Działalność pedagogiczna jako determinant zdrowia zawodowego nauczyciela

Hałyna Meszko

Działalność pedagogiczna jako

determinant zdrowia zawodowego

nauczyciela

Problemy Profesjologii nr 1, 147-157

UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI

Problemy Profesjologii

POLSKIE TOWARZYSTWO PROFESJOLOGICZNE

1/2012

H a ły n a M eszko

DZIAŁALNOŚĆ PEDAGOGICZNA

JAKO DETERMINANT ZDROWIA ZAWODOWEGO

NAUCZYCIELA

Streszczenie

Artykuł poświęcony jest problemowi wpływu zawodu nauczyciela na osobowość, jego samopoczucie psychologiczne oraz stan zdrowia zawodowego. Przedstawiono analizę skutków negatywnego wpływu działalności pedagogicznej, naruszających harmonijny rozwój osobowości nauczyciela (destrukcje zawo­ dowe, deformacje zawodowe, wypalanie zawodowe), sposoby ich zapobiegania i usuwania.

THE INFLUENCE OF PROFESSION ON TEACHER’S HEALTH Summary

The article deals with the influence o f teacher’s profession on teacher’s personality, his psychological state and professional health. The author analyses consequenses o f negative influence o f teaching activity that violate harmonious development o f a teacher’s personality (professional destructions, professional deformation, professional burnout), ways o f their prevention and cure.

Aktualność badania

Jak pow szechnie w iadom o, działalność pedagogiczna w ym aga posiadania przez nauczyciela pew nego poziom u rozw oju psychologicznego i psychofizjologicznego, co zapew nia je j po­ m yślność i d o b rą jak o ść. Z innej zaś strony, w arunki działalności, sam a działalność zaw odo­ w a i je j istota m a znaczny w pływ na stan psychofizjologiczny i zdrow ie nauczyciela, naw et je śli je g o indyw idualne w łaściw ości są zgodne z w ym aganiam i działalności pedagogicznej. Z a przyczynę niskich w skaźników zdrow ia nauczyciela najczęściej są uw ażane w łaściw ości je g o pracy zaw odow ej. S ą one z reguły odzw ierciedleniem ogólnych w ad organizacji i w a­

runkach pracy, co negatyw nie w pływ a na je j efektyw ność.

Badania działalności pedagogicznej w sk azu ją na jej w ysokie natężenie em ocjonalne i po­ tencjaln ą afektogenność (S. W erszłow śkyj, N . K uźm ina, A. M arkow a, Ł. M itina, W .

Sła-stionin, M. Sm irnow , O. Szczerbakow , W. Jakunin i inni). W ysokie natężenie em ocjonalne je s t uw arunkow ane w ystępow aniem dużej ilości czynników stresow ych - czynników , które są stale obecne w pracy nauczyciela i w pływ ają na je g o sam opoczucie, zdolność do pracy i j a ­ kość działalności zaw odow ej. W edług danych Światowej O rganizacji Z drow ia stresogenność działalności pedagogicznej w ynosi 6,2 stopnia (w 10-stopniow ej skali). N a liście najbardziej stresujących zaw odów A m erykańskiego Instytutu Badań nad Stresem pierw sze m iejsca zaj­ m u ją nauczyciele starszych klas, policjanci i górnicy.

Analiza najnowszych badań i publikacji

Psychopedagogika dysponuje szeregiem badań, pośw ięconych w ykryciu i analizie czynników ryzyka o podłożu zaw odow ym , w pływ ających na pogorszenie zdrow ia psychicznego i fizycz­ nego nauczycieli (O. W asyliew , O. D ubnow a, O. K oczerha, S. K ryw cow a, H. M itin, A. N ajn, H. Sjerikow , M. S m irnow , Ł. Szew eliow a, M. Fedorcew a i inni). W działalności pedagogicz­ nej, obok ogólnych czynników ryzyka dla zdrow ia pracow ników um ysłow ych (np. napięcie nerw ow o-em ocjonalne, przeciążenia inform acyjne, hipokinezja) w ystępują rów nież i specy­ ficzne czynniki ryzyka takie jak : znaczne obciążenie głosow e przy w ykonyw aniu obow iąz­ ków zaw odow ych; statyczne obciążenie, przew ażające w trakcie działalności zaw odow ej, du ­ ża ilość pracy w zrokow ej, zakłócenie okresów pracy i odpoczynku, itp. M. S m irnow w ym ie­ n ia inne cechy zaw odu pedagoga, które p rzejaw iają się w stanie je g o zdrow ia: praca p edagoga to zajęcie zarów no um ysłow e ja k i fizyczne, zaw ierające w sobie elem enty działalności tw ó r­ czej, organizatorskiej i badaw czej, k tó rą d eterm inują rów nież takie cechy jak : w ystępow anie ścisłych kontaktów m iędzyludzkich, duża ilość sytuacji stresowych, w ysokie napięcie ner- w ow o-em ocjonalne, okresow a konieczność w ykonania zaplanow anego zakresu pracy w su­ rowo określonym term inie, ponoszenie szczególnej odpow iedzialności przed sw oim i ucznia­ mi i kolegam i; konieczność podejm ow ania szybkich decyzji; znaczna m obilizacja funkcji analizatorów , uw agi, p am ięci1.

