Maciej M. Sokołowski
Energia chińskiego smoka : próba
zdefiniowania chińskiej polityki
energetycznej
Pisma Humanistyczne 9, 155-173
2013
E n e rg ia ch iń sk iego sm oka. P ró b a zd efin io w an ia
ch ińskiej p o lityk i energetycznej
W iek x x był czasem starcia dw óch w ielkich p ły t tektonicznych — kapitalizm u i so cjalizm u. Te dw ie odm ienne płaszczyzn y stosun ków politycznych, społecznych, gospodarczych, ścierały się ze sobą na każdym m ożliw ym polu: ku lturow ym , tech nicznym , sp orto w ym czy m ilitarn ym . O b szary te w sposób n atu raln y się zazębiają (np. tech n ika i w ojskow ość, sp ort i kultura), co tym sam ym pokazuje zaciętość ryw alizacji p ań stw W schodu oraz Zachodu.
L in ia p od ziału W schód — Zachód, w yzn aczan a od Szczecin a (a raczej od Lu beki) do T riestu p op u larn ą C h u rch illo w sk ą „żelazn ą k u rty n ą”, m iała dw a w ażne p u n k ty odniesienia. B y ły n im i S tan y Zjedn oczon e oraz Z w iązek Socjalistyczn ych Republik Radzieckich. P ań stw a te sta ły się lideram i w zajem n ie zw alczających się system ów kapitalistycznego i socjalistycznego, determ inując ru ch y sw oich sojusz
n ików zrzeszonych w ram ach P ak tu P ółn o cn o atlan tyckiego i e w g czy U kład u
W arszaw skiego i r w p g.
Ten dw ubiegu now y układ „im perium zła” — „im p erializm am erykań sk i” w yd a w a ł się być układem stabilnym , zam rożonym . „Z im n a w ojna” skutecznie „za m ra żała” toczącą się pod w arstw ą grubego lodu w alkę gorących żyw iołów . I chociaż raz po raz toczona pod skórą ropa — law a „gorącego konfliktu” — przebijała tę skorupę, w ylew ając się na zew nątrz i przybierając form ę w iększych lub m niejszych kryzysów (np. w 1950 r. w Korei czy w 1962 r. na Kubie), to jed n ak aż do 1989 r. n ic w ew i dentny sposób nie w skazyw ało na to, iż któryś z tych św iatów ulegnie rozpadow i. Gdzieś obok tego duopolu, już od sam ego p oczątku swojego pow stania, stopnio wo, lecz z biegiem lat szybciej, coraz w iększe znaczenie zaczęła od g ryw ać C h iń ska Republika Ludow a. N ie tylko skorzystała ona na w zajem nej ryw alizacji tandem u u s a — z s r r, ale i p o trafiła znaleźć w łasn ą szansę, w yk orzystu jąc swój olbrzym i p oten cjał go spo d arczy w yn ik a jący m .in. z uw arun kow ań geograficznych, dem o graficznych czy surow cow ych . I chociaż ideow o zakorzeniona była (i jest) w syste m ie socjalistyczn ym , p otrafiła w drożyć pew ne elem enty ustroju kapitalistycznego, w chod ząc na ścieżkę w zro stu gospodarczego — tw o rząc tym sam ym sp ecyficzn ą odm ianę kom unizm u, k tó ry w mojej ocenie n azw ać m ożna sw oistym chiń skim
w ytw orem ideologiczno-gospodarczym — ch in m u n izm em l W ciągu ostatnich 30. lat w C h in ach kształtuje się bow iem teoretyczn a koncepcja „so cjalizm u z chińską sp ecyfiką”, któ ry pod w ielom a w zględ am i różni się zasadniczo od klasycznej w ersji m arksistow skiej i od system u realnego socjalizm u. Z d an iem H enryka C h ołaja jest to schiń szczon a w ersja m arksizm u, przem yślana im plantacja św iadcząca o in n o
w acyjności system u. Rozwój tej koncepcji odbyw a się bez p rzerw y2. M ożna spotkać
się rów nież z dalej id ącym i poglądam i, w św ietle których realn y kom unizm , realny m aoizm , jak rów n ież realn y socjalizm dawno za ła m ały się w C h inach, naw et jeśli w sferze językowej p ozo stały ich sem antyczne relikty. G d yb y kierow ać się tylko rd zen iam i tych słó w i ch arakteryzo w ać chRL jako p ań stw o socjalistyczn e, to p o p ełn iałob y się w ielki błąd. A n a liza słow a „socjalistyczn y” w ykazuje bard zo szybko,
że w w ielu dziedzinach p o zo ry m ylą3.
Sytuacja ta spraw ia, iż dzisiaj, pon ad 20 lat po upadku kom u n izm u i rozpa
dzie radzieckiej stre fy w p ły w ó w i sam ego z s r r, ciężko jest budow ać jakiekolw iek
m odele św iatow ej preponderancji, pom ijając chRL. Św iato w y k ryzys gospodarczy,
problem y go spo d arcze u s a oraz stre fy euro przyłożon e do chiń skiego w zrostu
gospodarczego — dla którego olim piada w 2008 r. organ izow ana w Pekinie, Expo 20 10 w Szanghaju czy chiń ski program kosm iczny są tylko „w isienkam i na tor cie” — u św iad am iają nam , iż P ań stw o Środka w x x i w. będ zie w ysu w a ć się na p row adzenie globalnej staw ki. O ile ju ż nie jest na prow adzeniu.
Ten ch iń ski fenom en m ożna ob serw ow ać na w ielu p łaszczyzn ach. W m oim artykule skupię się „tylko” (a m oże raczej „a ż ” — z uw agi na jej wagę) — na jednej kw estii. Będzie nią chińska polityka gospodarcza w w ym iarze energetycznym . P ro blem atykę tę będę ro z p a try w ał w ujęciu ogólnych uw ag o polityce energetycznej oraz zagadnienia planow ania gospodarczego, które przedstaw ię szerzej, odw ołując się do p od ziału na planow anie d yrektyw n e i indykatyw ne. W skażę rów n ież sp e cyfikę chińskiego podejścia do planow an ia gospodarczego. B y je lepiej n aśw ietlić odw ołam się do japońskich planów gospodarczych. U stalenia te będą dobrym tłem dla przean alizow an ia „chińskiej drogi energetycznej” w yznaczanej za p om ocą ko lejnych P ięcioletnich W ytyczn ych . Z uw agi na ich znaczenie w ustroju sp ołecz n o-gosp odarczym chRL p ośw ięcę im oddzielne m iejsce, odnosząc się do tych ich punktów , które bezpośrednio czy też pośredn io w p ły w a ją na sytu ację chińskiego sektora energetycznego. D o w yw o łan ej branży, w p odziale na jej poszczególne sektory (w yznaczane przedm iotow o) odniosę się natom iast w ostatniej części arty kułu. K ończąc m oje rozw ażania, spróbuję w skazać kieru n ki rozw oju sektora ener getycznego chRL oraz dokonać oceny chiń skich działań w sto su n ku do energetyki.
1 W języku ang.: chinmunism, por. nieukończone jeszcze prace prowadzone w tym zakresie na
Uniwersytecie Jerzego Waszyngtona przez J. Jixuan Hu.
2 H. Chołaj, Powrót olbrzyma w zglobalizowanym świecie, Warszawa 2011, s. 137.
3 K. Tomala, Procesy reform zm ieniają Chiny [w:] Chiny. Przem iany pań stw a i społeczeństwa w okresie reform, red. K. Tomala, Warszawa 2001, s. 19.
Kilka uwag o polityce energetycznej
Polityka to słow o pochodzące z języka greckiego i oznacza „sp ra w y p ań stw ow e” ( p o l i t i k a ) . W ujęciu politologiczn ym , w k tó rym to p ojęcie p olityki m a ch arak ter podstaw ow y, oznacza całok ształt relacji p o m ięd zy jed n ostkam i a w spóln otą
i w spóln otam i p ań stw4. D efin iow ać ją m ożna na w iele sp osob ó w5. Jednym z nich
m oże być określenie jej jako sztuki czy też nauki rządzenia p aństw em , organizacji, kierow an ia i ad m in istro w an ia sp raw am i w ew n ętrzn ym i i zew n ętrzn ym i kraju® Z pojęciem tym zw iązan a jest w yró żn ian a na gru n cie praw a ad m in istracyjn ego polityka ad m in istracyjn a. M oże być ujm ow ana jako program d ziałan ia dla całej ad m in istracji publicznej, jak rów n ież jako p rogram y dla poszczególnych sfer dzia łan ia ad m in istracji publicznej7 W tym ujęciu (program d ziałania ad m inistracji dla tej sfery gospodarki, jak ą jest energetyka) znaleźć m ożna politykę energetyczną p ań stw a8. Polityka ad m in istracyjn a m oże być także o d czytyw an a jako plan stw o rzony dla adm in istracji publicznej, którego treścią jest określona w iedza niezbędna do osiągnięcia w yzn aczonych celów. Polityka ad m in istracyjn a to rów n ież polityka praw a, czyli takiego budow an ia norm praw nych, aby ich realizacja um ożliw iała osiągnięcie założonych celów 9. W odniesieniu do d ziałań ad m in istracji publicznej polityka m oże oznaczać rów n ież albo sztukę rządzenia, albo sztukę zarządzania (adm inistrow ania)10.
