Przygotowanie nauczyciela szkoły zawodowej do nauczania ergonomii i bezpieczeństwa pracy : zarys problemu

Jan Janiga

Przygotowanie nauczyciela szkoły

zawodowej do nauczania ergonomii i

bezpieczeństwa pracy : zarys

problemu

Problemy Profesjologii nr 2, 109-123

Jan Janiga

Przygotowanie nauczyciela szkoły zawodowej

do nauczania ergonomii

i bezpieczeństwa pracy - zarys problemu

Streszczenie

W średnich i zasadniczych szkołach zawodowych w Polsce od szeregu lat wy­ stępuje kryzys w zakresie nauczania treści związanych z ergonomią. Osiągnięcia teoretyczne tej nauki oraz ich zastosowanie w praktyce zyskały duże uznanie w świecie i stały się w dobie gospodarki rynkowej jednym z istotnych kryteriów jakości dla niemal wszystkich produktów i usług. Średnie i zasadnicze szkolnic­ two zawodowe zaniechało (w przeciwieństwie do szkół wyższych) nauczania przedmiotu bezpieczeństwo i higiena pracy z wszystkimi tego konsekwencjami w sferze warunków dydaktycznych, także w odniesieniu do nauczycieli. Opra­ cowanie stanowi zarys analizy tego problemu w oparciu o wyniki badań wła­ snych oraz publikacje innych badaczy procesu rozwoju edukacji ergonomicznej Summary

The theoretical achievements in ergonomy along with their practical application have gained a great recognition in the world and have become, in the period od market economy, one o f the essential criterions of quality for almost all products and services. The secondary and fundamental vocational education has desist from teaching the health and safety at work with all the consequences in the sphere of teaching conditions also with reference to the teachers. The study pre­ sents an outline o f analysis of this problem and it’s based on proper reaserch re­ sults and other ergonomy teaching process reaserchers’ publications.

C zytelność i zrozum ienie niniejszego opracow ania w ym aga objaśnienia kilku pojęć, które w dydaktyce zaw odow ej szkoły zasadniczej i średniej m ogą stanow ić now e ujęcie. P ierw szym z nich je st edukacja ergonom ięzna. W zakresie tego poję­ cia proponuję ujm ow ać realizację treści zarów no bardzo ściśle zw iązanych z ergo­ nom ią, ale także zw iązanych z bezpieczeństw em i h ig ien ą pracy, o chroną prący oraz o ch ro n ą środow iska. Pogląd ten w yw odzę z następującego uzasadnieni#:

e rg o n o m ia je st w w ielu krajach form alnie uznaną dyscypliną naukow ą (nie­ stety jeszc ze nie w Polsce, chociaż W ojciech B. Jastrzębow ski był jej tw órcą w roku 1857), której definicja wg International Ergonom ics A ssociation (IEA)

z 1976 r. obejm uje niem al w całości wyżej w ym ienione dziedziny teorii i praktyki, i brzm i następująco:

„Ergonom ia, albo czynnik ludzki (hum an fa c to r) określa relacje kształtujące się m iędzy człow iekiem i je g o p ra cą zawodow ą, w yposażeniem technicznym i oto­ czeniem w najszerszym tego słow a znaczeniu, w łączając w to sytuacje zw iązane z pracą, zabawą, rekreacją, dom em i p o d r ó ż ą ”1.

P olskie Tow arzystw o E rgonom iczne (PTE) definiuje ergonom ię poprzez jej zadania

i przedm iot oddziaływ ań:

„E rgonom ia je s t to nauką, której zasadniczym dążeniem je s t dostosow anie n a ­ rzędzi, m aszyn, urządzeń, technologii, organizacji i m aterialnego środow iska p ra cy oraz p rzed m io tó w codziennego użytku do wym agań i potrzeb fizjologicznych, p sy ­ chicznych i społecznych człow ieka ”.

E rgonom ia je st n a u k ą kom pleksow ą, łączącą dorobek w ielu nauk technicz­ nych, m edycznych, społecznych i in. Jej zakresem , w nauczaniu na etapie szkoły ponadgim nazjalnej (nie tylko zaw odow ej), m ożna ująć w iele różnorodnych treści z zakresu w ychow ania zdrow otnego, fizjologii, bezpieczeństw a działalności człow ie­ ka, higieny, pracy, nauki, ochrony środow iska itd. T ym czasem zespoły układające plany i program y nauczania czy n ią karkołom ne poczynania w nazew nictw ie, wsta- w iając np. do jed n e g o z najnow szych program ów nauczania przedm iot o nazwie:

b e z p ie c z e ń s tw o pracy, ochrona środow iska, zarządzanie ja k o ś c ią ”. Stąd w niniej­

szym opracow aniu m oże zostać użyte także następujące określenie: przygotow anie

ergonom iczne, rozum iane przede w szystkim ja k o część składow a przygotow ania

zaw odow ego, która, analogicznie ja k przygotow anie zaw odow e, m oże być rozpa­ tryw ana ja k o proces i jak o w ynik3.

W szystkie analizy i dociekania w skazują, że koniecznością je st w drożenie do dydaktyki zaw odow ej i prozaw odow ej takich przedm iotów i pojęć, jak: ergonom ia, edukacja ergonom iczna, przygotow anie ergonom iczne. O czyw iście nie je st w yklu­ czone oddzielne użycie w uzasadnionych przypadkach takich pojęć, jak: bezpie­ czeństw o pracy, higiena pracy czy ochrona środow iska oraz analizow anie proble­ m atyki z tego zakresu.

W dalszej części niniejszego opracow ania na określenie edukacji w zakre­ sie bezpieczeństw a i higieny pracy oraz ergonom ii będzie stosow ane pojęcie: edu­

kacja ergonom iczna.