Jeśli do w yszczególnionych w łaściw ości zaw odu pedagoga, negatyw nie w pływ ających na osobow ość nauczyciela, dodać w łaściw e czynniki psychologiczne, to w szystkie te czynniki razem m ogą m ieć destruktyw ny w pływ na pracę nauczyciela, w yw ołać deform acje je g o oso­ bow ości i pogorszenie zdrow ia zaw odow ego. W śród negatyw nych skutków w pływ u czynni­ ków o podłożu zaw odow ym na osobow ość nauczyciela, które p rzejaw iają się na je g o zdrow iu zaw odow ym , naukow cy w ym ieniają następujące: zaw odow o uw arunkow ane destrukcje oso­

1 Смирнов H.K. Руководство по здоровьесберегающей педагогике. Технологии здоровьезбере- гающего образование / Н.К. Смирнов. — М.: АРКТИ, 2008. — 288 с.

Działalność pedagogiczna. 149

bow ości (A. M arkow a, E. Sym aniuk, I. Szczerbo); zaw odow o uw arunkow ane deform acje osobow ości (S. B eznosow , E. Zejer, O. Polakow a, J. Rohow , O. Jurczenko); rozw ój osobi­ stych dysharm onii nauczyciela (J. D onczenko, Ł. M itina, N. Saw czuk, T. Tytarenko, W. Sem ychenko, A. M ilts); stres zaw odow y (O. Baranów , H. Zajczykow a, W. K ałoszyn, Ł. K aram uszka, S. M aksym enko, O. M arkow eć, W. Paw łenko, N . Sam oukina); kształtow anie się sym ptom ów w ypalania em ocjonalnego (W . Bohusz, W. Bojko, N . W odopianow a, S. Dżekson, K. M asłacz, W. O reł, T. Ronhinśka, O. R ukaw isznikow , N . Starczenkow a, T. Form aniuk); obniżenie w ydajności pracy, zdolności do pracy, choroby zaw odow e (N. W odopianow a, A. M arkow a, Ł. M itina, W. Rozow ). D latego problem y w pływ u zaw odu na osobow ość nauczyciela, stan je g o zdrow ia w ym agają dokładniejszego zbadania.

Cele badań

C elem badań je s t przedstaw ienie w łaściw ości działalności pedagogicznej ja k określników zdrow ia zaw odow ego nauczyciela, dokonanie kom pleksow ej analizy skutków negatyw nego w pływ u zaw odu nauczyciela, prow adzących do zaburzeń harm onijnego rozw oju osobow ości pedagoga (destrukcji zaw odow ych, deform acji zaw odow ych, w ypalania zaw odow ego).

Rozwinięcie

Problem w pływ u działalności pedagogicznej na zdrow ie nauczyciela je s t przejaw em bardziej ogólnego problem u w spółzależności osobow ości i zaw odu. W spółzależność m iędzy osobo­ w o ścią a zaw odem m oże być różna. A naliza publikacji psychologiczno-pedagogicznych św iadczy o w ystępow aniu dw óch podejść do zrozum ienia w spółdziałania osobow ości i zaw o­ du. Przedstaw iciele pierw szego podejścia (F. Parson, E. Row, D. H olland i in.) uw ażają, że osobow ość profesjonalisty je s t m u odbierana przez zawód. Przy czym uw aga naukow ców skupia się na rezultatyw nej stronie rozw oju osobow ości profesjonalisty. W edług hipotezy w yjściow ej, każdy człow iek je s t przeznaczony do w ykonyw ania pew nego rodzaju działalno­ ści. P rzedstaw iciele tego kierunku g łów ną uw agę akcentują na zdolności przystosow ania i adaptacji osobow ości do w ym agań zaw odu, na „w yrów nyw aniu do pew nego w yznaczonego w zorca” , na kształtow aniu cech i w łaściw ości o znaczeniu zaw odow ym . G łów ne orientacje życiow e, które ukształtow ały się w człow ieku do chwili wyboru zaw odu, w trakcie później­ szego rozw oju pozostają niezm ienne.