O dnosząc się do pow yższych ustaleń, m ożna w skazać, iż w prostym przełożeniu polityka energetyczna jest sztuką zarządzania energetyką. Polityka energetyczna jest rów nież instrum entem kierun kującym działania pań stw a i jego organów w od
niesieniu do energetyki1 1. Politykę energetyczną m ożna także określić jako kompleks
funkcjonalnie ze sobą pow iązanych działań praw nych i faktycznych podejm ow a nych przez pań stw o (a ściślej — przez organy państw a) zm ierzających do takiego ukształtow an ia sektora energetycznego gospodarki (jego organizacji i regu ł fun k cjonowania), aby w sposób op tym aln y „realizo w ał” on określone cele
społeczno-4 J. Bartyzel, B. Szlachta, A . W ielom ski, Encyklopedia polityczna,t. 1, Radom 2007, s. 305.
5 Zob. R. Scruton, Słow nik myśli politycznej,Poznań 2002, s. 287-28 8, por. Encyklopedia wiedzy politycznej,red. M . Chm aj, J. M arszałek-Kaw a, W. Sokół, Toruń 2005, s. 255.
6 Zob. W. Kopaliński, Słow nik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych,W arszaw a 1968, s. 695.
I
M . W aligórski, Polityka energetyczna p ań stw a jako sektorowa polityka adm inistracyjna,„B iu le tyn U rzędu Regulacji Energetyki”, nr 4(2008), s. 69.8 Por. M . M . Sokołow ski, W yzwania współczesnej energetyki, a aktywności organów administracji. Studium wybranych przypadków[w:] Wybrane węzłowe zagadnienia współczesnego pra w a ener getycznego,red. A . W alaszek-Pyzioł, K raków 2012, s. 46-47.
9 M . D om agała, Polityka energetyczna[w:] Polityka adm inistracyjna państw a. i v M iędzynarodo
wa Konferencja N aukow a Stryków 7 - 9 września 2008 r.,red. J. Lukasiew icz, Rzeszów 2008, s. 199. 1° M . Swora, Z . M uras, Kom entarz do art. 13 [w:] Prawo energetyczne. Komentarz,red. M . Swora,
Z. M uras, W arszaw a 2010, s. 876.
gospodarcze12. Cele te m ogą być w yzn aczan e p rzy użyciu różnych form prawnych. Pom ocne m ogą być ak ty kierunkujące d ziałania ad m inistracji publicznej (polityki,
strategie, program y, plany, czy też e x p o s é ) . Cele m ogą być rów nież określone na
poziom ie zasadniczym (konstytucyjnym ), jak rów nież ustaw ow ym . Dla przykładu, zgodnie z art. 13 ustaw y z dnia 10 kw ietnia 1997 r. — Prawo energetyczne“ , cele to: zapew nienie bezpieczeństw a energetycznego kraju, w zrostu konkurencyjności go spodarki i jej efektyw n ości energetycznej, a także ochrona środowiska.
Pew ną sp ecyfiką p olityki energetycznej, w id oczn ą w szczególności w U n ii Eu ropejskiej (ale nie tylko), jest łączenie jej z p olityką klim atyczn ą (w C h in ach b ę dzie to raczej polityka och ron y środ ow iska — o czym dalej). A b strah u jąc od oceny zasadności tego podejścia (p ostrzegania polityki energetycznej łącznie z polityką klim atyczną), w y ja śn ić trzeba, iż chodzi tu przede w szystk im o postan ow ien ia tzw. „p akietu klim atyczno-energetyczn ego” — ostatecznie uzgodnionego w 2008 r., a form aln ie przyjętego w 2009 r. zestaw u aktów praw nych ustaw iających w ek tor rozw oju europejskiej energetyki na określon y kierunek44. K ieru n kiem tym jest rozwój odn aw ialn ych źródeł energii, redukcja em isji gazów ciep larnianych oraz p opraw a efektyw n ości energetycznej. Jed nym z in stru m en tów um ożliw iających osiągn ięcie tego stanu, postu lo w an ego w ram ach U n ii Europejskiej w zakresie w spom nianych trzech kom ponentów, są tzw. „cele 3x20% ”, m ierzone w ram ach ca łej uE-27 i m ające sw oje przełożenie na cele dla poszczególnych p ań stw członkow skich (obecnie w sto su n ku do energii odnaw ialnej i redukcji em isji, a w niedługiej p rzyszłości do efektyw n ości energetycznej, czego w yrazem są prace prow adzone w odn iesien iu do d y rek tyw y o efektyw n ości energetycznej)“ .
Podsum owując tę część ro zw ażań — będącą zaledwie w stępem do dalszej, szcze gółowej analizy jednostkowej już polityki energetycznej konkretnego p ań stw a— p o lityka energetyczna, tak jak klasyczna polityka, polegająca na zdobyciu i utrzym aniu władzy, jest w mojej ocenie sztuką zarządzania energetyką. S ztu k ą— gdyż w ym a ga pogodzenia w ielu sprzecznych interesów, jak rów nież podejm ow ania istotnych z punktu w idzenia gospodarki oraz społeczeństw a decyzji, a w kolejnym etapie — ich realizacji. Kierunkuje ona działania państw a i jego organów w dążeniu do osiągnięcia wcześniej założonych celów w odniesieniu do energetyki i pow iązanych z nią dzie dzin gospodarki. Determ inuje ona zatem ukształtow anie sektora m ającego w x x i w. strategiczne, i ciągle rosnące, znaczenie dla państwa, jego gospodarki i społeczeństwa.
12 A . W alaszek-Pyzioł, Energia i praw a,W arszaw a 2002, s. 13. 13 Tekst jedn. z 2006 r. Dz.U. N r 89, poz. 625 ze zm.
14 Zob. szerz. M . M . Sokołow ski, W stronę polityki klimatyczno-energetycznej [w:] Polska polityka energetyczna — wczoraj, dziś, jutro, W arszaw a 2010, s. 6 7 -70 , F. Elżanowski, M . M . Sokołow ski, Proces inwestycyjny w kontekście pakietu klimatyczno-energetycznego U nii Europejskiej[w:]
Energetyka i ochrona środowiska w procesie inwestycyjnym, red. M . C herka et al., W arszaw a 2010, s. 12 3 -12 8 .
15 Zob. u e
.
Porozumienie ws. efektywności energetycznej — m niej ambitne, <http://wyborcza. p l/i,9i446,ii93642i,U E Porozum ienie_w s efektyw nosci_energetycznej .htm l>, [16.06.2012].Kilka uwag o planowaniu gospodarczym
Polityka energetyczna C h in jest jed n ym z elem entów generalnej chińskiej polityki gospodarczej. O bie siln ie korespondują z p ojęciem p lan o w an ia gospodarczego. Z pow odu sp ecyfik i chińskiego u stroju gospodarczego w arto p oczyn ić kilka uwag ta tem at tego ostatniego pojęcia, tak by w kontekście kolejnych ustaleń m óc spoj rzeć na ch iń ską politykę energetyczną z szerszej perspektyw y.
W literaturze rozróżnia się kilka rodzajów planow ania gospodarczego. W ym ie nić tu m ożna m .in. p od ziały w ed łu g zakresu przedm iotow ego, zakresu p od m ioto wego, ho ryzon tu czasow ego, sposobu form ułow an ia zadań i tech n iki ich realizacji oraz ośrodków planow an ia16 W kontekście tem atyki n iniejszego arty k u łu istotne jest w szczególności planow anie w yró żn ian e w ed łu g sposobu form ułow an ia za dań i tech n iki ich realizacji, w k tó rym to dokonuje się p od ziału na planow anie d yrektyw n e oraz indykatyw ne. To pierw sze (planow anie dyrektyw ne) m a charak ter obligatoryjny, tj. n orm atyw n o-n akazow y, dotyczący przew ażającej części albo naw et całego planu. C ec h ą drugiej kategorii (planow ania indykatyw nego) jest to, iż p rzyjęte cele są w ytyczon e orientacyjnie, a w obec w ykon aw ców planu ustala się i stosuje głów n ie pośred n ie p ara m e try i bo d źce“ .