1 Statut IEA.

2 Przykładem jest „Program nauczania technik mechanik” nr 311 [20]/T 4,SP/M EiN/2006.02.06.

3 J. Janiga, Przygotowanie ergonomiczne młodzieży szkół samochodowych, Roz­ prawa doktorska, Uniwersytet Zielonogórski 2003.

1. P rogram ow e u w arunkow ania edukacji ergonom icznej w szkołach zaw odow ych

W szkołach zaw odow ych w latach 1980 - 90 nastąpiło ograniczenie czasu naucza­ nia przedm iotu bezpieczeństw o, higiena i p ra w o p ra cy do 1 godz. tygodniow o, zaś na początku lat dziew ięćdziesiątych w szkołach zasadniczych zrezygnow ano zupeł­ nie w planach z przedm iotow ego nauczania zagadnień bezpieczeństw a, higieny i praw a pracy. R ealizację celów i treści kształcenia ergonom icznego m usiały prze­ ją ć w całości teoretyczne przedm ioty zaw odow e i zajęcia praktyczne (praktyczna nauka zaw odu), których treści oparto o podstaw y program ow e. Podstaw y progra­ m ow e nie dokonały korzystnych m odyfikacji w tym zakresie, w stosunku do kry­ tycznie ocenianych, w cześniej opracow anych i stosow anych program ów nauczania. N astąpił raczej regres w form ułow aniu w ym agań ergonom icznych4.

Stało się tak w sytuacji, kiedy w zrastała rola ergonom ii ja k o nauki oraz jej za­ stosow anie w praktyce do optym alizacji funkcjonow ania układu człow iek - praca - środow isko lub układów pokrew nych. Jej zasady i zalecenia dotyczące pracy zobo­ w iązany je s t stosow ać każdy kierujący pracow nikam i i każdy pracow nik5. W ynika stąd w niosek, że program ow anie szkolne coraz m ocniej poczęło rozm ijać się ze zobow iązaniam i w zakresie unow ocześniania celów i treści nauczania oraz w droże­ nia w szkolnictw ie zaw odow ym nauczania określonej problem atyki ergonom icz­ nej6. N ie je s t raczej m ożliw ym , by technik m echanik, którego kw alifikacje ergono­ m iczne o g raniczają się do jednej um iejętności: św iadom ego stosow ania zasad bez­

pieczeństw a i higieny pracy, ochrony przeciw pożarow ej oraz ochrony środow iska,

m ógł w ypełniać w sposób w łaściw y tak w ażne i odpow iedzialne zadania zaw odow e (określane przez podstaw ę program ow ą), jak: a) organizow anie i nadzorow anie przebiegu procesów w ytw arzania m aszyn i urządzeń, ze szczególnym uw zględnie­ niem doboru m ateriałów , oprzyrządow ania i param etrów technologicznych procesu zgodnie z dokum entacją, b) przeprow adzanie kontroli jakości w ykonania wyrobów i usług, c) instalow anie i urucham ianie obiektów m echanicznych w prow adzanych

4 J. Janiga, Przygotowanie ergonomiczne młodzieży szkół zawodowych, Problemy Profesjologii, Zielona Góra 2005, s. 91-112.

5 Przykład takiego zobowiązania mogą stanowić postanowienia następujących ak­ tów prawnych: l)Rozporządzenie MPiPS z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogól­ nych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 129, poz. 844), zmiana: załącznik do obwieszczenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r. (Dz. U. Nr 169, poz. 1650));2)Rozporządzenie MPiPS z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych (Dz. U. Nr 26, poz. 313.)

6 Program uzupełniający MEN - zał. do pisma MEN nr DkZiU-3-4016-5/97/UJ z d n . 14.01.1997 r.

do eksploatacji, d) projektow anie prostych obiektów m echanicznych, itp.7 N iezw y­ kle zaw ężone ujm ow anie ergonom ii i kształcenia ergonom icznego w dokum enta­ cjach program ow ych rozm ija się z oczekiw aniam i uczniów i pracow ników . Kry­ tycznie oceniali także ujm ow anie problem atyki ergonom icznej w dokum entacjach program ow ych badani nauczyciele. Proponow ali w prow adzenie szeregu zmian w program ach nauczania8.

W nioski z badań w śród nauczycieli w skazują, że propozycje zawarte w dokum entacjach program ow ych, które opracow ano i w drożono w szkolnictw ie zaw odow ym do 2002 roku, nie m o g ą stanow ić odpow iedniego źródła do kształto­ w ania treści kształcenia ergonom icznego. D odatkow ego uzasadnienia dla tego tw ierdzenia dodaje analiza podstaw program ow ych pod kątem zaw artości w celach i treściach kształcenia bloków program ow ych9 - celów i treści o charakterze ergo­ nom icznym .

D o nieznacznego optym izm u w tem acie rozw oju nauczania ergonom ii i bezpieczeństw a pracy w średnich i zasadniczych szkołach zaw odow ych skłania fakt w prow adzenia do najnow szych program ów nauczania w technikum przedm iotu pod n a z w ą „B ezpieczeństw o pracy, ochrona środow iska, zarządzanie jak o ścią” . P rzykładem je st „Program nauczania technik m echanik” nr 311 [20]/T- 4,S P /M E iN /2006.02.06. Liczba godzin tygodniow o w czteroletnim okresie naucza­ nia planow ana je st na 2 - w klasach m łodzieżow ych, oraz 1- w klasach dla doro­ słych. W form ach zaocznych przew idziano 25 godzin w całym cyklu nauczania. Jest to istotny postęp w stosunku do stanu dotychczasow ego. Jednakże w w ykazie program ów nauczania, dopuszczonych do użytku szkolnego w zasadniczych szko­ łach zaw odow ych, technikach i szkołach policealnych w roku szklonym 2006/2007, znajduje się w iele program ów sprzed 2000 r. i nieco późniejszych, gdzie taki przedm iot nie w ystępuje.