D rugie podejście do w spółdziałania osobow ości i zaw odu profesjonalisty (K. A bulcha- now a-Sław śka, B. A nanjew , J. B orysow a, J. K lim ów , Ł. K ołesnykow , T. K udriaw cew ,

J. Powarenkow , O. R ukaw isznikow , D. Sjuper, W. Szadrikow i in.) je s t zbudow ane na zało­ żeniu, że zaw ód je s t w ybierany w oparciu o pew ne jakości i orientacje osobow ości, lecz je d ­ nocześnie każdy zaw ód odciska specyficzne piętno na statusie psychicznym człow ieka, w pływ a na zm iany osobow ości podczas rozw oju zaw odowego.

Przeprow adzono w iele badań z zakresu psychopedagogiki, św iadczących o pozytyw nym w pływ ie działalności zaw odow ej na osobow ość (J. B orysow a, W. D rużinin, W. O reł, J. Pow arenkow , A. R ukaw isznikow , I. Synycia, W. Szczadrikow , Ł. U rw ancew i inni). Pozy­ tyw ny w pływ zaw odu na osobow ość nauczyciela przejaw ia się w kształtow aniu św iadom ości zaw odow ej, pedagogicznego ukierunkow ania, pedagogicznego m yślenia, w rozw oju zaw o­ dow o w ażnych cech, opanow aniu pedagogicznego dośw iadczenia itp.

Jednak w pływ zaw odu n a osobow ość m oże być w yrażony nie tylko w popraw ie zdolno­ ści adaptacji osobow ości do w ym agań zaw odu, ale i w niektórych negatyw nych przejaw ach osobow ości, takich ja k gw ałtow ne zaostrzenie cech osobow ości, „zgrubienia” i w yekspono­ w ania stereotypów zachow ania, m yślenia, kontaktów m iędzyludzkich, prow adzących do w prow adzenia pew nych utrudnień do w spółdziałania z innym i ludźm i i w yw ołujących za­ chow anie nieadekw atne do sytuacji. B rak m ożliw ości uniknięcia negatyw nego w pływ u za­ w odu na nauczyciela podkreślał I. Szczerbo: „W szkole zakorzeniło się przekonanie, w skutek którego rozw ój zaw odow y profesjonalisty postrzegam y w yłącznie ja k o w zrost, udoskonale­ nie, czyli ze znakiem plus. Jednak w ektor tego procesu posiada rów nież drugi koniec - skłon­ ność do ujem nych znaczeń i rujnacji, deform acji”2.

N egatyw ny w pływ zaw odu n a osobow ość nauczyciela, stan je g o zdrow ia m ożna przed­ staw ić w sposób schem atyczny, ja k zostało to przedstaw ione na rysunku 1.

2 Щербо И.Н. Профессиональная деструкция учителя: что с ней делать? / И.Н. Щербо // Народное образование. — 2005. — № 5.— С. 82-86.

Rys. 1 Wpływ zawodu na osobowość nauczyciela

W literaturze naukow ej nie m a je dnolitego podejścia do rozum ienia treści deform acji zaw odow ych, w yraźnego rozgraniczenia deform acji zaw odow ych i destrukcji osobow ości pedagoga. Liczba badań w tej dziedzinie je s t niew ystarczająca. W ostatnim czasie pojaw ia się w iele prac, dotyczących problem u „w ypalania zaw odow ego” nauczyciela.

D estrukcje zaw odow e są przez E. Z ejera rozpatryw ane: ja k naruszenie przysw ajalnych sposobów działalności; rujnacja sform ow anych cech; pojaw ienie się stereotypów zaw odow e­ go zachow ania i barier psychologicznych przy opanow aniu now ych technologii zaw odow ych, nowej specjalizacji; zm iana struktury osobow ości przy przejściu od jednej fazy kształtow ania zaw odow ego do innej3.

