Szwarc, Andrzej
"Dworianstwo w porieformiennoj Rossii
1861-1904 gg. Sostaw, czisliennost,
korporatiwnaja organizacij a", Awierin
P. Korielin, Moskwa 1979 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/3, 647-648
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P I S K I 647
lizy dotychczasowej historiografii obu narodów oraz fragm entów podręczników, dotyczących wiodącego tem atu konferencji.
W podsum owaniu Klaus Z e r n а с к zwrócił m.in. uwagę na niedostatecznie do tej pory zbadane polsko-niemieckie oddziaływania w dziedzinie filozofii, myśli społecznej i literatu ry epoki Romantyzmu.
A. S.
A w ierin P. K o r i e l i n , Dworianstwo w porieform iennoj Rossii
1861— 1904 gg. Sostaw, czisliennost, korporatiwnaja organizacija, Aka-
diem ija N auk SSSR, In stitu t Istorii SSSR, Izdatielstwo „N auka”, Mo skw a 1979, s. 304.
Trudno wyobrazić sobie książkę, zatytułow aną np. „Szlachta ziem polskich na przełomie XIX i XX w ieku” — ujęcie takie spotkałoby się zapewne z ostrą k ry tyką. W w arunkach rosyjskich rzecz m a się nieco inaczej i to nie tylko ze w zglę du na różnice w rozw oju historycznym instytucji szlachectwa, zarówno w okresie przed Piotrem I jak i po jego reform ach. W epoce pouwłaszczeniowej mamy prze cież do odnotowania większe w Rosji niż w Polsce uzależnienie chłopów od w iel kiej własności, większy wpływ na władzę, istnienie instytucji samorządowych, wolniejsze jak sie zdaje tempo przechodzenia części m ajątków w ręce homines notH. Dlatego też mimo kapitalistycznych przeobrażeń — z których autor n in iej szej pracy zdaje sobie w pełni spraw ę — mówienie o stanie szlacheckim w Rosji owych lat jest bardziej zasadne. Kluczowa powinna być tu zresztą kw estia stano wej świadomości; niestety na ten tem at A. K o r i e l i n nie pisze niemal nic, jeśli nie liczyć interesującej charakterystyki p a ru broszur publicystycznych, zaw artej we w stępnym przeglądzie literatu ry i źródeł.
Książka składa się z pięciu rozdziałów. W dwóch pierwszych rozpatruje się takie zagadnienia jak liczebność, skład narodowy, źródła rekrutacji. Mowa tu też 0 położeniu ekonomicznym szlachty oraz o jej przedstaw icielach w wojsku i biu rokracji. Z tą częścią pracy korespondują umieszczone w aneksie tabele, przed staw iające liczebność stanu szlacheckiego w poszczególnych guberniach (włącznie z K rólestwem Polskim) w latach 1858, 1863, 1867, 1870. i 1897.
Rozdział trzeci („K orporatiw naja organizacija wysszego russkogo dw orianstw a”) zawiera Opis stru k tu ry i kom petencji stanowych organów samorządowych, czw ar ty zaś („Dworianstwo i m iestnoje upraw lienije'’) zajm uje się głównie wpływem właścicieli ziemskich na konkretne decyzje w ładz lokalnych, dotyczące chłopów oraz rolą przedstaw icieli stanu szlacheckiego w ziemstwach. W rozdziale piątym („Pieticjonnaja diejatielnost dw orianskich sobranij”) mowa jest o wzroście n astro jów liberalnych na przełam ie XIX i XX wieku; skądinąd spraw y te zostały jak się zdaje omówione w sposób gruntow niejszy w literaturze ostatnich lat, m.in. w pracy N. P i r u m o w e j .