P rzy w o ła n y p o d z iał jest siln ie skorelow any z ustrojem sp ołeczn o-go sp od ar czym p an ującym w danym kraju. I tak planow anie in dykatyw n e p rzypisać należy pań stw om kapitalistycznym , a planow an ie d yrektyw n e p ań stw om so cjalistycz nym . P odział ten m ocno zaryso w ał się rów n ież w historii. O bie te form y planow a nia gospodarczego b y ły w yk orzystyw an e w tak ustalonych gru p ach p ań stw w x x
w. D o w yb u ch u ii w ojn y św iatow ej najbardziej rozbud ow any system centralnego
planow an ia gospodarczego stw orzono w z s r r — od poł. lat 20. x x w. (początek
pierw szego planu pięcioletniego 19 28-19 33) planow anie p rzybrało tam charakter dyrektyw n y, kom pleksow y, m on istyczn y (jeden n aczeln y ośrod ek planistyczny) i ad resow y (tzn. zadania planowe i środki ich realizacji rozpisyw ano na poszczegól ne p o d m io ty w ykonawcze). Taki typ planow an ia gospodarczego b ył konsekw encją niem al całkow itego w yp a rcia pryw atn ej w łasności środków produkcji przez sek tor p ań stw o w y i zetatyzow aną spółd zielczość; w rezultacie sow ieckie centralne planow anie gospodarcze stało się altern atyw ą ry n k u i podstaw ow ym n arzędziem regulacji gospodarki nakazow ej typ u socjalistyczn ego“ Z uw agi na pew ne p od o bieństw o — przynajm niej w początkowej fazie bu d ow y chińskiej gospodarki — pla
now an ia w chRL z planow an iem go sp o d arczym w z s r r, trzeba p rzyto czyć k il
ka n ajw ażn iejszych cech ch arakteryzu jących planow an ie dyrektyw n e. W yrazem tego podobień stw a niech będą słow a Liu Shaoqi, drugiej osoby w P ań stw ie Środka
16 Zob. J. Luszniew icz, Planowanie gospodarcze, <http://biznes.pwn.pl/index.php?m odu- le= haslo & id=4009528>, [17.06.2012].
17 Ibidem. “ Ibidem.
lat 50.: „droga sowiecka jest drogą, którą ostatecznie obierze cała ludzkość — a omi
nąć tej drogi nie sposób”
19.
Jeżeli chodzi o specyfikację tej „drogi”, prowadzącej do osiągnięcia modelu so
wieckiego, to wskazać należy, iż jedną z najbardziej jaskrawych cech jest centra
lizacja decyzji ekonomicznych, czyli centralizacja gospodarowania. Decyzje do
tyczące wielkości produkcji, jej struktury i metod wytwarzania oraz zasad i form
podziału produktu społecznego są podejmowane centralnie przez jeden ośrodek
dyspozycyjny. Gospodarowanie jest więc tutaj realizowane przez jeden ośrodek
woli. Wyklucza to mechanizm rynkowy, którego działanie jest niemożliwe bez
decentralizacji gospodarowania, czyli bez realizacji gospodarowania przez wiele
niezależnych ośrodków woli. Rolę narzędzia gospodarowania i koordynacji funk
cjonowania gospodarki społecznej musi w gospodarce scentralizowanej przejąć
planowanie ekonomiczne^. Następuje tu zatem skupienie wszystkich decyzji
makroekonomicznych, ale i mikroekonomicznych, determinujących zachowania
przedsiębiorstw i konsumentów, w rękach jednego ośrodka decyzyjnego — central
nego planisty2\ Jego istotą jest właśnie planowanie dyrektywne, będące głównym
narzędziem oddziaływania centrum na poszczególne podmioty oraz na całość
gospodarki. W procesie planowania wyznaczane są parametry ilościowe i jakościo
we, które w sposób obligatoryjny powinny zrealizować podmioty objęte planowa
niem. W tym sensie planowanie jest utożsamiane z regulowaniem gospodarki
22,
a nawet szerzej, tj. z kierowaniem gospodarką. Centralne planowanie nie polega
bowiem na samym układaniu planów, lecz również na ich wykonywaniu. Wśród
środków, za pomocą których państwo zapewnia wykonanie planów, można wyróż
nić nakazy administracyjne i bodźce ekonomiczne. Pierwsze polegają na tym, że
przedsiębiorstwa otrzymują zadanie wyprodukowania określonych ilości poszcze
gólnych wyrobów, a także nakazy w zakresie pewnych wskaźników techniczno
-ekonomicznych. Drugie polegają na tym, iż państwo stwarza określone warunki
(za pomocą cen, płac, funduszu zakładowego, systemów premiowania itp.), które
skłaniają przedsiębiorstwo do produkcji artykułów potrzebnych społeczeństwu,
a więc zgodnie z założeniami planu państwowego23.
19 I tak w 1953 r. przygotow ano plan pięcioletni (zatwierdzony w 1955 r.), pow ołano do życia pań stw ow y urząd statystyczny. W ytyczne przew idyw ały budowę 700 w ielkich zakładów prze m ysłow ych, z których 150 m iało zostać w yposażonych ze środków przekazanych przez ZSRR. Planowano budowę elektrow ni pracujących na 3 zmiany, hut żelaza i stalowni, rafinerii ropy naftowej i zakładów petrochem icznych. 28 tys. chińskich obyw ateli posłano na szkolenia do ZSRR, z ZSRR do C h in przybyło 1 1 tys. radzieckich specjalistów, zob. J. Fenby, Chiny. U padek i narodziny wielkiej potęgi,K raków 2009, s. 517.
2° W. Sam ecki, Gospodarowanie za pom ocą planow ania. A n a liza krytyczna, Ekonom ia 8, „A cta U niversitatis W ratislaviensis” N o 2262, W rocław 2000, s. 13.
21 M . Bałtow ski, Gospodarka socjalistyczna w Polsce,W arszaw a 2009, s. 312.
22 Ibidem.
23 J. Górski, M . N asiłow ski, Z. Sadowski, W. Sierpiński, Ekonom ia polityczna. Z a rys popularny,
W tej kategorii planowania następuje zatem zjawisko monopolizacji ośrodka
decyzyjnego, mającego w tym modelu cechę omnipotencji i wielozadaniowości
planistycznej, rozumianej jako dostęp do danych i informacji oraz możliwość kie
runkowania wszystkich obszarów życia społeczno-gospodarczego. Z reguły jed
nak plan centralny ma charakter selektywny. Obejmuje zadania wiodące, które
pociągają za sobą rozwój gospodarczy, lub zadania istotne dla dobrobytu społecz
nego czy obrony kraju. W zależności od warunków— przykładowo — trudności
gospodarczych — planowanie zmienia swój zasięg24. Z drugiej strony doktryna
socjalistyczna wskazywała, iż plan centralny, rozumiany jako plan rozwoju spo
łeczno-gospodarczego, był systemem złożonym z bardzo dużej liczby elementów.
Powodowało to konieczność wyodrębnienia stadiów lub faz, które realizowane
były kolejno przez jeden organ podejmujący decyzję albo kolejno i jednocześnie
przez różne organy
25.
Aby móc kierować całością gospodarki należy posługiwać się odpowiednim
aparatem administracji gospodarczej. Z kolei organizacja tego aparatu oparta
musi być na zasadach hierarchicznego podporządkowania. Jest to konieczne co
najmniej z dwóch podwodów. Po pierwsze, aby zadania wynikające z podejmo
wanych decyzji centralnie mogły być doprowadzone w odpowiedniej formie do
każdego przedsiębiorstwa. Po drugie, aby informacje płynące od przedsiębiorstw
mogły być gromadzone, przetwarzane i opracowywane w takiej postaci, która
czyniłaby je przydatnymi przy podejmowaniu decyzji i sprawowaniu kontroli na
szczeblu centralnym. Organizacja gospodarki centralnie planowanej opiera się
więc na powiązaniach pionowych przy jednoczesnym braku powiązań poziomych
(co do zasady)2®.
I tak socjalistyczne instytuty i zespoły naukowe pracowały nad wyrafinowany
mi modelami i metodami planowania oraz sterowania gospodarczego, a w prakty
ce — co słusznie podkreśla Maciej Bałtowski — zasada planowości sprowadzała się
do dyrektywnego, biurokratycznego, scentralizowanego i drobiazgowego przydzie
lania zadań produkcyjnych
27. Nigdy nie wdrożono na szerszą skalę potencjalnie
możliwych narzędzi planistycznych bazujących na metodach matematycznych
czy optymalizacyjnych. Plany zawsze były narzędziem realizacji celów pozaeko-
nomicznych
28. Niemniej jednak w literaturze przedmiotu ekonomii politycznej
dumnie podkreślano wyższość socjalistycznej gospodarki planowej nad gospo
darką kapitalistyczną. Argumentowano to tym, iż w „przeciwieństwie do ustroju
kapitalistycznego, w którym proporcjonalność jest przypadkiem”, rzekomy „rozwój
gospodarki odbywa się cyklicznie i towarzyszą mu periodycznie powtarzające się
kryzysy, gospodarka socjalistyczna, wolna od kryzysów rozwija się nieprzerwanie
24 Z. N arski, Gospodarka sterowana kontra gospodarka liberalna,Toruń 1995, s. 64. 25 H. K ryński, Planowanie rozwoju społeczno-gospodarczego,W arszaw a 1978, s. 16. 2® Ibidem, s. 20.