A. M arkow a w skazuje następujące tendencje destrukcji zaw odow ych: dezintegracja roz­ w oju zaw odow ego, rozpad św iadom ości zaw odow ej; zniekształcenie rozw oju zaw odow ego, pojaw ienie się negatyw nych cech, odchyleń od socjalnych i indyw idualnych norm rozw oju zaw odow ego; niska m obilność zaw odow a, nieum iejętność przystosow ania się do now ych w a­ runków pracy i dezadaptacja; osłabienie zdolności zaw odow ych, m yślenia zaw odow ego itp.; opóźnienie, spow olnienie rozw oju zaw odow ego w porów naniu z norm am i w iekow ym i i spo­ łecznym i; niedostosow anie poszczególnych ogniw rozw oju zaw odow ego, je d n a dziedzina „w ybiega naprzód, inna pozostaje w tyle” ; pojaw ienie się deform acji zaw odow ych osobow o­ ści (np. w yczerpanie em ocjonalne, w ypalanie zaw odow e, działanie na straconej pozycji za­ w odow ej); choroby zaw odow e czy utrata zdolności do pracy4.

3 Зеер Э.Ф. Психология профессий / Э.Ф. Зеер. — Екатеринбург: УГППУ, 1999. — 280 с. 4 Маркова А.К. Психология профессионализма / А.К. Маркова. — М.: Знание, 1996. — 308 с.

Działalność pedagogiczna...

151

P ogorszenie zdrow ia, w tym rów nież zaw odow ego

Nauczyciel jako indy- widnym Choroby za­ wodowe Nauczyciel jako podmiot działalności Dysharmonia osobowości, destrukcje zawodowe, de­

formacje

Nauczyciel jako osobo­

wość

D eform acje zaw odow e uczeni interpretują w różny sposób: ja k o rodzaj choroby zaw o­ dowej (E. Zejer); ja k o naruszenie struktury osobow ości, zw ężenia koła zainteresow ań i po­ trzeb do w yłącznie zaw odow ych (O. Rubin); ja k o w pływ działalności zaw odow ej na kształ­ tow anie w osobow ości niezachw ianych w zorców zachow ania i m yślenia (H. H ranow śka); j a ­ ko odchylenie od pew nego socjalnego punktu orientacyjnego, norm y, w ym agań zaw odow ych, w yw ołanych przez pracę zaw odow ą, które prow adzą do stałych zm ian w zachow aniu i dzia­ łalności (S. H ellerstein, O. R ukaw isznikow ); ja k o zm iany, naruszające integralność osobow o­ ści, o b niżają poziom adaptacji i skuteczność funkcjonow ania zaw odow ego (O. Beznosow , M. Sm irnow ); ja k o negatyw ny w pływ zdrow ia na charakterystykę psychologiczną człow ieka, która utrudnia jej zachow anie w niezaw odow ym życiu codziennym (S. H ellerstein); ja k o pew nego rodzaju kom pensacja, która przejaw ia się w yłącznie u zaw odow ców z niedostatecz­ nym poziom em rozw oju zdolności zaw odow ych i braku tw órczego podejścia do pracy (J. Bo- rysow a); ja k o drastyczne zaostrzenie cech osobow ości zaw odow cy, eksponow anie zaw odo­ w ych stereotypów zachow ania, m yślenia, obcow ania, prow adzących do skom plikow ania sto­ sunków z innymi ludźm i oraz w yw ołania zachow ań nieadekw atnych do sytuacji (Ł. K om iejew a); następstw em stresu zaw odow ego (O. M arkow eć); ja k o dysharm onizację osobow ości nauczyciela, spow odow aną przez działalność pedagogiczną (W . Bojko, O. Jur- czenko).

W śród czynników , określających skłonność do deform acji, naukow cy w yszczególniają w ew nętrzne indyw idualne w łaściw ości osobow ości profesjonalisty (dojrzałość osobow ości lub infantylizm , bogactw o lub ubóstw o dośw iadczenia życiow ego, zdolność lub niezdolność do poddaw ania analizie przebiegu w ydarzeń życiow ych) i zew nętrzne: napięcie em ocjonalne, w ysoka intensyw ność pracy, chroniczny deficyt czasu, brak niezbędnej sw obody w trakcie w ypracow ania i podejm ow ania decyzji, stresy, spow odow ane przez w arunki i w yniki pracy (zbyt w ysoki albo niski poziom odpow iedzialności, tłum ienie inicjatyw y, niew ykorzystanie dośw iadczenia, kw alifikacji, m ożliw ości zaw odow cy itp.), w ystępow anie sytuacji konflikto­ w ych, nieadekw atne w ynagrodzenie za w ykonaną pracę, nieadekw atne w sparcie ze strony przełożonych, częste i nieuzasadnione rotacje, zm iany, przesunięcia5.

