Rozwój basenu sedymentacyjnego i paleotektonika jury środkowej na obszarze Polski

Kwartalnik Geologiczny, t. 32, nr z, 1988, str. 117 -13&

Krystyna DAYCZAK-CALIKOWSKA, Wladyslaw MORYC

Rozw6j basenu sedymentacyjnego i paleotektonika jury srodkowej na obszarze Polski

Ekspansywny charakter morza srodkowojurajskiego wyraZa si~ m.in. tym, ze peine profile litologiczno- -stratygraficzne wyst~pujQ, tylko w strefach obnizonych, obszary wyniesione charakteryzujQ, si~ skroco- nymi profilami stratygraficznymi i redukcjami miQ,i:szosci. DominujQ, osady klastyczne. Od aalenu po baton gorny strefa maksymalnej subsydencji kompensowanej osadami przypada na srodkowQ, i poJud- niowo-wschodniQ, cz~sc bruzdy srodkowopolskiej i obnizenie sulechowsko-cz~stochowskie, w keloweju przemieszcza si~ na polnocno-zachodniQ, cz~sc basenu sedymentacyjnego.

WST~P

Dla srodkowej jury wykonano 8 map paleomi~zszosci i facji oraz map~ paleo-

tektoniczn~. Mapy paleomi~zszosci i facji opracowal zespol autorow, 0 czym in-

formuj~ podpisy do ilustracji. Funkcj~ redaktorki calosci pelnila K. Dayczak- -Calikowska (IG Warszawa). Rejonizacj~ paleotektoniczn~ przeprowadzili K.

Dayczak-Calikowska i Z. Deczkowski na mapie sumarycznej kompleksu srodkowo- jurajskiego, wykonanej przez superpozycj~ 8 map paleomi~zszosci.

Materialem podstawowym dla sporz~dzania map byly profile ponad 800 otworow wiertniczych. Wykorzystano tu zarowno pelnordzeniowe plytkie otwory,

kartuj~ce srodkowojurajskie zloza rud zelaza, jak i otwory gl~bokie. Rdzeniowanie tych ostatnich bylo w przewazaj~cej cz~sci fragmentaryczne, natomiast dla wielu otworow wierconych w ostatnich latach calkowicie bezrdzeniowo na odcinku srodkowej jury podstawy podzialu litologiczno-stratygraficznego stanowily je- dynie wykresy pomiarow geofizycznych, niekiedy nienajlepszej jakosci. To zroz- nicowanie materialu podstawowego spowodowalo, ze wiarygodnosc wykorzysta- nych danych jest niejednakowa.

Rozpoznanie stratygraficzne kompleksu srodkowojurajskiego w Polsce i do- kumentacja paleontologiczna osadow s~ na tyle dobre, ze pozwolily na skonstruo- wanie map paleomi~zszosci i facji stosunkowo drobnych ogniw stratygraficznych.

W tab. 1 przedstawiono korelacj~ podzialow biostratygraficznych, stosowanych w Europie Zachodniej i w Polsce.

Tabela 1 Korelacja podzialow biostratygraficznych

Polska (S.Z. Rozycki, 1953; J. Znosko, 1975a;

Europa Zachodnia (W.J. Arkell, 1956) K. Dayczak-Calikowska, 1964, 1980; K. Dayczak- -Calikowska, J. Kopik, 1973)

....;

athleta ₀ ~ ^"-'

:a

;>, duncani

=

corona tum ^{'Q)' -0} '"'

~ ^0.0 jason

0 'Q)'

~ ^~

calloviense ..9

calloviense

II)

~ ;>,

- - - - ^'0 '"0

=

discus discus

;>,

retrocostatum ^-0

=

( aspidoides) ^0.0

=

1%1 ^;>, bremeri

morrisi 0

=

subcontractus ^{~ '"0} ~

='

progracilis

:a

wuerttembergica zigzag,

. ferruginea (valida)

bomfordi schloenbachi

~ tU

parkinsoni 'S

parkinsoni

~ 1/

subarietis

=

OJ)

"-' tetragona

garantiana _';;> ⁰

IX! garantiana .;;> ~

su~furcatum 1%1 subfurcatum

blagdeni humpliriesiunum

>. humphriesianum

=

1- --- ^{- - -} _'0

sauzei ^'"0 sauzei

sowerbyi sowerbyi

murchisonae s:: s:: grn. murchisonae

II) ~

"; _tU

opalinum ^{..( ..(} dIn. opalinum

.. - - -

Rozw6j basenu i paleotektonika jury srodkowej 119

METODYKA

Obraz paleomi~zszosci osadow, przedstawiony na kolejnych mapach, jest zgodny z obrazem mi~zszosci obecnych, z wyj~tkiem obszarow, ktore byly poddane procesom pozniej, przed- i pokredowej erozji epigenetycznej. W tych obszarach

paleomi~zszosci calkowicie usuni~tych osadow zostaly zrekonstruowane na pod- stawie analizy rozwoju ogniw srodkowej jury, ich mi~zszosci i litofacji.