Z a p o trzeb ą w zm ocnienia kształcenia w zakresie ergonom ii, w tym bezpie­ czeństw a

i higieny pracy w szkołach zaw odow ych, przem aw ia fakt w ycofania z program ów szkoleń pracow niczych jednej z głów nych form - szkoleń podstaw ow ych10. W spraw ach decydujących o życiu i zdrow iu człow ieka nie m oże rządzić przypad­ kow ość. D o tej kategorii spraw należy zaliczyć przygotow anie ergonom iczne czło­ w ieka do życia i pracy zaw odow ej. Przed szkołą zaw odow ą należy postaw ić do zrealizow ania w określonym system ie pew ien standard treści kształcenia ergono­

7 MEN. Podstawa programowa kształcenia w zawodzie technik mechanik. Specy­ ficzne wymagania zawodu, s.2.

8 J. Janiga, Przygotowanie ..., Problemy Profesjologii, op. cit.

9 Podstawy programowe specyfikują w blokach programowych cele kształcenia i oddzielnie treści kształcenia, określane jako działy programowe.

10 Rozporządzenie M inistra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180, poz. 1860)

m icznego i zadanie uzyskania dobrej lub bardzo dobrej jakości kształcenia w form ie konkretnych kw alifikacji zaw odow ych absolw entów . R ealizacja tego zadania w y­ m aga spełnienia określonych w arunków tak pod w zględem poziom u i zakresu przygotow ania nauczycieli do realizacji zagadnień ergonom icznych, jak i pod w zględem w arunków dydaktyczno-technicznych. K ształtow anie kwalifikacji w szkole zaw odow ej pow inna poprzedzić stosow na edukacja ergonom iczna na etapie kształcenia przedzaw odow ego i prozaw odow ego.

2. N auczyciel ergonom ii i bezpieczeństw a pracy w okresie reform ośw iatow ych

N auczyciel przedm iotu ergonom ia, lub nauczyciel nauczający tej problem atyki w ram ach innego przedm iotu zaw odow ego (np. technologia, m aszynoznawstwo,

rysunek techniczny, zajęcia praktyczne), je st jed n y m z realizatorów elem entu proce­

su kształcenia zaw odow ego o specyficznym zakresie treści, staw iającym określone w ym agania m erytoryczne i m etodyczne. M ożna pow iedzieć, że od nauczyciela problem atyki ergonom icznej w ym agane są kw alifikacje pedagogiczne stosow ne do nauczanych treści. D obra obsada kadrow a, tak w zakresie przedm iotów teoretycz­ nych, ja k i zajęć praktycznych przyczynia się, co potw ierdza m. in. Z. W iatrow ski, do pow odzenia procesu dydaktyczno-w ychow aw czego i sprzyja pełnej realizacji celów k sz ta łc e n ia ". Pogłębiając rozw ażania nad ro lą i m iejscem nauczyciela przedm iotów zaw odow ych w procesie kształcenia F. Szlosek staw ia tezę, że „efek­ tyw ność procesu kształcenia zaw odow ego je st fu n k cją pracy nauczycieli przedm io­ tów zaw odow ych, która to praca m a bezpośredni w pływ n a przygotow anie uczące­ go się do zaw odu, natom iast takie czynniki, jak: treści i w arunki procesu nauczania- uczenia się zaw odu oraz podm iot uczący się, w pływ ają w sposób pośredni na te efektyw ności” 12.

W rozw ażaniach pedeutologicznych prezentow any je st także pogląd, że „nie m ożna doprow adzić do pożądanych zm ian jakościow ych w pracy szkoły bez osią­ gnięcia zm ian w pracy sam ego nauczyciela” 13. O d nauczyciela w coraz m niejszym stopniu oczekuje się, że będzie on „przekaźnikiem ” w iedzy, a w w iększym stopniu anim atorem rozbudzającym m yślenie ucznia, a w ięc nauczycielem , który uczy, jak się uczyć i ja k ż y ć 14.

D o składników kw alifikacji nauczyciela, determ inujących sukcesy szkoły za­ licza się m. in.:

dobre przygotow anie kierunkow e i pedagogiczne,

11 Z. W iatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 1997, s. 207.

12 F. Szlosek., Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. Radom 1995, s. 36. 13 E. Kozioł, Koncepcja roli zawodowej nauczyciela doskonalącego się w zawo­

dzie - spojrzenie na problem [w:] B. Pietrulewicz (red.), Problemy rozwoju zawodowe­ go pracowników, Zielona Góra 1998, s.109.

w ysoki poziom kw alifikacji rzeczyw istych, w yróżniających się stanem w ia­ dom ości, um iejętności, naw yków i spraw ności ogólnej i zaw odow ej, posta­ w a badaw cza, innow acyjna i tw órcza,

now ocześnie zorganizow any proces dydaktyczno-w ychow aw czy, w którym nauczyciel je s t przede w szystkim dobrym organizatorem procesu uczenia się uczniów 15.

Z organizacji kształcenia ergonom icznego oraz z analiz dotyczących w a­ runków realizacji treści z zakresu ergonom ii w szkołach zaw odow ych w ynika, że coraz bardziej odpow iedzialność za w yposażenie ucznia w w iedzę na tem at bez­ piecznej i ergonom icznej pracy przechodzi na nauczycieli przedm iotów teoretycz­ nych ogólnozaw odow ych i specjalistycznych, zaś kształtow anie um iejętności i na­ w yków z tego zakresu - na zajęcia praktyczne.