D eform acja zaw odow a w działalności pedagogicznej m oże m ieć dosyć skom plikow aną dynam ikę przejaw ów i dotyczyć różnych stron psychiki: m otyw acyjnej, kognityw nej, sfery cech osobow ości. Jej w ynikiem m oże być specyficzne nastaw ienie i w yobrażenie, pojaw ienie się pew nych cech osobow ości.

5 РубінО.А. Професійні деформаціі' особистості вчителя: причини та шляхи запобігання / O.A. Рубін // Джерела. — 1995. — № 5. — C. 60-65.

Działalność pedagogiczna. 153

N aukow cy w sk azu ją następujące, najczęściej spotykane u nauczycieli, deform acje zaw o­ dowe: autorytatyw ność, konserw atyzm , obłuda społeczna, transfer zachow aw czy, indyferent- ność em ocjonalna, nadkontrola, agresja zaw odow a, ekspansjonizm ról społecznych, m oraliza­ torstw o (E. Zejer, I. Szczerbo); zm iana m im iki, ję zy k a nauczyciela, pogorszenie działalności psychicznej (obniżenie w skaźników pam ięci, zakresu i koncentracji uw agi, elastyczności i logiczności m yślenia) (R. M akarew ycz); skłonność do pouczania, zarozum ialstw o, prostoli­ nijność, pedagogiczna uporczyw ość, obniżenie poziom u krytyki m yślenia, pew ny dogm atyzm poglądów , brak kom unikatyw nej elastyczności, nastaw ienie na uznanie społeczne (M . Sm ir- now , W. Sonin); konform izm i gotow ość podporządkow ania się surow ym w skazów kom i re­ gułom bez w yraźnego pragnienia innow acji i śm iałych poszukiw ań (Ł. Sobczyk); autorytar- ność i dom inatorstw o (Γ. Zubkow a, O. Jurczenko); w zm ożona agresyw ność (O. U łybina, A. Rean). Z em sta je s t rozpatryw ana przez A . R eana ja k o form a agresji; nieadekw atna sam o­ ocena (N. K lujew a, J. Rohow, W . Sonin, O. Jurczenko) i inni.

D eform acja zaw odow a u pedagogów m oże przejaw iać się na dw óch poziom ach:

1) deform acje ogólnopedagogiczne, które charakteryzują podobne zm iany osobow ości u w szystkich, kto zajm uje się działalnością pedagogiczną. W ystępow anie takich deform acji robi nauczycieli, którzy nauczają różnych przedm iotów w różnych placów kach ośw iatow ych, głoszących różne poglądy pedagogiczne, działających z różnym tem peram entem i charakte­ rem , upodabnia ich do siebie (stają się autorytarni, zbyt m oralizatorscy, dogm atyczni, nad­ m iernie zarozum iali itp.);

2) deform acje typologiczne, zw iązane z połączeniem cech osobow ości z odpow iednim i w pływ am i działalności zaw odow ej. Zazw yczaj w yw ołuje to zaostrzenie poszczególnych cech osobow ości do poziom u ich zaakcentow anego przejaw u6.

N ieco inne podejście do problem u typów deform acji, pojaw iających się w osobow ości i działalności pedagogów , przedstaw ia J. Rogow . W yszczególnia on cztery typy deform acji nauczycieli: 1) ogólnopedagogiczne; 2) typologiczne; 3) specyficzne; 4) indyw idualistyczne7. D eform acje ogólnopedagogiczne w ystępują u w szystkich pedagogów . J. R ogow uw aża, że odbyw a się to w skutek zbliżenia podm iotu działalności z je j zasobam i. D eform acje typolo­ giczne przejaw iają się, gdy w łaściw ości osobow ości rozpływ ają się w odpow iednich elem en­ tach działalności pedagogicznej (np. nauczyciele nauk hum anistycznych w yró żn iają się nie- skrępow aniem , em ocjonalnością, n adm ierną kom unikatyw nością, gadulstw em itp.), specy­ ficzne deform acje przedm iotow e s ą określane przez w łaściw ości nauczanego przedm iotu.