Tabele i zestaw ienia statystyczne ukazują m.in., jak liczna była szlachta w Królestw ie Polskim i guberniach zachodnich w porów naniu z resztą im perium . K rótki podrozdział o składzie narodowym badanej zbiorowości nie jest wolny od
błędów; nader uproszczony sposób przedstaw ił np. autor stosunki panujące na
ziemiach L itw y historycznej, dostrzegając tu w XVIII w. jedynie m agnatów 1 mnogoczisliennuju szliachtu, byw szu ju na gosudarstwiennoj służbie iii w slużenii
u m agnatów (s. 45). O trudnościach, którym i władze obwarowały legitym ację
szlachectwa w okresie m iędzypowstaniowym dow iadujem y się, że były one spo wodowane nadm ierną liczbą Polaków, starających się o zatwierdzenie przywilejów,
648
oraz częstym podrabianiem odnośnych dokumentów (tamże). Trafnie, choć nader lakonicznie przedstaw iono natom iast politykę caratu wobec polskich właścicieli ziemskich po 1864 r. Podobnie zwięzłe uwagi autora kom entują sytuację stanu szlacheckiego w guberniach nadbałtyckich, na Z akaukaziu i innych „nietypow ych”
terenach. ■
Podstawowe w ykorzystane źródła stanowią archiw alia z zespołów p etersb u r skiego MSW, kancelarii gubernatorów , ak ta ziemstw, gubernialnych m arszałków szlachty itp. W ykorzystano także zbiory przepisów praw nych i drukow ane m ate riały statystyczne oraz w niewielkim zakresie publicystykę.
.4. S.
Jadw iga K r a j e w s k a , C zytelnictw o wśród robotników w Kró
lestw ie Polskim 1870—1914, Polska Akadem ia Nauk, In sty tu t Historii,
Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszawa 1979, s. 180.
Z uwagi na niedostatek źródeł autorka ba*da czytelnictwo wśród robotników głównie poprzez dzieje instytucji spoiecŁno-kulturalnych i bibliotek oddziaływa jących na to środowisko. Omawia kolejno inicjatyw y oświatowe caratu, biblioteki fabryczne, biblioteki tow arzystw dobroczynnych, uniw ersytetów ludowych, stow a rzyszeń oświatowych, organizacji robotniczych, związków zawodowych itd. Zwraca uwagę zarówno na szerzenie się wśród pracowników fab ry k i tran sp o rtu popular nych w ydaw nictw o charakterze religijno-um oralniającym , jak i na recepcję nie legalnej literatu ry rew olucyjnej. Szczególnie interesujące są fragm enty poświęco ne kształtow aniu się świadomości narodowej i klasowej robotników oraz w pływ o w i czytelnictwa na te procesy.
Uczucie pewnego niedosytu pozostawia rozdział pierwszy, gdzie na kilku stro nach autorka przedstaw iła główne kierunki polityki oświatowej caratu, ze szcze gólnym uwzględnieniem stosunku władz do upowszechniania książki i kształtow a nia się nawyków czytelniczych w śród klas nieposiadających. Wydaje się, że re la cjonowane źródła (m.in. słynny mem oriał ks. Im eretyńskiego) pozwalały na grun- towniejszą analizę lęku przed wzrostem aktywności intelektualnej m as ludowych, połączonego z pragnieniem , by wykorzystać ten proces i pokierować nim w sposób dogodny dla rządu. Być może przyczyna nader lakonicznego potraktow ania tych spraw leży w ograniczeniu objętości pracy, która jest skróconą w ersją rozprawy doktorskiej.
J. K r a j e w s k a w ykorzystała archiw alia urzędowej proweniencji, przepro wadzając m.in. kw erendę we wszystkich zachowanych zespołach kancelarii gu bernatorów . Przerobiła też spuściznę p artii politycznych (PPS i SDKPiL) oraz kilkadziesiąt, tytułów czasopism. Szczególne znaczenie dla tem atu miały nieliczne niestety^ wspom nienia robotników ukazujących rolę lektury w swym życiu.
A. S.
Tadeusz B u k s i ń s k i , Problemy obiektyw ności w iedzy historycz-
.. nej. D yskusjè w historiografii am erykańskiej pierw szej połowy X X
w ieku, PAN — Oddział w Poznaniu, „Metodologia n a u k ” t. XII, P ań
stwowe W ydawnictwo Naukowe, W arszawa—Poznań 1979, s. 118. Jest to praca interesująca nie tylko dla specjalistów z zakresu historii histo riografii, metodologów i am erykanisfów. Może ona także posłużyć wzmożeniu epistemologicznej refleksji innych historyków. A utor przedstaw ia bowiem — ną