2y M . Bałtow ski, Gospodarka socjalistyczna...,op. cit., s. 97. 2® Ibidem.
po lin ii w stępującej i w szybkim tem pie’“ 9. Społeczeń stw o socjalistyczn e dokonuje n atom iast „planow ego p od ziału p racy m ięd zy gałęzie i rejony gospodarcze oraz zapew nia najbardziej racjon aln e rozm ieszczenie produkcji, a planow a gospodarka socjalistyczn a „uw aln ia społeczeństw o od cechującego gospodarkę kapitalistyczną kolosalnego m arn otraw stw a p racy społecznej, zw iązanej z konkuren cją i an archią p rodukcji” oraz stw arza „m ożliw ość najbardziej oszczędnego i efektyw nego w yk o rzystan ia w szystkich zasobów ”, ujaw niając „w ciąż nowe źród ła i rezerw y w zrostu p rod u kcji’“ 0. Podczas gdy w tej arkadyjskiej w izji „gosp od arka kapitalistyczn a n ie uchronnie rodzi bezrobocie, które kapitaliści w yk orzystu ją jako środek zapew n ia jąc y ich przedsiębiorstw om tan ią siłę roboczą”, planow a gospodarka socjalistyczna „w yklu cza bezrobocie i zapew nia m ożliw ość najpełniejszego w yk orzystan ia całej siły roboczej sp ołeczeń stw a’“ “.
Wizja i rewizja chińskiego planowania gospodarczego
Skuteczność centralnego planow an ia gospodarczego, przede w szystkim w w ersji socjalistycznej (dyrektywnej), pozostaw iała w iele do życzenia; w yra zem tego było m .in. częste n iew ykon yw an ie planow ych zadań i problem y z u trzym an iem rów now agi stru kturaln ej. P rzełom lat 80. i 90. x x w. p rzyn ió sł zm ierzch d yrektyw n ej form y planow ania. T ran sform acja ustrojow a w iększości p ań stw socjalistyczn ych doprow adziła do ogran iczen ia centralnego planow an ia gospodarczego do funkcji p rogram ow o-progn ostyczn ych (charakterystycznych dla kapitalistycznego p lan o w an ia indykatyw nego). D y rek tyw n y typ planow an ia u trzym ał się jed yn ie w Korei Północnej i na Kubie (choć i tam zanotow ano p ew n ą jego ewolucję). W krajach zachow u jących jeszcze u stroje socjalistyczn e, cen traln e p lan o w an ie go sp o d ar cze p rzybrało zaś na ogół postać p aram etryczn o-d yrektyw n ą. Tak stało się m .in.
w W ietn am ie, Laosie oraz w p ew nym zakresie w chRL3 2.
N im jed n ak to nastąpiło, jak ju ż w spom niałem , C h in y ko rzystały z „dobrodziej
stw a” radzieckiego planow an ia d yrektyw n ego3 3. System — podobnie jak w sferze
k om u n izm u — na gru n cie ch iń sk im p rzy b rał sp ecyficzn y charakter. W drugiej p ołow ie lat 50. x x w. ch iń sk i p rzyw ó d ca M ao Z ed o n g d o szed ł do w n iosku, iż p lanistom w chRL brakuje ferw o ru oraz że zapatrzyli się oni w m odel rad ziec
ki, w chw ili gdy C h in y p ow in n y szukać w łasnej d rogi3 4. Idea ta zapoczątkow ała
„W ielki Skok” — nierealny, pom patyczny, w yizo lo w an y od potrzeb sp ołeczeń stw a i go spo d arki o raz nie m ający p o d staw w p raw id łow ościach rząd zących ekono
29 Ibidem. 3° Ibidem.
31 Ekonomia polityczna,red. J. D ziew ulski, W arszaw a 1959, s. 6 4 1-6 4 2 .
32 Zob. Ibidem.
33 Zob. A . Hunter, J. Sexton, Contem porary China,N ew York 1999, s. 25-26. 34 J. Fenby, Chiny. U p a d e k ..,op. cit., s. 542.
m ią — program , k tó ry w skrócie m iał doprow adzić C h in y do „w yprzedzen ia w pro dukcji stali gospodarki W ielkiej B ry tan ii w ciągu p iętn astu lat”35.
G łó w n y nacisk położono na przem ysł, zw łaszcza na produkcję stali, w tym stali w ytapian ej p rzez człon ków w iejskich kom un w p row izorycznych dym arkach. M i n istrow ie i region aln i zarząd cy p rześcigali się w progn ozach odnośnie w zrostu produkcji. Np. p odczas zjazdu w H angzhou w styczniu 1958 r. M in isterstw o M eta lurgii przedstaw iło plan zakład ający ponad d w ukrotne zw iększenie produkcji stali do 20 m ln ton 1962 r., b y n astępnie w 1977 r. osiągnąć poziom 10 0 m ln rocznie. N ie chcąc p ozostać w tyle, M in isterstw o Przem ysłu C hem icznego zaproponow ało budow ę tysięcy chem icznych zakład ów naw ozow ych. In n i p rzedstaw iciele adm i nistracji podjęli się bu d ow y 90 tys. km dróg do 1972 rokW 6.
Dla dalszego pobu d zan ia w zro stu p rzyjęto procedurę, zgodnie z k tó rą rząd cen tralny o p raco w yw ał dw a plany. Spełn ien ie założeń pierw szego stan ow iło obo w iązek. O siągnięcie celów drugiego, w ram ach którego zakładano progres w zg lę dem pierw szego planu, w ym a ga ło dodatkow ego w ysiłk u . P ro jekty na poziom ie prow in cji także p o w staw ały w dw óch w ersjach — p rzy czym pierw sza opierała się na „rozszerzo n ym ” zestaw ie p lanów centralnych, dru ga zaś w yzn aczała jeszcze bardziej w yśru b ow an e cele. Proces zw iększan ia m in im aln ych w ym agań p ostęp o w a ł w d ó ł d rabin y adm in istracyjn ej, aż na poziom lokalnej im plem entacji założeń,
gdzie osiągał pięcio- bądź sześciokrotn ość pierw otnych p rojektów37.
Skutkiem „W ielkiego Skoku” b yły 3 lata nieudanych zbiorów i klęska głodu, k tó ra poch łon ęła 30 m ln ludzi. W sferze p artii kom unistycznej niepow odzenie tego projektu spow odow ało odsunięcie M ao od w ład zy oraz w prow adzenie pew nych reform go spo darczych stabilizujących sytu ację. K om u n y p o zo sta ły głó w n ą je d nostką organ izacyjn ą, lecz zo stały podzielone na brygady i zesp o ły produkcyjne. W łaścicielom p ryw atn ym zw rócono ziem ię, w iększą uwagę zw rócono na potrzeby
ro ln ictw a3s. W ciąż jed n ak chińska gospodarka pozostała w sferze o d d ziaływ an ia
d yrektyw n ych p lanów gospodarczych.
Przesunięcie w stronę planow an ia indykatyw nego, w łaściw ego p ań stw om ka pitalistycznym , w iązać n ależy z reform am i w pro w ad zan ym i (czy też próbam i ich w prow adzenia) po okresie „W ielkiego Skoku’^ 9, ale przede w szystk im z d ziała n iam i p odejm ow anym i p rzez D enga X iaop in ga w latach 80. x x w. i w latach ko lejnych, p rzez następne ekipy rządzące w chRL40. W tak kształtow an ym system ie gospodarczym ChRL m ożna w yró żn ić 6 etapów:
W itold Rodziński określa „W ielki Skok” jako jeden z najboleśniejszych epizodów długich dzie jów narodu chińskiego, zob. W. Rodziński, H istoria Chin,W rocław 1992, s. 6 98 -70 0 .
36 J. Fenby, Chiny. U padek. , op. cit., s. 54 2 -54 3. 3i Ibidem, s. 543.
38 Zob. W. S. M orton, C. M . Lew is, Chiny. Historia i kultura,K raków 2007, s. 245.
39 Zob. B. Góralczyk, Chińskie reformy[w:] Chiny w stosunkach m iędzynarodowych,red. K. Iwań- czuk, A . Ziętek, Lublin 2003, s. 35-36.
1. gospodarka centralnie planowana (do 1978 r.),
2. gospodarka głównie centralnie planowana z marginesowymi elementami
rynku (1978-1984),
3. gospodarka towarowa z elementami centralnego planowania (1984-1987),
4. socjalistyczna gospodarka towarowa (1988-1989),
5. kombinacja gospodarki centralnie planowej z gospodarką rynkową (1989
1 9 9 1
),
6. socjalistyczna gospodarka rynkowa (od 1992 r.)