Litofacje kompleks ow przedstawiono w. postaci wspolczynnikowych map usrednionego skladu litologicznego (fig. 1 - 6). Skaly klastyczne podzielono na dwie grupy: grup~ piaskowcow i zlepiencow oraz grup~ ilowcow i mulowcow.

Na mapach paleomi~zszosci i litofacji ukazano stosunki ilosciowe tych grup,

wydzielaj~c pola litofacialne na podstawie przebiegu izolinii wspolczynnika piaskowcowo-ilowcowego. Na mapy batonu srodkowego i gornego oraz keloweju (fig. 7, 8) wprowadzono ponadto wspolczynnik klastycznosci, wydzielaj~c pola skal w~glanowych. Wprowadzanie tego wspolczynnika dla map okresow wczes- niejszych (fig. 1 - 6) bylo niecelowe, poniewaz mi~zszosci wkladek w~glanowych,

glownie syderytow, w stosunku do mi~zszosci kompleksow osi~galyby kilka pro- mille.

ROZWOJ BASENOW

Basen sedymentacyjny w srodkowej jurze przez caly czas jej trwania wykazywal wybitnie ekspansywny charakter. Dowodem tego s~ kolejne etapy transgresywne, w ktorych wyniku od aalenu po pozny kelowej wl~cznie coraz wi~ksze obszary obejmowane byly sedymentacj~.

lnicjalna transgresja, post{!puj~ca od poludniowego wschodu, wkroczyla na NiZ Polski juz we wczesnym aalenie (fig. 1). Wydaje si{!, ze pocz~tkowo basen sedymentacyjny ograniczal si~ do w~skiej bruzdy srodkowopolskiej i obnizenia

s~decko-przemyskiego. W miar{! rozwoju transgresji, w nieco mlodszym aalenie na przedpolu l~du sudecko-sl~skiego powstala poludniowo-zachodnia odnoga morza aalenskiego, l~cz~ca si~ z basenem germanskim. Oddzielona byla od pol- nocno-zachodniej cz{!sci bruzdy l~dem, wypi{!trzonym na pograniczu kajpru i noryko-retyku. Polnocno-wschodni~ granic{! basenu stanowil stabilny l~d plat- formy prekambryjskiej 0 malo urozmaiconym, wyrownanym reliefie. Wydaje si{!, ze l~dy ograniczaj~ce basen aalenski od poludnia (sudecko-sl~ski i malopolski) mialy rzezb~ bardziej urozmaicon~ i--- mimo dlugotrwalego dzialania procesow erozyjnych- byly bardziej wypi~trzone od l~d6w p61nocnych. Stwierdzenie to wynika z rozkladu litofacji. Podczas gdy w bruzdzie srodkowopolskiej dominuje litofacja lupkowa, to w strefie przedsudeckiej (obnizenie sulechowsko-cz{!sto- chowskie) wyst{!puj~ wyl~cznie piaskowce gruboziarniste. Transport materialu klastycznego do zbiornika poludniowego musial si{! odbywac rowniez od polnocy, z wyniesienia szczecinsko-piotrkowskiego, jednakze z niepor6wnanie mniejsz~

intensywnosci~. Strefa maksymalnych mi~zszosci obejmuje kujawsko-swi{!to-

krzysk~ CZ{!SC bruzdy oraz obnizenie s~decko-przemyskie.

Basen morski aalenu, podobnie jak i wczesnego bajosu (fig. 2), zamyka na skrajnie polnocnym zachodzie obszar sedymentacji limnicznej z okresowymi wplywami morskimi. W przystropowej cz{!sci kompleksu aalenskiego wyst{!puje cienkawkladka brakiczno-morska (K. Dayczak-Calikowska, 1987).

We wczesnym bajosie (fig. 2) zarysy basenu nie ulegly zasadniczej zmianie.