B adania przeprow adzone w szkołach w pierw szej połow ie lat dziew ięć­ dziesiątych X X w. w skazyw ały na „zróżnicow ane przygotow anie zaw odow e na­ uczycieli w zakresie ergonom ii i bezpieczeństw a pracy” 16. Sw oje kw alifikacje jako dobre lub bardzo dobre oceniało ok. 20 % nauczycieli. Z naczna część pedagogów sw oje kw alifikacje oceniała ja k o przeciętne (w zależności od typu szkoły od 43,2 do 50,8 % nauczycieli), lub ja k o słabe (od 15,6 % do 36,4 %). Z agadnienie stanu przygotow ania i m ożliw ości doskonalenia zaw odow ego nauczycieli w zakresie ergonom ii podjęto w dalszych badaniach.

P odstaw ę do analizy problem u stanow i m ateriał badaw czy w zakresie następu­ jących tem atów :

1. Z najom ość zagadnień ergonom icznych u nauczycieli przedm iotów zaw odo­ w ych.

2. U dział nauczycieli w form ach kształcenia i doskonalenia zaw odow ego z zakresu ergonom ii.

3. Program y nauczania instytucji i placów ek dydaktycznych prow adzących kształ­ cenie i doskonalenie nauczycieli przedm iotów zaw odow ych w szkołach ponad­ podstaw ow ych.

4. M ożliw ości sam okształcenia nauczycieli w zakresie ergonom ii.

B adania zasadnicze nauczycieli, na próbie liczącej 276 osób, pozw oliły uzyskać inform acje dotyczące form alnych kw alifikacji ogólnych, ja k i kw alifikacji specjalistycznych - ergonom icznych tej grupy nauczycieli17.

W szkołach typu technikum i liceum , w okresie badań (1997-2000), uczyło je sz cze ok. 30 % nauczycieli bez w yższego w ykształcenia, zaś w zasadniczych szkołach zaw odow ych ponad 40 %. O znaczało to, że, nie posiadając w yższego

15 Z. Wiatrowski, Nauczyciel szkoly zawodowej, Warszawa 1982.

16 B. Pietrulewicz, Problemy ergonomii i bezpieczeństwa pracy w rozwoju zawo­

dowym jednostki [w:] B. Pietrulewicz (red.), Przygotowanie i doskonalenie zawodowe pracowników, Zielona Góra 1996, s. 24.

w ykształcenia, nie posiadali także odpow iedniego przygotow ania w zakresie ergo­ nom ii, które d a ją przede w szystkim wyższe uczelnie. W yższe specjalistyczne przy­ gotow anie do nauczania ergonom ii, a w ięc najbardziej pożądany i cenny poziom , posiadały tylko 4 osoby. N ie była to odpow iednia do potrzeb liczba nauczycieli, jeżeli w eźm ie się pod uw agę, że badania zasadnicze objęły 16 szkół zaw odow ych z terenu Z achodniej Polski. Z brakam i w zakresie poziom u w ykształcenia nauczy­ cieli w iążą się zapew ne braki bądź luki w w iedzy i um iejętnościach.

W yniki badań w ykazują także, iż w zasadniczych szkołach zaw odow ych 55 % nauczycieli dostrzegało znaczne braki w sw oich kw alifikacjach do nauczania ergo­ nom ii, a dalszych 26 % potrzebow ało niew ielkiego uzupełnienia w iedzy i um iejęt­ ności. W szkołach typu technikum i liceum zaw odow e, nauczycieli w skazujących na znaczne braki w w iedzy i um iejętnościach z zakresu ergonom ii było 35%, a także 34 % tych, których przygotow anie w ym agało niew ielkich uaktualnień i uzu­ pełnień.

Z w yw iadów przeprow adzonych w ram ach badań w ynikało, że w latach 1990- 2000, kiedy to w szkołach zaw odow ych rozpoczęto w drażanie program ów naucza­ nia nie zaw ierających przedm iotu „bezpieczeństw o i higiena pracy”, szkoły rezy­ gnow ały z prow adzenia specjalnych pracow ni o tym profilu. W efekcie tych dzia­ łań, w roku 2000 w iększość nauczycieli nie dysponow ała m ożliw ościam i korzysta­ nia ze specjalistycznej pracow ni ergonom icznej. W edług badań ankietow ych w takiej sytuacji znalazło się 91 % nauczycieli technikum i liceum zaw odow ego oraz 96 % nauczycieli zasadniczych szkół zaw odow ych. Tendencja rezygnacji szkół z pracow ni ergonom icznych szkodzi procesow i edukacji ergonom icznej, jest sprzeczna z wynikam i badań pedagogicznych, przeprow adzonych m. in. przez E. Zycha. W oparciu o nie sform ułow ał następujący w niosek: „W spółczesny na­ uczyciel chcąc w ydatnie zwiększyć efekty swojej pracy dydaktyczno- w ychow aw czej, m usi rozszerzyć w achlarz sw oich oddziaływ ań pedagogicznych. Jest to m ożliw e dopiero po odpow iednim zorganizow aniu stanow iska pracy, jakim

18 je st pracow nia przedm iotow a’

3. P rzygotow anie nauczyciela szkoły zaw odow ej do realizacji w spółczesnych celów i treści z zakresu ergonom ii

Próba określenia, ja k należy przygotow ać nauczyciela szkoły zaw odow ej do reali­ zacji treści ergonom icznych m usi się liczyć z brakiem określonych decyzji organi- zacyjno-program ow ych i niezdecydow ania na linii M inisterstw o Edukacji N arodo­ wej - M inisterstw o Pracy. W latach 90-tych ubiegłego w ieku zdecydow ano (m. in. w w yniku niskiego poziom u edukacji w zakresie bhp w szkołach zaw odow ych), że w iększość zadań edukacyjnych przygotow ania pracow nika do bezpiecznej i ergo­