4\
Wydaje się, iż wciąż aktualnym pytaniem jest, w jakim miejscu znajduje się
ona obecnie — i czy—jak już wskazywałem — w x x i w. zwrot „socjalistyczna” nie
pozostaje jedynie pustym frazesem?
Przykład japoński
W zmianach tych, mających urynkowić chińską gospodarkę, uwzględniając oczy
wiście ustrojowe odrębności, dostrzec można pewne punkty zbieżne z realizowa
nymi po ii wojnie światowej w Japonii działaniami na rzecz planowania. W tym
kontekście wymienić należy m.in. planowanie rządowe realizowane w Japonii
przez rząd premiera Shigeru Yoshidy. W latach 50. x x w. opracował on kilka waż
nych planów gospodarczych, przyjmowanych na okres pięciu lat. Większość z nich
trwała jednak krócej niż 3 lata, gdyż zaplanowane wartości kończono przed ter
minem. Plany te wyznaczały kierunek rozwoju gospodarczego, niezbędne przed
sięwzięcia rządu oraz pewne wytyczne dla przem ysł^2 Zbiorczo plany te przed
stawiono w tabeli 1.
Jan Bossak, analizując wymienione plany rozwoju gospodarczego Japonii,
wskazuje na wagę, jaką Agencja Planowania Ekonomicznego i rząd przypisywały
stwarzaniu dogodnych warunków akumulacji i inwestycji, wzrostowi wydajności
pracy, modernizacji technologicznej i zmianom w strukturze produkcji, a także
trosce o podniesienie międzynarodowej zdolności konkurencyjnej
43. Nie można
również pominąć roli, jaką w okresie szybkiego wzrostu gospodarczego odgrywa
ły w Japonii Ministerstwo Handlu Międzynarodowego i Przemysłu
(m iti)oraz
Ministerstwo Finansów. W
m it iwybierano i dbano o przemysły strategiczne dla
osiągnięcia celu, jakim była konkurencyjność pozwalająca na zniesienie ograni
czenia bilansu płatniczego. W ramach tego podmiotu rządowego sporządzano
długookresowe „wizje” rozwoju przemysłu i handlu oraz zabiegano o ich realizację.
W Ministerstwie Finansów, w którego gestii znajdowały się zasadnicze kwestie
Contem porary China, op. cit., s. 7 3-9 0 , E. E. M oise, M odern China, H arlow 2008, s. 2 13 -2 19 , B. L. Reynolds, Chinese economic reform. H ow far, how fast?,San Diego 1988, passim.
41 A . Bolesta, Chiny w okresie transformacji,W arszaw a 2006, s. 39.
42 Por. T. N akam ura, Gospodarczy rozwój współczesnej Japonii,Singapur 1987, s. 8 0 -8 1.
polityki budżetowej i monetarnej, sterowano przepływem funduszy do przemysłu
na rzecz wybranych gałęzi44.
Tabela 1. Japońskie plany gospodarcze w latach 1956-1980 i ich wykonanie* (w nawiasach)45.
Na z w ap l a n u La t a Ce l e St o p a w z r o s t u PKB* St o p a i n f l a c ji
Pięcioletni plan osią gnięcia sam odzielności ekonomicznej
19 56 -19 6 0 Sam odzielność, pełne za
trudnienie 4 , 9 (8,8) 1,8 N o w y długofalow y plan
ekonom iczny 1958 -19 62
W zrost stopy życiowej, p eł
ne zatrudnienie 6 , 5 (9,7) 3 , 4 Plan Podw ojenia D o
chodu 19 6 1-19 70 Podwojenie p k b 7,8 (11,6) 5 , 7 Średniookresow y plan
ekonom iczny 19 6 4 -19 6 9 Z rów now ażony w zrost 8,1 (10,1) 5 , 0 Plan rozwoju ekonom icz
nego i społecznego 19 70 -19 75
Stw orzenie dobrego społe czeństw a przez zrów now a żony w zrost
10,6 (5,1) 11,1
Podstaw ow y plan ekono
m iczny i społeczny 1 9 7 3 - 1 9 7 7
Prom ow anie dobrobytu i w spó łp racy m iędzynaro dowej
9 , 4 (3,5) 12,9
Plan ekonom iczny na
drugą połow ę lat 70. 19 76 -19 8 0
W zbogacenie życia, stały
rozwój ekonom iczny 6,0 (4,5) 6,4 Źródło: T. Kowalik, System y gospodarcze. Efekty i defekty reform i zm ian ustrojowych,
W arszaw a 2005, s. 18 2 -18 3 .
Jeżeli chodzi o przywołane rozróżnienie gospodarki centralnie planowanej
i liberalnej, to warto nadmienić, iż liberalna ekonomia, a w szczególności pro-
konkurencyjna polityka strukturalna, zalecają, aby państwo pełniło w procesie
inwestycyjnym rolę pomocniczą, polegającą w zasadzie na tworzeniu i gwaran
towaniu instytucjonalnych ram swobody działalności gospodarczej prywatnych
przedsiębiorstw. W krajach postsocjalistycznych planowanie inwestycji przez pań
stwo kojarzy się z nakazowym systemem zarządzania gospodarką i jest oceniane
negatywnie. Zgodzić się trzeba z Anną Ząbkowicz, iż wydaje się to niesłusznym.
44 A . Ząbkow icz, Instytucje i wzrost gospodarczy Japonii,K raków 2006, s. 112.
45 D ane nie uw zględniają „Siedm ioletniego nowego planu ekonom icznego i społecznego” przy
jętego na lata 1979-1985, por. T. Kowalik, Systemy gospodarcze. Efekty i defekty reform i zm ian ustrojowych,W arszaw a 2005, s. 18 2 -18 3 .
W w ysokorozw in iętych gospodarkach ryn k ow ych rządy rów n ież planują in w esty
cje i treść tych p lanów jest dla sektora p ryw atn ego w skazów ką, a nie nakazem4®.
Japonia jest p rzykładem gospod arki w olnorynkow ej, która w yró żn iała się bez p reced en sow ym po w ojnie tem pem w zro stu gospodarczego i konkuren cyjn ości m iędzynarodow ej, w spom agan ym p rzez centralne planow anie inw estycji. P lano w an ie było w ażn ą form ą koordynacji gospodarki, ale w ykon an ie polityki opierało się nie tyle na rządow ych d yrektyw ach, co na różnych form ach persw azji (proś bach, ostrzeżeniach, sugestiach, zachętach) oraz finansow ych bodźcach, płyn ących przede w szystkim za p ośred n ictw em r y n k ^ 7 W raz z reform am i gospod arczym i dokonanym i w chRL, chiń skie podejście do prow adzen ia polityki gospodarczej, opartej o kierunkow e dokum enty planistyczne, uległo zm ianie, nabierając bardziej in d ykatyw nego charakteru . P rześled źm y tę sytu ację na p rzykładzie x i i Pięciolet n ich W ytycznych, odnosząc je do chińskiej p olityki energetycznej.
Wytyczanie zamiast planowania
W przeszłości chińskie plany gospodarcze nastaw ione b y ły przede w szystkim na rozwój produkcji, a ich p riorytetem b y ł w zrost, i to w yłączn ie w kontekście ilościo w ym . Z m ian a p odejścia do zarządzania gospodarką zn alazła sw oje odbicie w ak tyw n o ści planistycznej prow adzonej na szczeblu rządow ym . W yrazem tego b yły przełom ow e x i Pięcioletnie W ytyczn e, w których odeszło się od w ąskich celów produkcyjnych, gdyż p rzed staw iły szerszy i am bitniejszy zakres d ziałania, p rze chodząc z rozum ow ania ilościow ego na jakościow e. W zrost gospodarczy „za w szel ką cenę” zo stał zam ien ion y na koncepcję zbalansow anego w zrostu, a celem stało się harm onijne sp ołeczeń stw o oraz rozwój nauki i technologii. O ficjaln ie naw et
n azw a została zm ieniona, zam iast „P lan u” — j i h u a ) użyto sform ułow an ia
„W ytyczne” ( ^ ^ '] — g u i h u a ) , tak, aby p od kreślić przejście C h in od sow ieckiego stylu gospodarki planowej do socjalistycznej gospod arki rynkow ej — socjalizm u o ch iń skich w łaściw o ściach ^ (czy też „ch in m u n izm u ”) — gospodarki zbliżonej do gospodarki w olnorynkow ej. W ytyczn e od zw ierciedlają stopniow e zm iany zacho dzące w C h inach, w p artii i w sp ołeczeń stw ie, oraz pokazują, gdzie C h in y pragną
się znaleźć w niedalekiej p rzyszłości4 9.
Kolejne, x i i Pięcioletnie W ytyczne, kieru n ku ją działan ia C h in w persp ektyw ie lat 2 0 11- 2 0 15 . Prezentujący je prem ier W en Jiabao u żył obrazowej m etafory bogac tw a kraju jako ciasta, które nie dość, że p ow in no być jak najw iększe, to rów nież
4® Ibidem, s. 1 0 9 - 1 11 . 4y Ibidem, s. 1 1 1 - 1 1 2 .