120 Krystyna Dayczak-Calikowska, Wladyslaw Moryc

p';;;skowce 4

zleple~ce mufowce

wSpOtczynnik piaskowcowo - ifOWCOWY

_ 0 - 1

_100- 2

_____ 3

...---.-

~

00

Fig. 1. PaleomillZszosci i litofacje aalenu (poziomy opalinum-murchisonae) wedlug K. Dayczak-Cali- kowskiej (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowskiego (3), W. Moryca (4), K. Mrozka (5) i A. RyU (6) Palaeothickness and lithofacies of the Aalenian (opalinum-murchisonae zones) after K. Dayczak-Cali- kowska (l), J. Daniec (2), Z. Deczkowski (3), W. Moryc (4), K. Mrozek (5), and A. Ryll (6) 1 - paleoizopachyta 0 - pierwotny zasi~g basenu; 2 - paleoizopachyty; 3 - zasi~g calkowitej, poznej, przedkredo-

\\:ej erozji epigenetycznej; 4 - zasit'g calkowitej, poznej, pokredow~ erozji epigenetycznej; 5 - uskoki synsedymenta- cyjne: 6 - obszary pierwotnie nie obj~te sedymentacj'l; 7 - facja nie interpretowana; 8 granica nierozdzielonego kompleksu obejmujllcego aalen, dolny bajos i dolny kujaw

I - zero palaeoisopach - primary extent of the basin; 2 - palaeoisopachs; 3 - extent of complete late epigenetic (pre-Cretaceous) erosion; 4 - extent of complete late epigenetic (post-Cretaceous) erosion; 5 - synsedimentary faults;

6 - areas of the primary non-deposition; 7 - facies not interpreted; 8 - boundary of undivided complex consisting of Aalenian, Lower Bajocian and Lower Kuiavian

Jedynie zachodnia CZ~Sc wyniesienia szczecinsko-piotrkowskiego obnizyla si~

nieco i obszar ten zostal obj~ty sedymentacjC:} morskC:} (K. Dayczak-Calikowska, J. Znosko, 1966; K. Dayczak-Calikowska, 1979). Dominacja litofacji piaskowcowej

;oskowce 4 zlepl~rice

Rozw6j basenu i paleotektonika jury srodkowej

wspOtczynnlk piaskowcowo - itowcowy

121

Fig. 2. Paleomi~zszosci i litofacje dolnego bajosu (poziomy sowerbyi-blagdem) wedlug: K. Dayczak- -Calikowskiej (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowskiego (3), W. Moryca (4), K. Mrozka (5) i A. Ryll (6) Palaeothickness and lithofacies of the Lower Bajocian (sowerbyi-blagdeni zones) after K. Dayczak- -Calikowska (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowski (3), W. Moryc (4), K. Mrozek (5), and A. Ryll (6) Objasnienia jak na fig. I

Explanations as in Fig. I

wskazuje na bardzo znaczne splycenie zbiornika i jednoczesnie intensywniejszy doplyw materialu klastycznego. Podobnie jak w aalenie, najsilniejszej subsydencji kompensowanej przez sedymentacj~ podlegala kujawska cz~sc bruzdy, gdzie osa- dzily si~ mil:!zsze serie utwor ow ilastych.

Na pograniczu wczesnego bajosu i kujawu (fig. 3) nastl:!pila silna regresja.

Odsloni~te w jej wyniku skaly dolnego bajosu, zlozone poza bruzd4 srodkowopolskl:!, zostaly poddane erozji, trwajl:!cej bl:!dz przez poziom Strenoceras subfurcatum (brzezna, polnocno-wschodnia strefa basenu, wschodnia cz~sc monokliny przed-

122 Krystyna Dayczak-Calikowska, WJadyslaw Moryc

• • • - ' - . - ' - 11'\ 3

I'

'I-'-'-~

)

- 1 . 0 ~'/

piask.;>wce 4 0,25 ifc'!ce \t''"',,., .. ...,. .... .,. {

zJepierice m!.l.owce ^,",4

wspOtczynnik p;oskowcowo -irowcowy

Fig. 3. PaleomillZszosci i litofacje dolnego kujawu (poziomy subfurcatum - tetragona) wedlug K. Day- czak-Calikowskiej (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowskiego (3), W. Moryca (4) i A. Ryll (5)

Palaeothickness and lithofacies of the Lower Kuiavian (subfurcatum~ tetragona zones) after K. Day- czak-Calikowska (l), J. Daniec (2), Z. Deczkowski (3), W. Moryc (4), and A. Ryll (5)

Objasnienia jak na fig. 1 Explanations as in Fig. 1

sudecko-sl(!skiej), b(!dz tez przez caly wczesny kujaw (zachodnia cz~sc wyniesienia szczecinsko-piotrkowskiego). Zarysy basenu sedymentacyjnego wczesnego kujawu (fig. 3) s(! zatem bardzo zblizone do zarysu zbiornika aalenskiego. W najnizszym kujawie po raz pierwszy sedymentacj(! morsk(! zostala obj~ta skrajnie polnocno- -zachodnia cz~sc basenu, w ktorej dotychczas dominowaly osady limniczne.