18 E. Zych, W arsztat pracy nauczyciela [w:] T. W ieloch (red.), Studia Pedagogicz­ ne LIV. Warunki pracy nauczyciela, W rocław ,..., 1989, s. 172.

nom icznej pracy p rzyjm ą na siebie zakłady pracy. Zadania te m iały być realizow a­ ne w system ie kształcenia i doskonalenia w ew nętrznego oraz kursów (szkoleń) zlecanych upraw nionym jednostkom edukacyjnym . Je d n ą z zasadniczych form k ształcenia i doskonalenia m iały stanow ić szkolenia podstaw ow e (oprócz w stęp­ nych i okresow ych). D ość szybko okazało się, że nie d ają te szkolenia w łaściw ych rezultatów , stanow ią znaczne obciążenie organizacyjne i finansow e dla firm, i w 2004 r., co ju ż wyżej w spom niano, zostały zdjęte z program ów ram ow ych szko­ leń pracow niczych w zakresie bhp. O siągnięto taki stan, że w latach 2004-2006 szkoły zaw odow e pracow ały w g ram ow ych planów nauczania nie zaw ierających przedm iotu bezpieczeństw o i higiena pracy lub ergonom ia (ani żadnego pokrew ne­ go), zaś szkolenia pracow nicze nie zaw sze odpow iednio przygotow yw ały do reali­ zacji zadań z zakresu bezpieczeństw a pracy i ergonom ii. N ie trzeba dodaw ać, że brak w planach nauczania szkół zaw odow ych odpow iedniego przedm iotu obniżał znacznie zainteresow anie nauczycieli przygotow aniem zaw odow ym do realizacji interesujących nas treści edukacji ergonom icznej. W efekcie oddziaływ ania tego czynnika oraz innych uw arunkow ań, co wykazały badania w łasne19, w iększość nauczycieli przedm iotów zaw odow ych w szkołach średnich i zasadniczych zagad­ nienia z zakresu ergonom ii realizow ała w sposób fragm entaryczny lub zupełnie je pom ijała.

Postęp cyw ilizacyjny i gospodarka rynkow a spow odow ały, że od początku lat 90. w ystąpiło w przem yśle, usługach oraz wielu innych dziedzinach życia społecz­ nego i gospodarczego duże zainteresow anie zagadnieniam i ergonom ii i bezpieczeń­ stw a pracy20. O siągnięto dzięki tem u bardzo istotny rozw ój jakości tow arów , św iadczonych usług, popraw ę organizacji pracy itd. N ajw yższy czas, by w szkol­ nictw ie zaw odow ym ponadgim nazjalnym dokonały się odpow iednie przem iany organizacyjno - program ow e celem pow ażnego w łączenia do planów nauczania przedm iotu ergonom ia, uw zględniającego oczyw iście zagadnienia bezpieczeństw a pracy, ochrony środow iska czy naw et zarządzania jakością. R ealizacja tego zadania w ym aga przygotow ania odpow iednich nauczycieli - specjalistów z zakresu ergo­ nom ii. Potrzebne je st także uruchom ienie szerszego kształcenia i doskonalenia za­ w odow ego w zakresie ergonom ii nauczycieli innych przedm iotów , by mogli odpo­ w iednio w zbogacać treści nauczania.

W tym m om encie nasuw a się pytanie: czy aktualny system kształcenia i d o ­

skonalenia nauczycieli szkó ł zaw odow ych um ożliw ia realizację tego zadania?

T rudno w jed n y m i z konieczności niezbyt obszernym opracow aniu, przed­ staw ić p e łn ą analizę problem u. M ożliw e je st jed y n ie zarysow anie pew nych jego aspektów .

19 J. Janiga, Przygotowanie ..., op. cit.

20 Np. w wyniku wdrożenia standardów w wielu dziedzinach życia, dyrektyw UE, norm zharmonizowanych itp.

Jak ju ż zostało w pkt. 1 w spom niane, do szkół zaw odow ych (na razie do tech­ nikum kształcącego w zaw odzie technik m echanik 311 [20]) poczyna pow racać przedm iot, którego tre śc ią m ają być m. in. zagadnienia bezpieczeństw a pracy, ergo­ nom ii, ochrony środow iska i zarządzania jakością. N ie nosi on, niestety, prostej nazw y, np. „podstaw y ergonom ii” (co w arto w m ożliw ie niedługim czasie zm ienić), ale zło żo n ą kom binację w yrażeń: bezpieczeństw o pracy, ochrona środowiska, za ­

rządzanie jakością. W edług pow yższego program u nauczyciel tego przedm iotu

pow inien tak prow adzić proces kształcenia, by na je g o zakończenie uczeń um iał (szczegółow e cele kształcenia):

- zinterpretow ać podstaw ow e praw a i obow iązki pracow nika oraz pracodaw ­ cy zw iązane z bezpieczeństw em i higieną pracy;

- scharakteryzow ać w ym agania bezpieczeństw a dotyczące procesów pracy; - scharakteryzow ać w ym agania dotyczące ergonom ii stanow iska pracy; - określić w ym agania praw ne dotyczące obsługi m aszyn i urządzeń technicz­

nych, w tym obrabiarek do skraw ania metali;

- scharakteryzow ać sposoby elim inow ania lub ograniczania zagrożeń uraza­ mi m echanicznym i;

- w skazyw ać sposoby ograniczania zagrożeń zw iązanych z prądem elek­ trycznym ;

- określić sposoby ograniczania zagrożeń zw iązanych z substancjam i niebez­ piecznym i;

- zastosow ać podstaw ow e zasady bhp podczas w ykonyw ania pracy; - zorganizow ać bezpieczne i ergonom iczne stanow isko pracy;

- udzielić pierw szej pom ocy w przypadku urazów m echanicznych, zatruć i porażenia prądem elektrycznym ;

- określić w ym agania dotyczące szkoleń z zakresu bezpieczeństw a i higieny pracy;

- zastosow ać określone procedury w przypadku w ystąpienia pożaru;

- określić w ym agania dotyczące ochrony środow iska w przedsiębiorstw ie w zakresie prow adzenia gospodarki odpadam i, ochrony wód, pow ierzchni ziemi i pow ietrza atm osferycznego;

- scharakteryzow ać system zarządzania ja k o ścią oparty o w ym agania norm y ISO 9000;

- zaplanow ać sposób zapew nienia jakości na etapie projektu, zakupu m ateria­ łów i w ytw arzania wyrobu.