4* K. Żelichow ska, Droga z fa bryk i do laboratorium, czyli nowa chińska pięciolatka,<http://www. polska-azja.pl/20 12/0 4/25/k-zelich ow ska-droga-z-fabryki-do-laboratorium -czyli-n o w a-ch in - ska-pieciolatka/>,[18.06.2012].
tak podzielone, aby każd y obyw atel m ó g ł się nim do p ełn a nasycić. Planow an y w zrost go spo d arczy zo stał zm n iejszony do 7 proc. w skali roku, położono nacisk na jego lepszą redystrybucję w śród społeczeństw a, tak aby zm niejszyć nierów ności
społeczne oraz rozw in ąć zachodnie region y p ań stw a5 0.
T rzy kluczow e asp ekty W ytyczn ych to inw estycje w badan ia i rozwój, w sp ar cie w sch o d zących strategiczn ych gałęzi p rzem y słu (Strategic E m ergin g In d u stries — sei) oraz w sparcie rozw iązań ekologicznych i energooszczędnych. W tych ram ach dostrzec n ależy znaczenie energetyki — w ystępującej zarów no na p ozio m ie kluczow ych aspektów (rozw iązania ekologiczne i energooszczędne), jak i na poziom ie sektorów strategicznych. S ą n im i m .in. sektory zw iązan e z altern atyw nym i źródłam i energii, och ron ą środow iska, efektyw n ością energetyczną, bran żą
m ateriałow ą (surowce naturalne) oraz tran sp o rtem ekologicznym51.
W iele celów w skazyw an ych w x i i W ytyczn ych dotyczy och ron y środow iska
(skorelow anego w obecn ych realiach z en ergetyką — v i d e w cześn iejsze uwagi).
W ym ien ić tu m ożna m .in. staw ianie na ogran iczenie em isji dw utlenku w ęgla czy dw utlenku siarki, jak rów nież w zrost zalesienia. Jest to d otychczasow y najbardziej proekologiczny chiń ski plan go spo d arczy (w rozum ien iu indykatyw nym ).
P o tw ierd zają to ró w n ież c h iń sc y an alitycy. W ich o cen ach cele zw iązan e z och ron ą środow iska i zasobam i n atu raln ym i stan ow ią 33,3 proc. całego planu. Po raz p ierw szy nowe W ytyczn e zaw ierają rów n ież sw oiste zabezpieczenia — np. na obszarach, gdzie działan ia przem ysłow e są ogran iczone lub zakazane, ochrona ekologiczna będzie rygorystyczn ie egzekw ow ana, a zielone stre fy buforow e tw o rzone tak, aby o ch ran iać zagrożone tereny. W planach jest w iele ekologicznych projektów , zw iązan ych z ren ow acją i reko n strukcją obszarów p r z y r o d n ic z y ^ 2. Popraw ie polityki ekologicznej słu ży k lu czow y w skaźnik, jak im jest redukcja em i sji zanieczyszczeń, nie tylko energooszczędność. K on trolow ana będzie nie tylko produkcja, ale rów nież konsum pcja paliw. U stalono rów nież, że u d ział p aliw nie- kopalnych (czyli energia ze źródeł odn aw ialn ych oraz energia jądrowa) w całk o w itym zużyciu energii do 20 15 r. będzie w y n o sił 11,4 proc., a w 2020 r. — 15 proc.. W edłu g chińskich statystyk rządow ych, p aliw a niekopalne stan o w iły 8,3 proc. cał kowitego zużycia energii w 2 0 10 r. R ozbudow ana zostanie rów n ież in fra stru k tu ra tran sp o rtow a oraz energetyczna, m .in. elektrow nie w iatrow e, linie energetyczne
czy gazociągi p rzesyło w e5 3.
W skazyw ane w W ytyczn ych kieru n ki działań dotyczą p ersp ek tyw y 2015 r. P ro gram ow an ie — zgodnie z trad ycją zapożyczoną jeszcze z pierw szej fa z y k ształto w an ia się chińskiego system u gospodarczego — w yzn aczan e jest na okres pięciu lat. W energetyce ch arakteryzu jącej się dość d łu gim p rocesem in w estycyjn ym ,
50 Ibidem.
51 J. Casey, K. Koleski, Backgrounder: C h in a ’s 12th Five-Year Plan, <http://www.uscc.gov/resear-chpapers/2011/12th-FiveYearPlan_062811.pdf>, [18.06.2012].
52 K. Żelichowska, Droga z f a b r y k i ., op. cit.
wymagającym zaangażowania licznych środków operacyjnych i finansowych, tak
przyjęty horyzont czasowy może wydawać się zbyt krótkim. W rozgrzanych do
czerwoności płucach nienasyconego energetycznie chińskiego smoka okres ten
wydaje się być natomiast zbyt długim. Spójrzmy zatem na energetyczne potrzeby
chińskiej gospodarki.
Energetyczny chiński smok
Silny wzrost chińskiej gospodarki w ciągu ostatnich 30 lat spowodował gwałtowny
wzrost zapotrzebowania na energię. W 2002 r. Chiny stały się drugim pod wzglę
dem konsumpcji energii krajem, ustępując jedynie Stanom Zjednoczonym^, zaś
w 2010 r. były już największym konsumentem energii na świecie (w ujęciu energii
pierwotnej), po raz pierwszy wyprzedzając na tym polu USA. Tym samym chińskie
zużycie energii w światowej konsumpcji wyniosło nieco ponad 20 proc55.
Szybko rozwijająca się gospodarka Chin zużywa coraz więcej energii. Duże
znaczenie odgrywa w niej ropa naftowa. Od 1993 r. Chiny są importerem netto
ropy naftowej, a ich udział w światowym zużyciu tego surowca osiągnął w 2004
r. poziom 8 proc., co dało im drugie miejsce za Stanami Zjednoczonymi. Dzienne
zapotrzebowanie na ropę naftową Chin w 2003 r. amerykańska Agencja Infor
macji Energetycznej (Energy Information Agency) szacowała na 6,5 mln baryłek,
przewidując równocześnie, że może ono osiągnąć 14,2 mln baryłek w 2025 ro k ^ 6.
W 2011 roku zapotrzebowanie to wyniosło już ponad 9,7 mln baryłek dziennie
5y.
Ropa naftowa pochodzi głównie z Bliskiego Wschodu, ale widoczne jest zaan
gażowanie Chin w poszukiwaniu partnerów na innych kontynentach. Kierunkami
importu tego surowca są także Afryka i Rosja. Surowiec staje się strategiczny ze
względu na konieczność utrzymania rozwoju gospodarczego. Z tego względu za
bezpieczenie dostaw ropy, jak i infrastruktury przesyłowej, stanowi dla chińskiego
rządu jeden z głównych elementów bezpieczeństwa energetycznego i gospodarcze
go. Stąd plany rozbudowy rurociągów biegnących z obszaru Federacji Rosyjskiej,
jak i zachodniej części k ra j^ 8.
®4 China Today. A n encyclopedia o f life in the People’s Republic,red. J. Lou, W estport 2005, s. 148. 55 b p Statistical Review o f W orld Energy June 2011, <http://w w w.bp.com /liveassets/bp_internet/
globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review _2011/sTA - GlN G /local_assets/pdf/statistical_review _of_w orld_energy_full_report_2011.pdf>, [18.06.2012].
5® W. Cieciura, Rola p ań stw arabskich w chińskiej polityce energetycznej [w:] Fenomen Chin. W y brane problem y polityki wewnętrznej i zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej,red. M . Pietra sik, Łód ź 2007, s. 2 0 5 -20 6 .
57
b pStatistical Review o f W orld Energy Ju n e 20 12,<http://www.bp.com /assets/bp_internet/global- bp/globalbp_uk_english/reports_and_publication s/statistical_energy_review _2011/sT A G lN G / local_assets/pdf/statistical_review _of_w orld_en ergy_full_report_2012.pdf>, [18.06.2012].5® R. Rosicki, Chiny i Indie a bezpieczeństwo energetyczne Europy,„Przegląd Bezpieczeństw a W e w nętrznego”, nr 2(2010), <http://rem
igiusz-rosicki.pl/publications/Chiny_i_Indie_a_bezpie-Chińskie zasoby gazu ziemnego to jedynie 1,5 proc. światowych zasobów
(3,1 bln m3)
59. Gaz ziemny jeszcze niedawno był mało znaczącym składnikiem ener
getycznego bilansu. W 2005 r. zajmował w nim jedynie 2,8 proc., gdy w 2010 r.—już
prawie dwa razy więcej (4 proc. — 5,3 proc.)
60. W okresie realizacji x ii Wytycznych
udział gazu w ogólnej konsumpcji ma się p o d w o i1.