Rozklad mi(!zszosci i litofacji powtarza obraz znany z aalenu i wczesnego ba- josu, a mianowicie, utwory ilaste i mi(!zszosci maksymalne grupuj(! si~ w kujawsko-

-swi~tokrzyskiej cz~sci bruzdy. W jej cz~sci pomorskiej mi(!zszosci utworow ilas- tych i piaszczystych S(! nieporownanie mniejsze.

Rozw6j basenu i paleotektonika jury srodkowej 123

/ .. r-'-'-§ _...

0 0 ' • • - ' - , ' - ' - 0 pioskowce 4 1 0,25 ilowce

zlepience mu!oiZce

wsp6ltzynnik pioskowcowo - irowcowy

Fig. 4. Paleomi~zszosci i litofacje srodkowego kujawu (poziomy Parkinsonia subarietis + p, parkin- soni) wedlug: K. Dayczak-CaIikowskiej (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowskiego (3), W. Moryca (4), K.

Mrozka (5) i A. Ryll (6)

Palaeothickness and lithofacies of the Middle Kuiavian (Parkinsonio. subarietis+P. parkinsoni zones) after K. Dayczak-Calikowska (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowski (3), W. Moryc (4), K. Mrozek (5), and A. Ryll (6)

1 - zasi~g serii l(!dowej; pozostale objaimienia jak na fig. 1 I - extent of continental series; other explanations as in Fig, I

Na trzech om6wionych mapach zaznaczono zasi~g nierozdzielonego komplek- su piaszczystego, obejmuj(!cego aalen, wczesny bajos i wczesny kujaw. Jego mi(!z- szosci przedstawiono na mapie dolnego bajosu (fig. 2). Kompleks ten wyst~puje

we wschodniej cz~sci obnizenia sulechowsko-cz~stochowskiego oraz w obnizeniu s,!decko-przemyskim.

Zarysy basenu w poziomach Parkinsonia subarietis

+

Sedymentacj(! morsk,! zostala obj~ta ponownie zachodnia cz~sc wyniesienia szcze-

124 Krystyna Dayczak-Calikowska, WladysJaw Moryc

ciiisko-piotrkowskiego. Wschodnia granica basenu przesun~la si~ nieco ku wscho- do wi w wyniku rozwoju transgresji, podobnie zreszt~ basen przedkarpacki roz- szerzyl si~ ku polnocy i polnocnemu zachodowi.

Rozklad facji i mi~zszosci w dalszym .ci~gu wskazuje, ze strefa maksymalnej subsydencji kompensowanej przez sedymentacj~ obejmowala kujawsko-swi~to­

krzysk~ cz~se bruzdy, przedluzaj~c si~ w kierunku obnizenia s~decko-przemyskiego

(J. Daniec, 1970). Podobne mi~zszosci charakteryzuj~ w~sk~ stref~ rowow polo-

zon~ na NNE od osi bruzdy (A. Ryll, 1983). Litofacje ukladaj~ si~ tu nieco inaczej niz w okresach wczesniejszych. Utwory ilaste dominuj~ w calej bruzdzie srodkowo- polskiej i obnizeniu s~decko-przemyskim. Po raz pierwszy sedymentacj~ ilast~

zostala obj~ta strefa przedsudecka.

Na polnocny wschod od kujawskiej cz~sci bruzdy wyst~puje dose w~ska strefa utworow l~dowych z okresowymi wplywami morskimi, ktorych wiek na podstawie mikrofauny okreslono jako kujaw ~rodkowy. W zwi~zku z tym ich zasi~g zaznaczo- no rowniez na map,ie poziomu Parkinsonia schloenbachi.

W poziomie Parkinsonia schloenbachi (fig. 5) morze ponownie wycofalo si~

z zachodniej cz~sci wyniesienia szczeciiisko-piotrkowskiego i zlozone tu osady

obj~te zostaly erozj~. Oprocz tego na l~dzie malopolskim zarysowal si~ w~ski

zbiornik 0 mieszanych warunkach sedymentacji. Doln~ cz~se profilu stanowi~

estuariowo-l~dowe glinki grojeckie, gorn~ natomiast' piaszczyste utwory morskie (W. Moryc, 1985, 1987; W. Moryc, E. Ratajska, 1984). Na pozostalych obszarach granice basenu nie ulegly wi~kszym zmianom.