N ie je st to jed y n e zadanie nauczyciela w zakresie ergonom ii. Pow inien on także uw zględnić potrzebę realizacji program u w ystosow anego do szkół ponadgim - nazjalnych ju ż dość daw no, bo w 1997 r. Szkoły zaw odow e w swoich treściach k ształcenia ergonom icznego są zobow iązane przez M inistra Edukacji N arodow ej, na podstaw ie postanow ienia ustaw ow ego Kodeksu Pracy, do uw zględnienia w pro­ gram ach nauczania problem atyki „bezpieczeństw a i higieny pracy oraz ergonom ii” ,

zaw artej w skierow anym do szkół program ie uzupełniającym 21. Program ten (nadal obow iązujący) składa się z 5 tem atów program ow ych:

- praw o pracy,

- ergonom ia i higiena pracy,

- podstaw y fizjologii, psychologii pracy, zasad zdrow ego stylu życia, - zasady bezpiecznej pracy,

- ochrona środow iska naturalnego.

W poniższej tabeli (tab. 1) zestaw iono cele kształcenia i m ateriał nauczania z tych tem atów , które wg tego program u należy realizow ać w szkole zaw odow ej, a które nie znalazły się w program ie przedm iotu proponow anego dla technikum .

T abela 1 W ybrane treści kształcenia ergonom icznego w szkołach zaw odow ych, w edług program u uzupełniającego M EN: „Zakres problem atyki bezpieczeństw a

i higieny pracy oraz ergonom ii” Temat progra­

mowy

Cele kształcenia - umiejętności Materiał nauczania

1 2 3

Prawo pracy 1) stosować przepisy dotyczące ochrony pracownika w miej­ scu pracy,

2) zgłaszać wnioski dotyczące poprawy warunków pracy, 3) korzystać z pomocy organów

nadzoru nad warunkami pra­ cy,

4) przewidywać konsekwencje prawne i inne z tytułu naru­ szenia przepisów i zasad bez­ pieczeństwa i higieny pracy w trakcie realizacji zadań za­ wodowych,

1. Prawa i obowiązki pracowni­ ka i pracodawców z dziedzi­ ny bhp.

2. Ochrona pracy kobiet i mło­ docianych.

3. Rodzaje i zakres odpowie­ dzialności za naruszenie przepisów i zasad bezpiecz­ nej pracy.

4. Profilaktyczna ochrona zdro­ wia.

5. Świadczenia przysługujące z tytułu warunków pracy (w tym świadczenia związane z wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi). 6. Rola organów nadzoru nad

warunkami pracy w kształto­ waniu bezpiecznych i higie­ nicznych warunków pracy.

21 Zakres problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii. MEN. W arszawa 1996.

Podstawy 1) oceniać przyczyny zmęczenia 1. Obciążenie fizyczne i psy­

fizjologii, fizycznego i psychicznego w chiczne związane z pracą. psychologii czasie pracy, 2. Wpływ stresu na wypadki pracy, zasad 2) stosować odpowiednie pro­ i obrona przed nim.

zdrowego stylu porcje czasu pracy i wypo­ 3. Organizacja pracy i czas

życia czynku, wolny.

3) wyjaśnić, na czym polega racjonalny wypoczynek,

4. Problemy racjonalnego od­ żywiania.

4) stosować właściwe odżywia­ nie ze względu na rodzaj pra­ cy,

5) stosować zasady zdrowego stylu życia.

5. Zasady zdrowego stylu życia.

Źródło: Program uzupełniający MEN - zal. do pisma MEN nr DkZiU-3-4016-5/97/UJ z d n . 14.01.1997 r.

B adania w łasne w ykazują, że w program ie nauczania szkoły zaw odow ej po­ w inno znaleźć się także szereg innych zagadnień z zakresu ergonom ii, w ynikają­ cych np. z przepisów praw nych, dyrektyw U E, postępu technicznego i technolo­ gicznego22. O prócz nauczania w form ie w ydzielonego przedm iotu, konieczne więc je st skorelow ane ujęcie treści ergonom icznych w program ach innych przedm iotów zaw odow ych. O znacza to, że nauczyciele tych przedm iotów pow inni także posiadać stosow ną w iedzę m erytoryczną i m etodyczną. Czy nauczyciele szkół zaw odowych m a ją m ożliw ości uzyskania odpow iedniego przygotow ania w tym zakresie i na­ stępnie je g o doskonalenia?

W stępna odpow iedź na postaw ione pytanie m oże być udzielona w zarysie, po określeniu, kto m oże być nauczycielem przedm iotów zaw odow ych w zaw odow ej szkole ponadgim nazjalnej i czy jednostki kształcące nauczycieli realizują odpo­ w iednie oferty organizacyjno-program ow e. Praw o ośw iatow e w yróżnia niejako 3 kategorie zatrudnienia nauczycieli przedm iotów zaw odow ych:

1) nauczyciel średniej szkoły zaw odow ej ‘, 2) nauczyciel zasadniczej szkoły zaw odow ej24,

25

3) nauczyciel praktycznej nauki zaw odu .