6 Смирнов H.K. Здоровьесберегающие образовательные технологии и психология здоровья в школе / Н.К. Смирнов. — М.: АРКТИ, 2005. — 320 с.

7 Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании / Е.И Рогов. — М.: Владос, 1996, — 529 с.

N auczyciel m atem atyki je s t bardziej pow ściągliw y w porów naniu z nauczycielem literatury czy w ychow ania fizycznego. D eform acje indyw idualistyczne p rzejaw iają się w skutek prze­ w ażania pew nych indyw idualnych w łaściw ości nauczyciela. Do nich należy np. podniosły poziom niepokoju lub akcentuacja charakteru, nadm ierna odpow iedzialność, superuczciw ość, hiperaktyw ność, fanatyzm zaw odow y, entuzjazm zawodowy.

W yróżnia się następujące form y deform acji zaw odowej: „sztyw na” , „prężna” i „pla­ styczna” (B. K arw asarśkyj, C. K orołenko, A. M arkow a, O. Jurczenko). „S ztyw ną” form ę de­ form acji zaw odow ej naukow cy p ozw iązują z nerw icam i, patologią, zaburzeniam i fizjologicz­ nymi i psychicznym i, co je s t spow odow ane przez w pływ w arunków działalności i przeciążeń. P ozycja autorów zbiega się w tym , że te zjaw iska tylko w znikom ym stopniu z a le żą od pew ­ nych skłonności osobow ości, a w zasadzie - od w pływ u otoczenia i działalności.

S zczególną cech ą „prężnej” deform acji je s t zm ęczenie - czyli zespół zm ian fizycznych w organizm ie, spow odow anych przez proces czynności, które o b niżają zdolność do pracy i stw arzają konflikt m iędzy zew nętrznym i w ym aganiam i pracy nauczyciela a je g o indyw idu­ alnym i m ożliw ościam i. W celu usunięcia tego konfliktu, ja k uw aża A. M arkow a, organizm m obilizuje sw e w ew nętrzne zasoby, które przechodzą na w yższy energetyczny poziom funk­ cjonow ania. D ługotrw ałe zm ęczenie bez okresów odnow y sił prow adzi do chronicznego zm ę­ czenia i przem ęczenia, deform ując osobow ość. C hroniczne zm ęczenie - to stan graniczny, jeszc ze odw racalny, którem u tow arzyszy zirytow anie, obniżenie zainteresow ania do pracy, przygnębiony nastrój, niepokój. A głębokie zm iany fizyczne przy obciążeniach um ysłow ych nauczyciela szybciej przechodzą w procesy patologiczne niż przy w ykonyw aniu pracy fi­ zycznej8.

„Plastyczna” form a deform acji w ystępuje w tedy, gdy nauczyciel je s t całkow icie pochło­ nięty sw o ją d ziałalnością zaw odow ą, nie w idząc niczego innego w życiu i nie m ając ani m i­ nuty w olnego czasu. G łów nym celem takiego nauczyciela je s t uznanie go za dobrego fachow ­ ca. W imię tej idei interesy innych, m .in. i członków rodziny, odchodzą na dalszy plan. U czu­ cia takiego nauczyciela s ą ukryte, przygnębione, m yślenie tendencyjne, dogm atyczne. O bniża się zdolność do krytyki, rozw ija się napięcie, podejrzliw ość, nietolerancja. Zachodzi „zespół zależności” (zależność od zaw odu), zespół „fanatyk pracy” . Taki nauczyciel jednocześnie przejaw ia zależność w stosunku do osób, obdarzonych w ięk szą w ładzą, zajm ujących w yso k ą pozycję służbow ą i dom inujących w stosunku do sw oich uczniów. M ożliw a je s t zm iana de­ form acji zaw odow ej (z „prężnej” na „plastyczną” ), a także jej w pływ na innych członków ze­ społu pedagogicznego, je śli, ja k uw aża S. B eznosow a, „brak im niektórych w ażnych cech od­

Działalność pedagogiczna. 155

porności - um iejętności okresow ego nieupodabniania się do innych. ps\ch o lo g iczn eg o sam o­ oczyszczenia, zachow ania w łasnego „ Ja "9.