Przedstawiając chińską strukturę energetyczną, nie można pominąć węgla. Ma
dla sektora energetycznego w Chinach znaczenie absolutnie priorytetowe. Chiny
są największym producentem i konsumentem węgla, a w 2007 r. stały się jego
importerem netto62. W 2007 r. chińskie elektrownie i ciepłownie miały 58 proc.
udział w całkowitym zużycia węgla. Innymi znacznymi odbiorcami tego surowca
jest hutnictwo (żelaza i stali^3
W x ii Wytycznych zakłada się, iż w 2020 r. Chiny osiągną poziom 15 proc.
energii pierwotnej pochodzącej z paliw niekopalnych, przechodząc stopniowo od
8,3 proc. w 2009 r., do około 11 proc. w 2015 r. W wytycznych planuje się ustanowić
limit krajowej produkcji węgla. Wytyczne zawierają również znaczące wsparcie dla
energetyki jądrowej i wodnej oraz wiatrowej
64. Spójrzmy kolejno na te komponenty
bilansu energetycznego Państwa Środka.
Jeżeli chodzi o rynek energetyki wiatrowej to, tak jak w latach poprzednich,
Chiny, obok Indii, są główną sił napędową na światowym rynku. Chociaż w ocenie
ekspertów Światowej Rady Energetyki Wiatrowej (Global Wind Energy Council)
era podwójnego i potrójnego wzrostu energetyki wiatrowej w Chinach wydaje się
być już przeszłością, to w 2011 r. udział Chin w światowym rocznym przyroście
mocy wiatrowej wciąż stanowił aż 43 proc.
65. Już drugi rok z rzędu Chiny zainsta
lowały prawie 17 tys. mw mocy w energii wiatrowej, ale po raz pierwszy od pra
wie dekady nie osiągnęły wspomnianego podwójnie lub potrójnie dwucyfrowego
wzrostu. Na koniec 2011 r. Chiny posiadały 62,364 mw mocy zainstalowanej, co
dało im pierwszą pozycję na świecie (26,2 proc. globalnej mocy zainstalowanej,
przed u sa — 46,919 mw i 19,7 proc. oraz Niemcami — 29,060 mw i 12,2 proc.). Wy
daje się jednak, że ten rynek wchodzi w fazę konsolidacji. Dalszy wzrost wymaga
czenstwo_energetyczne_Europy.pdf>, [18.06.2012].
59 b p Statistical Review o f W orld Energy June 20 12...,op. cit.
6° Por. A . Szcześniak, Chińska eksplozja energetyczna,<http://www.chem ia.e-bm p.pl/chinska-eks- plozja-energetyczna,2759,art.htm l>, [18.06.2012].
61 C h in a’s 12th Five-Year Plan. H ow it actually works a n d w h at’s in store fo r the next fiv e years,
<http://w w w .apcow orldw ide.com /content/pdfs/chinas_12th_five-year_plan.pdf>, [18.06.2012]; Por. u n f c c c Workshop on N A1 n a m a s
.
Presentation by China, <http://unfccc.int/files/bodies/ aw g-lca/application/pdf/20120517_china_1539.pdf>, [18.06.2012].62 Polityka energetyczna Chin,<http://www.pekin.polem b.net/?docum ent=94>, [18.06.2012].
63 20 10 Su rvey o f E nergy Resources — W orld Energy C ouncil, www.w orldenergy.org/docum ents/
ser_2010_report_1.pdf, [18.06.2012].
64 C h in a’s 12th Five-Year Plan. H ow it actually w orks..,op. cit.
65 G lobal W in d Report 2011, <http://w w w.gw ec.net/fileadm in/docum ents/N ew sD ocum ents/An- n u al_rep o rt_20 11_lo w res.p d f>, [18.06.2012].
jed n ak p o p raw y in fra stru k tu ry sieciow ej, która nie m oże nadążyć za n ow ym i in stalacjam i. Pom ocnym w tym zakresie m ogą być x i i W ytyczne, w których staw ia się na rozwój energetyki odnaw ialnej. W coroczn ym op racow an iu Światowej Rady Energetyki W iatrow ej „ G l o b a l W i n d R e p o r t 2 0 1 1 ” w skazuje się rów nież na problem n ad p odaży produkcji oraz kw estionuje m ożliw ość osiągn ięcia 5 000 m w m o cy za
instalow anej w m orskiej energetyce w iatrow ej (o ffsh o re ) — trudn ości m ają tu swoje
podłoże lokalizacyjne i regulacyjn e66.
C h in y są rów n ież św iatow ym liderem w yk orzystan ia elektrow ni w odnych. Jak w skazuje się w Św iatow ym A tlasie H ydroenergetyki i Tam 2009 ( H y d r o p o w e r & D a m s W o r l d A t l a s 2 0 0 9 ) , na początku 2009 r. około 8 0000 m w m o cy zain stalo w anych w elektrow niach w odnych było w budow ie. N ajw iększym projektem hy- droenergetycznym jest Tam a T rzech Przełom ów . W 2009 r. w yp rod u ko w ała ona praw ie 80 T w h energii elektrycznej, czyli w ięcej n iż są w stanie w yprod ukow ać rocznie w szystkie elektrow nie w odne w Japonii67. W 2 0 10 r. w elektrow ni działało 26 turbin, docelowo m ają być 32 turbin y (dwie ostatnie jedn ostki m iały zostać załą czone w m aju 2 0 12 roku68), każda o m asie 4 00 ton i m o cy 700 m w . W raz z dwom a dodatkow ym i generatoram i po 50 m w, m oc zain stalow an a osiągnie 22,5 g w , czyli m niej w ięcej dw ie trzecie m o cy zainstalow anej w polskiej elektroenergetyce69.
O prócz projektu T rzech Przełom ów , w chiń skim system ie elektroenergetycz n ym istnieje w iele in n ych potężnych elektrow ni. W ym ien ić tu m ożna m .in. elek trow nie: X iluodu (12 600 m w), X iangjiaba (6 000 m w), Lon gtan (6 300 m w), Jinping ii (4 800 m w), X iao w an (4 200 m w), L ax iw a (4 20 0 m w), Jin p ing i (3 600 m w), Pu- bugou (3 600 m w), D agangshan (3 600 m w) i G oupitan (3 0 00 m w). Planow ana jest rów nież budow a kolejnych elektrow ni w odnych na Jangcy: W udongde (9 0 0 0 mw)
i B aih etan (12 600 m w) 7”
C h in y z pow odzeniem korzystają rów n ież z energetyki jądrow ej. W kw ietniu 2 0 12 r. liczba pracujących reakto rów jąd ro w ych w P ań stw ie Środka w yn o siła 16 (4 proc. w św iatow ym udziale ilościow ym reakto rów i 3 proc. w globalnej m o cy
zainstalow anej netto), dając łączn ą m oc zain stalow an ą 1 1 816 m w. P rzełożyło się
to na 1,85 proc. ich ud ział w krajow ej produkcji energii elektrycznej w 2 0 11 rokW ! W odn iesien iu do kw estii w yk o rzystan ia energii jądrow ej n ależy odnotow ać fakt, iż na p oczątku czerw ca 2 0 12 r. C h in y zd ecyd ow ały się znieść w prow adzone w m arcu 2 0 11 r. m oratorium na in w estow anie w energetykę jądrow ą. M oratorium to było efektem aw arii w japońskiej elektrow ni Fukushim a. C h iń sk i rząd ocenia,
66 Ibidem.
67 2010 Survey o f Energy R esou rces..,op. cit.
6® Three Gorges D a m to work at f u l l capacity in M ay, <http://www.chinadaily.com .cn/busi- n ess/2012-02/11/con tent_14584347.htm >, [18.06.2012].
6® W. Kwinta, Z a po ra Trzech Przełomów, „Polska Energia”, 1/20 12, w w w .cire.pl/pliki/2/zapora_ trzech_przelom ow .pdf, [18.06.2011].
70 2010 Survey o f Energy R esou rces..,op. cit.
że p ow rót do energetyki jądrow ej pozw oli zapobiec deficytow i energii elektrycz nej oraz p rzyśpieszy w zrost gospodarczy. W ciągu najbliższych 8 lat C h in y planują
osiągnąć poziom 6 0 0 0 0 m w m o cy zainstalow anej w energetyce jądrow ej72.
Podsumowanie
M ięd zyn aro d o w a A gen cja Energetyczna (International E nergy Agency) ocenia, iż C h in y u m o cn ią się na pozycji najw iększego św iatow ego konsum enta. W 2035 r. kraj ten będzie zu ży w ał praw ie 70 proc. energii w ięcej n iż usA, pom im o tego, iż konsum pcja energii na osobę w C h in ach będzie m niejsza n iż połow a tej konsu m p cji w u s a73. Z d an iem an alityków E xxo n M obile, C h in y osiągn ą szczyt dem ogra
ficzny około 2030 r. W kolejnych latach n astąpi g w ałto w n y spadek liczby chińskiej ludności w w ieku produkcyjnym . Ta zm iana, zw iązan a z polityką rodzinną, p o m aga w yjaśn ić, dlaczego w zrost pkb C h in oraz ich zapotrzebow ania na energię będzie m ieć w n ajbliższych d ziesięcioleciach um iarkow an y charakter, osiągając swój szczyt w raz ze w spo m n ian ym szczytem d em ograficznym w 2030 r o k u 4.