22 J. Janiga, Przygotowanie..., op. cit.

23 Rozporządzenie M inistra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz okre­ ślenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższe­ go wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. Nr 115, poz. 1 2 8 8 ) - § 2.

24 Tamże, § 4. 25 Tamże, § 10.

Jak z pow yższego zestaw ienia w ynika, w przepisach praw nych zachodzi także podział na nauczycieli teoretycznych przedm iotów zaw odow ych oraz nauczycieli praktycznej nauki zaw odu.

N auczycielem średniej szkoły zaw odow ej i szkoły policealnej m oże zostać osoba legitym ująca się dyplom em ukończenia:

1) studiów m agisterskich na kierunku zgodnym z nauczanym przedm iotem lub rodzajem prow adzonych zajęć i posiada przygotow anie pedagogiczne, 2) studiów m agisterskich w specjalności zgodnej lub zbliżonej z nauczanym

przedm iotem lub rodzajem prow adzonych zajęć i posiada przygotow anie pedagogiczne, albo

3) studiów m agisterskich n a kierunku innym niż nauczany przedm iot lub ro­ dzaj prow adzonych zajęć, która ponadto posiada przygotow anie pedago­ giczne i ukończyła studia podyplom ow e z zakresu nauczanego przedm iotu lub rodzaju prow adzonych zajęć.

K w alifikacje do zajm ow ania stanow iska nauczyciela teoretycznych przedm io­ tów zaw odow ych w średniej szkole zaw odow ej posiada także osoba, która legity­ m uje się dyplom em ukończenia studiów w yższych zaw odow ych na kierunku (spe­ cjalności) zgodnym lub zbliżonym z nauczanym przedm iotem lub rodzajem prow a­ dzonych zajęć i posiada przygotow anie pedagogiczne.

Z kolei nauczycielem zasadniczej szkoły zaw odow ej m oże zostać osoba, która p osiada kw alifikacje przew idziane dla nauczyciela średniej szkoły zaw odow ej lub legitym uje się:

1) dyplom em ukończenia zakładu kształcenia nauczycieli w specjalności zgodnej

z nauczanym przedm iotem lub rodzajem prow adzonych zajęć, albo

2) dyplom em ukończenia zakładu kształcenia nauczycieli w specjalności innej niż nauczany przedm iot lub rodzaj prow adzonych zajęć, która ponadto ukończyła kurs kw alifikacyjny z zakresu nauczanego przedm iotu lub ro­ dzaju prow adzonych zajęć.

A by w pełni odpow iedzieć na pytanie, czy jednostki kształcące nauczycieli p rzy g o to w u ją odpow iednio do realizacji problem atyki ergonom icznej w szkołach zaw odow ych, należałoby zbadać szczegółow o program y kształcenia różnego rodza­ ju uczelni i zakładów kształcenia nauczycieli pod kątem proponow anych kierunków

i specjalności oraz przedm iotów i treści nauczania. C zęściow ą odpow iedź m ożna uzyskać p o analizie w yników badań prow adzonych przez Jerzego S. M arcinkow ­ skiego. W oparciu o uzyskane w yniki badań ankietow ych staw ia on następującą hipotezę:

„polskie uczelnie w yższe (publiczne i niepubliczne) realizują z ró żn ą inten­ syw nością, edukację (dydaktykę i kształcenie) z om aw ianego zakresu. U czelniam i polskim i, w których najszerzej prow adzi się dydaktykę z om aw ianego zakresu, s ą - co je st niezm iernie w ażne, budujące oraz godne podkreślenia - uczelnie techniczne,

najm łodsze polskie uniw ersytety oraz w ydziały form przem ysłow ych akadem ii sztuk pięknych”26.

Z a kierunki zgodne lub zbliżone z ergonom ią, ustalone w przepisach praw ­ nych27, m ożna uznać te, których treści program ow e trak tu ją zagadnienia ergono­ m iczne (teorię i praktykę) ja k o jeden z istotnych składników w iedzy, zaś przedm iot ergonom ia (lub przedm iot o zbliżonej nazw ie) należy do przedm iotów podstaw o­ w ych. B iorąc pod uw agę w yniki badań S.J. M arcinkow skiego, nie m am y pew ności, czy uczelnie prow adzące ten sam kierunek studiów identycznie program ują treści ergonom iczne. P roblem ten zapew ne w ym agałby dalszych szczegółow ych badań. Z d u ż ą d o z ą praw dopodobieństw a m ożna przypuszczać, że w znacznym zakresie treści ergonom iczne nauczane są na kierunkach, których absolw ent musi stosow ać w iedzę erg onom iczną w ym aganą praw em . N a obecnym etapie rozw oju nauki, tech­ niki, przem ysłu, usług i innych dziedzin znajdziem y w w ykazie kierunków studiów niew iele takich, których absolw ent nie musi posiadać kw alifikacji ergonom icznych i w ykorzystyw ać je w praktyce. N iew ątpliw ie do najbardziej w ym agających w tym w zględzie b ę d ą należeć: architektura i urbanistyka, architektura w nętrz, autom atyka i robotyka, budow nictw o, edukacja techniczno-inform atyczna, inżynieria bezpie­ czeństw a, inżynieria środow iska, lotnictw o i kosm onautyka, m echanika i budow a m aszyn, m echatronika, ochrona środow iska, pedagogika, transport, turystyka i re­ kreacja, w zornictw o, zarządzanie i inżynieria produkcji, zarządzanie.