Innym przejaw em negatyw nego w pływ u zaw odu na osobow ość pedagoga je st zjaw isko „w ypaląnia zaw odow ego” . W psychopedagogicznych publikacjach to zjaw isko je st różnie nazyw ane: „zespół spalania em ocjonalnego” (N. A m inów , T. Form aniuk). ..zespół w ypalania em ocjonalnego” (W . Bojko, A. M arkow a, Ł. M itina). W e w spółczesnych badaniach „zespół w ypalania em ocjonalnego” je s t często interpretow any w ram ach bardziej szerokiego kontek­ stu - „w ypalania psychicznego” (M . B orysow a, S. M aksym enko, K. M asłacz, W. Oreł, O. R ukaw isznikow ), „w ypalania psychoem ocjonalnego” (S. A ndrosow , O. M atw ijenko, M. Peresadin), „w ypalania zaw odow ego” (N. W odopianow a, T. Zajczykow a, Ł. K aram uszka, O. M arkow eć, N. N azaruk, E. Starczenkow a). W kontekście naszego badania aktualnym je s t podejście N .E. W odopianow ej, która rozpatruje w ypalanie zaw odow e ja k o syndrom stresowy, czyli zespół sym ptom ów , które negatyw nie w p ływ ają na zdolność do pracy, sam opoczucie i zw iązki interpersonalne podm iotu działalności zaw odow ej10.

U ogólniona na podstaw ie badań różnych autorów lista cech tego zespołu przedstaw ia się następująco: uczucie w yczerpania em ocjonalnego; dehum anizacja, depersonalizacja; nega­ tyw ne sam opostrzeganie w św ietle zaw odow ym (utrata poczucia osobistych osiągnięć); w y­ czerpanie, znużenie; zaburzenia psychosom atyczne; bezsenność; negatyw ny stosunek do klientów i do pracy; skąpy zakres gam y działań zaw odow ych; nadużyw anie tytoniu, kaw y itp.; brak apetytu lub przejadanie się; negatyw na koncepcja w łasnego „Ja” ; agresyw ne uczu­ cia (zirytow anie, napięcie, obaw a, niepokój, gniew ); przygnębiony nastrój i zw iązane z nim em ocje (cynizm , pesym izm , apatia, depresja, uczucie beznadziei); przeżyw anie poczucia w i­ ny. B adania krajow e i zagraniczne św iadczą o tym , że w ypalanie się w yrządza znaczne szko­ dy dla zdrow ia psychosom atycznego. W śród m ożliw ych skutków w ypalania się uczeni w ym ieniają zaburzenia traw ienne i dolegliw ości sercowe.

A naliza prac naukow ych św iadczy o tym , że głów ne starania psychologów s ą skierow ane na w ykrycie czynników , w yw ołujących lub w strzym ujących w ypalanie em ocjonalne. W śród tych czynników najczęściej w ym ieniane je s t w ysokie napięcie em ocjonalne pracy oraz inten­ syw na kom unikacja z podm iotam i działalności. R ozpatryw ana je s t rola środow iska pracy i indyw idualnych w łaściw ości profesjonalisty w form ow aniu się w ypalania. Przy czym nie­ którzy naukow cy w y odrębniają czynniki zew nętrzne (w łaściw ości działalności pedagogicz­ nej) i w ew nętrzne (w łaściw ości osobow ości pedagoga). Do głów nych czynników , determ inu­

9 Безноеов С П. Профессиональная деформация личности / С.П. Безносов. — СПб.: Речь, 2004. — 272 с.

10 Водопьянова Н.Е. Психодиагностика стресса / Н.Е. Водопьянова. — СПб.: Питер, 2009. — 336 с. — (Серия «Практикум»).

jących w ypalanie się pedagogów , należy codzienne przeciążenie psychiczne, pełna pośw ięce­ nia pom oc, w ysoka odpow iedzialność za uczniów , brak rów now agi m iędzy intelektualno- energetycznym i nakładam i a m oralno-m aterialnym w ynagrodzeniem (czynnik niespraw iedli­ w ości społecznej), konflikty ról, zachow anie „trudnych” u cz n ió w ".