W raporcie E xxo n M ob ile w skazuje się rów nież, iż do 204 0 rok U ^ C h in y ogra n iczą swój p op yt na w ęgiel (w skali światowej) o 10 proc. Z kolei an alitycy bp p rze w idują koniec rosnącej konsum pcji w ęgla po 2020 r. W ęgiel pozostaje głów n ym ch iń skim paliw em , ale jego u d ział w bilan sie paliw ow o-energetyczn ym spadnie
z 70 proc. do 55 proc. w w y n ik u d ojrzew an ia stru k tu ry przem ysłow ej7®
C h iń sk a stru k tu ra en ergetyczna zm ienia się i będ zie się zm ieniać. O tw artą kw estią jest to, czy pójdzie ona za w sk azan iam i analityków . H istoria pokazuje, iż n iejed n okro tn ie C h in y z a sk ak iw a ły św iat i p ew n ie n iejed n o kro tn ie jeszcze zaskoczą — nie dając zam kn ąć się w żadne statystyczne ram y. N iem n iej jed n ak olbrzym im w yzw an iem , jakie stoi przed sektorem energetyczn ym w chRL, jest zapew n ien ie potrzeb en ergetycznych olbrzym iej go spo darce, na k tórą składają się potężny p rzem ysł oraz bogacące się społeczeń stw o, zużyw ające coraz więcej energii na w łasne potrzeby. D eterm inuje to d ziałan ia rządowe, które skierow ane są na rozbudow ę in fra stru k tu ry w ytw ó rczej i przesyłow ej oraz dystrybu cyjn ej. C h in y korzystają p rzy tym z efektu skali, m ak sym alizu jąc program energetyki ją drowej, w iatrow ej czy w odnej. C h ociaż chRL deklaruje dokonanie pew nych ogra niczeń w zakresie w yk orzystan ia w ęgla oraz p aliw kopalnych, to w ciąż pozostają
72 Chiny wracają do atomu,<http://w w w.ekonom ia24.pl/artykul/885983.htm l>, [18.06.2012].
7® W orld Energy Outlook 2011. Synteza, <http://w w w .iea.org/w eo/docs/w eo2011/es_polish.pdf>, [18.06.2012].
74 20 12 The Outlook fo r Energy: A View to 2040, <http://w w w.exxonm obil.com /corporate/files/
new s_pub _eo20 12.pdf>, [18.06.2012].
75 Ibidem.
7® b pEnergy Outlook 2030,<http://www.bp.com /liveassets/bp_internet/globalbp/sTAGlNG/global_ assets/dow nloads/O /2012_2030_energy_outlook_booklet.pdf>, [18.06.2012].
one istotn ym skład n ikiem chińskiego m ik su energetycznego (czego w yrazem są pow stające nowe elektrow nie w ęglow e)77. C h in y nie są bow iem zw iązan e żadnym i form aln ym i w ym o gam i w odn iesien iu do redukcji em isji (nie są objęte A n eksem
i do P rotokołu z K ioto)7s.
C h in y m ogą, ale nie m u szą red u kow ać sw ojej em isji g azó w ciep larn ian ych (a są w tym zakresie „n iekw estion ow an ym liderem ”). C h in y redukują wtedy, kie dy ekonom icznie im to się opłaca. K ończąc, naw iążę do p rzyw ołan ego ju ż w cze śniej elem entu klim atycznego europejskiej polityki energetycznej i pojaw iających się n ow ych p om ysłów na coraz w iększą redukcję em isji w U n ii Europejskiej. Nie trudn o dostrzec, iż europejskie d ziałan ia na rzecz p o p raw y klim atu są d ziałan ia m i osam otn ion ym i. E uropa nie jest w spieran a ani przez USA, ani przez Brazylię czy chRL. P ań stw a te, będ ąc znacznym i em itentam i, odrzucają ideę globalnego
porozum ien ia redukcyjnego79. W 2 0 10 r. kom isarz G ü nter Verheugen m ów ił, że
gdyby kraje u e m iałyb y zw iększyć cel redukcji em isji C 02 z 20 do 30 proc. do 2020 r. (zaznaczając p rzy tym , iż naw et cel redukcji em isji c o 2 o 20 proc. jest bardzo am bitny i będzie tru d n y do zrealizow ania), to ograniczenie em isji byłoby rów n o znaczne z 14 - dn iow ą em isją C 02 w C h in ach 80. Jak na tę sytu ację reagują C h iń czy cy? Z ap ew n e z „n iebiań skim spokojem ”, rozw ijając dalej swój sektor energetyczny, k arm iąc tan ią energią nienasyconego gospodarczo sm oka.
11 Zob. China pla n s A s ia ’s biggest coal-fired pow er plant, <http://www.google.com /hosted- n e w s/a fp /a rtic le /A L e q M 5 h 8 y Ig x 4 Jl4 fG e w z i1U R m d T Z g P 6 y g ? d o c Id = C N G .f7 a b 34 b 17 7 6 6 d f- 497253151fb35e8bcd.5c1>, [18.06.2012].
18 T. Żylicz, Zaw racan ie kijem Wisły,coin.wne.uw.edu.pl/tzylicz/0701AURA.pdf, [8.06.2012].
19 M . M . Sokołowski, Zwiększanie zm niejszania emisji, <http://maciejmsokolowski.pl/pdf/zwiek-
szanie_zm niejszania_em isji_gazw _cieplarnianych.pdf>, [18.06.2012].
8° G. Verheugen: redukcja emisji C 02 przez u e o 30 proc. m ało praw dopodobna, <http://ener- ge tyk a.w n p .p l/g -v e rh e u g e n -re d u k cja -e m isji-co 2 -p rz e z -u e -o -3 0 -p ro c-m a lo -p ra w d o p o d o b - na,128 9 44_1_0 _0.h tm l>, [18.06.2012].
# ABSTRAKT $
Chińska gospodarka to w x x i w. prężnie działający olbrzymi organizm, coraz le
piej radzący sobie w warunkach globalnej rywalizacji. Jednym z jej kluczowych
elementów jest sektor energetyczny, bez którego rozwój Państwa Środka nie był
by tak imponujący. Z wielkoskalową gospodarką łączą się jednak wielkoskalowe
wyzwania energetyczne. By móc skutecznie konkurować na światowych rynkach
trzeba im sprostać.
Uwarunkowania te sprawiają, iż chińska polityka energetyczna staje się za
gadnieniem wartym uwagi. Wskazaną problematykę poruszam w moim artykule.
Przedstawiam ją w kilku wymiarach, odnosząc się w sposób ogólny do polityki
energetycznej oraz planowania gospodarczego, w tym do jego chińskiej specyfiki.
Na tym tle odwołuję się do polityki energetycznej Chińskiej Republiki Ludowej,
prezentując ją w kontekście najnowszych Pięcioletnich Wytycznych. W kolejnej
części artykułu odnoszę się do samej energetyki, opisując ją w przedmiotowym
podziale sektorowym. Podsumowując moje opracowanie podejmuję się próby wy
znaczenia kierunków rozwoju sektora energetycznego chRL oraz oceny chińskich
działań w stosunku do energetyki.
M aciej M. Sokołowski — Doktorant w Instytucie Nauk Prawno-Adm inistracyjnych W ydziału Prawa i Adm inistracji Uniwersytetu W arszawskiego oraz Stypendysta Rządu Królestw a Szwecji na Uniwersytecie w Goteborgu. Absolwent W ydziału Prawa i Adm inistracji Uniwersytetu W arszawskiego oraz C entrum Prawa A m ery kańskiego. Stypendysta M inistra Nauki i Szkolnictwa W yższego za w yn iki w na uce. W spółpracownik polskich i zagranicznych kancelarii prawnych. Odbył liczne staże i praktyki, m.in. w r w e Polska, Urzędzie Regulacji Energetyki, M inisterstw ie Gospodarki, Państwowej Agencji Atom istyki. W latach 2 0 0 9 -2 0 12 D yrektor W y konawczy w Społecznej Radzie ds. Narodowego Programu Redukcji Emisji przy M i nistrze Gospodarki. Ekspert z zakresu prawa energetycznego i energetyki. Członek Polskiego Komitetu Energii Elektrycznej. A utor opracowań dotyczących energetyki odnawialnej i konwencjonalnej oraz publikacji z dziedziny prawa adm inistracyjne go, gospodarczego, energetycznego, ochrony środowiska i atomowego.