T rudniej je st określić specjalności i ich pow iązanie z e rg o n o m ią poniew aż uczelnie w sposób autonom iczny określają nazw y i zakres m erytoryczny prow a­ dzonych specjalności. W sw oim opracow aniu w spom niany ju ż J.S. M arcinkow ski pisze następująco na ten temat:

„C ieszy rów nież fakt, że od kilkunastu lat chociaż niew ielka grupa uczelni w yższych w Polsce prow adzi kształcenie z om aw ianego zakresu (bezpieczeństw o pracy i ergonom ia - przyp. wł.) w ram ach różnie nazyw anych specjalności na róż­ nych kierunkach i w różnego typu uczelniach. S ą to specjalności o takich nazw ach, jak: E rgonom ia i inżynieria jakości, Inżynieria środow iska pracy, B ezpieczeństw o i higiena pracy, T echniczne bezpieczeństw o pracy, Zarządzanie bezpieczeństw em pracy, System y projakościow e i Ergonom ia. S ą to jed n ak specjalności prow adzone w ram ach takich kierunków , jak: Z arządzanie i m arketing, Zarządzanie i inżynieria produkcji, O chrona środow iska, G eologia i górnictw o, Edukacja

techniczno-28

inform atyczna czy M echanika i budow a m aszyn” .

B rakuje w szkolnictw ie w yższym kierunku „ergonom ia” lub „bezpieczeństw o i higiena pracy” . N asuw a się także pytanie: ile uczelni, dając m niejsze lub większe

26 J. S. Marcinkowski, Diagnoza edukacji z zakresu bezpieczeństwa i ochrony pra­ cy oraz ergonomii w polskich wyższych uczelniach, W arszawa 2006, s. 107.

27 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa W yższego z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw kierunków studiów (Dz. U. Nr 121, poz. 838).

p rzygotow anie m erytoryczne z zakresu ergonom ii, daje jednocześnie przygotow a­ nie pedagogiczne, niezbędne, by być nauczycielem określonego rodzaju szkoły zaw odow ej i przedm iotu? Pew ne szanse na zdobycie przygotow ania pedagogiczne­ go przez osoby, które po siad ają odpow iednie przygotow anie m erytoryczne i chcia­ łyby uczyć w szkole zaw odow ej, d a ją studia podyplom ow e i kursy kw alifikacyjne, dość bogato oferow ane przez uczelnie i zakłady kształcenia nauczycieli. Standardy

2Q

kształcenia nauczycieli przew idują także uzyskanie przygotow ania m erytoryczne­ go do nauczania określonego przedm iotu przez czynnych ju ż nauczycieli na drodze studiów podyplom ow ych. Ich ukończenie tw orzy m ożliw ość poszerzenia zakresu nauczanych przedm iotów przez danego nauczyciela. Jednym z nich m oże być „bez­ pieczeństw o pracy, ochrona środow iska, zarządzanie jak o ścią” . B adania własne w zakresie studiów podyplom ow ych, z roku 2007, w skazują na d u ż ą różnorodność proponow anych przez uczelnie specjalności. S ą to m. in.:

- B H P i system y zarządzania bezpieczeństw em ; - bezpieczeństw o, higiena i ochrona środow iska pracy; - bhp i ochrona środow iska;

- bezpieczeństw o i higiena pracy; - praw o pracy;

- praw o pracy i ubezpieczeń społecznych; - zarządzanie personelem ;

- bezpieczeństw o i higiena pracy - finansow ane z funduszy unijnych; - zarządzanie w sytuacjach kryzysow ych;

- psychospołeczne w arunki pracy;

- ergonom ią-m aterialne środow isko pracy; - bezpieczeństw o, higiena pracy i ergonom ia; - zarządzanie B H P w przedsiębiorstw ie;

- zarządzanie bezpieczeństw em i hig ien ą pracy30.

Jak w idać, niektóre z tych specjalności nie m o g ą być traktow ane jak o przy­ datne do nauczania ergonom ii w szkole zaw odow ej. Istotnym problem em , oprócz k ształcenia now ych nauczycieli na potrzeby edukacji ergonom icznej, pozostaje także oczyw iście zagadnienie rozw ijania i doskonalenia posiadanych ju ż kw alifika­ cji w dziedzinie ergonom ii przez czynnych nauczycieli.

R ec. Ę. K owal

29 Rozporządzenie M inistra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września

2004 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli (Dz. U. Nr 207, poz. 2110). 30 Zestawienie sporządzono na podstawie ofert zamieszczonych w czasopiśmie ATEST - OCHRONA PRACY, nr 1 - 7/2007.

Literatura

1. D. Barnes, Nauczyciele i uczniowie, tłum. J. Radzicki, W arszawa 1988.

2. J. Janiga, Przygotowanie ergonomiczne młodzieży szkół samochodowych, Rozpra­ wa doktorska, Uniwersytet Zielonogórski 2003.

3. E. Kozioł, Koncepcja roli zawodowej nauczyciela doskonalącego się w zawodzie - spojrzenie na problem [w:] B. Pietrulewicz (red.), Problemy rozwoju zawodowego pracowników, Zielona Góra 1998.

4. J. S. Marcinkowski, Diagnoza edukacji z zakresu bezpieczeństwa i ochrony pracy oraz ergonomii w polskich wyższych uczelniach, W arszawa 2006.

5. B. Pietrulewicz, Problemy ergonomii i bezpieczeństwa pracy w rozwoju zawodo­ wym jednostki [w:] B. Pietrulewicz (red.), Przygotowanie i doskonalenie zawodo­ we pracowników, Zielona Góra 1996,

6. F. Szlosek., W stęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Radom 1995. 7. Z. W iatrowski, Nauczyciel szkoły zawodowej, W arszawa 1982.

8. Z. W iatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 1997.

9. E. Zych, W arsztat pracy nauczyciela [w:] T. W ieloch (red.), Studia Pedagogiczne LIV. Warunki pracy nauczyciela, W rocław ,..., 1989.