Poniew aż na w yniknięcie w ypalania zaw odow ego w pływ ają czynniki zew nętrzne (sytu­ acyjne) i w ew nętrzne (indyw idualne), to profilaktyka i korygow anie m u sz ą być skierow ane na w ykrycie tych czynników i usunięcie ich negatyw nego w pływ u na stan em ocjonalny peda­ gogów . W przypadku czynników indyw idualnych należy badać indyw idualną charakterysty­ kę, sferę m o ty w a cy jn ą em ocjo n aln ą osobow ości i ich zgodność z w łaściw ościam i działalno­ ści pedagogicznej, a także podejm ow ać kroki, skierow ane na usunięcie niezgodności m iędzy w łaściw ościam i osobow ości a w ym aganiam i działalności.

K orygow anie w pływ u czynników zew nętrznych m usi być skierow ane na optym izację klim atu psychologicznego w zespole pedagogicznym , polepszenie w arunków organizacji działalności (reglam entacja obow iązków , podział obciążenia, popraw a w arunków pracy, sty­ m ulacji pracy, przyciągnięcie pedagogów do innow acyjnej działalności).

Filtrem psychologicznym , przeciw działającym w ynikaniu w ypalania się zaw odow ego pedagoga są w łaściw ości je g o osobow ości, m otyw y działalności zaw odow o-pedagogicznej oraz nagrom adzone dośw iadczenie. R eakcja pedagoga na stresory je s t rów nież uw arunkow a­ na tym , w jak im stopniu je g o życie rodzinne kom pensuje je g o życie produkcyjne.

Wnioski

U ogólnienie danych em pirycznych, uzyskanych z badań krajow ych i zagranicznych św iadczy o tym , że negatyw nym skutkiem w pływ u działalności pedagogicznej oraz długotrw ałego działania stresorów zaw odow ych na osobow ość pedagoga s ą destrukcje zaw odow e, deform a­ cje zaw odowe, w ypalanie zaw odow e, naruszające harm onijny rozwój osobow ości pedagoga, pogarszające je g o em ocjo n aln ą pom yślność oraz stan zdrow ia zaw odow ego.

N a dzień dzisiejszy, kw estia poszukiw ania sposobów zapobiegania i usunięcia destrukcji, deform acji zaw odow ych, w ypalania się, kształtow ania zaw odow ej odporności na stres, har­ m onizacji osobow ości pedagoga i w ogóle przygotow ania przyszłych nauczycieli do zacho­ w ania i w zm ocnienia zdrow ia zaw odow ego w ym aga dalszych szczegółow ych badań.

11 Водопьянова H.E. Синдром выгорания: диагностика и профилактика. 2-е изд. / Н.Е. Водо­ пьянова, Е.С. Старченкова. — СПб.: Питер, 2008. — 336 с. — (Серия «Практическая психология»).

Działalność pedagogiczna.. 157 Bibliografìa Безносов С.П. Профессиональная деформация личности / С.П. Безносов. - СПб.: Речь, 2004. - 272 с. Водопьянова Н.Е. Психодиагностика стресса / Н.Е. Водопьянова. - СПб.: Питер, 2009. - 336 с. - (Серий «Практикум»), Водопьянова Н.Е. Синдром выгорания: диагностика и профилактика. 2-е изд. / Н.Е. Водо­ пьянова, Е.С. Старченкова. - СПб.: Питер, 2008. - 336 с. - (Серия «Практическая психо­ логия»). Зеер Э.Ф. Психология профессий / Э.Ф. Зеер. - Екатеринбург: УГППУ, 1999. - 280 с. Маркова А.К. Психология профессионализма / А.К. Маркова. - М.: Знание, 1996. - 308 с. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании / Е.И Рогов. - М.: Владос, 19 9 6 .-5 2 9 с. Рубін O.A. Професійні деформаціі' особистості вчителя: причини та шляхи запобігання / O.A. Рубін // Джерела. - 1995. - № 5. - С. 60-65. Смирнов Н.К. Здоровьесберегающие образовательные технологии и психология здоровья в школе / Н.К. Смирнов. - М.: АРКТИ, 2005. - 320 с. Смирнов Н.К. Руководство по здоровьесберегающей педагогике. Технологии здоровьезбере- гающего образование / Н.К. Смирнов. - М.: АРКТИ, 2008. - 288 с. Щербо И.Н. Профессиональная деструкция учителя: что с ней делать? / И.Н. Щербо // Наро­ дное образование. - 2005. - № 5 - С. 82-86.