms) exposed words we used as target stimuli their synonyms exposed on the conscious level and paired with new, unrelated words. We predicted that recognition of subliminal words will depend not only on lexical factors but also on personality, i.e., devel-opment of representation of the Self. In study 1 we used words related to emotions of different origin: automatic (homeostatic and hedonic) vs. reßective (associated with conceptual, evaluative standards). Data (N = 27) show that task performance was on the random level in the group of participants with relatively low level of complexity of the Self, but it was signiÞcantly higher in the group with high level of complexity of the Self. Only in the second group – and exclusively in the case of
words related to automatic emotions – there was revealed the valence effect: random level of recognition of negative words and signiÞcantly better performance for positive words. In study 2 another list of sublimi-nally exposed words was used, and two dispositional variables were measured: Self standards complexity and lexical ability. Data (N = 86) indicated importance of both dispositional variables – regardless of the valence of implicit words.
Keywords: implicit cognition and implicit emotions, automatic vs. reßective origin of emotions, cognitive
representation of the Self, self-insight
Z o!ono: 4.03.2012
Z o!ono poprawiony tekst: 22.01.2013/ 16.04.2013 Zaakceptowano do druku: 10.06.2013