Rozklad mi~zszosci utworow zlozonych w poziomie Parki1Jsonia schloenbachi powiela obraz obserwowany wczesniej. Strefa maksymalnych mi~zszosci utrzymuje sie w kuiawskiei czesci bruzdv i obnizeniu sadecko-nrzemvskim. Rozklad lito- fa~ji jest ~jednak~ zupelnie inny~ Dominuj~ facj~ piasz~zyste: wi~kszy obszar wy-

st~powania osadow ilastych znajduje si~ we wschodniej cz~sci obnizenia sulechow-

sko-cz~stochowskiego, co moze sugerowae, ze w basenie przedsudeckim dominowal ,ten typ sedymentacji.

Z pocz~tkiem poznego kujawu (fig. 6) nast~pil bardzo silny impuls transgre- sywny. Sedymentacj~ morsk~ zostalo obj~te cale wyniesienie szczeciiisko-piotrkow- skie Gego srodkowa i poludniowo-wschodnia cz~se po raz pierwszy - K. Dayczak- -Calikowska, 1977b; K. Mrozek, 1975) oraz polnocno-wschodnia cz~se platformy prekambryjskiej. Na platformie wschodnioeuropejskiej rozpocz~la si~ sedymen- tacja jednolitej, nie daj~cej si~ rozdzielie serii l~dowej (glownie piaskowce z rizoida- mi i zw~glon~ lub spirytyzowan~ sieczk~ roslinn~), reprezentuj~cej pozny kujaw oraz wczesny i srodkowy baton. Jej pozycj~ stratygraficzn~ okresla nieliczna mikro- fauna pochodz~ca z drobnych ingresyjnych wkladek morskich.

Morskie utwory poznego kujawu i wczesnego batonu reprezentowane s~ prze- waznie przez utwory ilaste nie tylko w bruzdzie srodkowopolskiej, ale rowniez na calym obszarze polozonym na poludniowy zachod od niej. Osady piaszczyste

grupuj~ si~ glownie na obrzezach basenu. Charakterystyczn~ cech~ tych utworow

s~ wkladki syderytow i muszlowcow syderytowych. Typowe muszlowce sydery- towe lub muszlowce ilaste, lub tez piaszczyste poznego kujawu i wczesnego batonu

grupuj~ si~ glownie w dwoch obszarach: w zachodniej cz~sci bruzdy kujawskiej oraz w polnocno-zachodniej cz~sci bruzdy pomorskiej, przy czym ich geneza jest calkowicie rozna. Tworzenie si~ muszlowcow w strefie kujawskiej wi~ze J. Znosko (1957 b) z okresowymi splyceniami centralnej cz~sci bas~nu, zwi~zanymi z inten- sywnym dzwiganiem si~ wysadow solnych w tym okresie. W polnocno-zachodniej

cz~sci bruzdy pomorskiej powstanie muszlowcow mozna by wi~zae natomiast z tym, ze transgresji kujawskiej post~puj~cej etapami towarzyszylo w poznym ku-

Rozw6j basenu i paleotektonika jury srodkowej

I " " ' g

. . _0---

0 0 ' • 0 - 0 _ 0 -.. -

piask£~ce 4 1 Q25 ilo~ce

zleplence . mu{owce

wsp6tczynnik pioskowcowo -iiowcowy

125

Fig. 5. Paleomi~i:szosci i litofacje srodkowego kujawu (poziom Parkinsonia schloenbachi) wedlug: K.

Dayczak-Calikowskiej (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowskiego (3), W. Moryca (4), K. Mrozka (5) i A.

Ryll (6)

Palaeothickness and lithofacies of the Middle Kuiavian (Pqrkinsonia schloenbachi zone) after K. Day- czak-Calikowska (I), J. Daniec (2), Z. Deczkowski (3), W. Moryc (4), K. Mrozek (5), and A. Ryll (6) Objasnienia jak na fig. I i 4

Explanations as in Figs I and 4

jawie splycenie peryferycznej, plytkiej cz~sci basenu, CO doprowadzilo w konsek- wencji do synsedymentacyjnego rozmywania zlozonych osadow i gromadzenia

si~ detrytu fauny. Syderytyzacja muszlowcow ilowo-piaszczystych byla zjawiskiem wtornym w obydwu obszarach ich wyst~powania. Mi~zszos6 tego odcinka profilu jest stosunkowo niewielka, maksymalne wartosci osi~ga w kujawskiej cz~sci bruzdy, obnizeniu s~decko-przemyskim oraz w strefie przedsudeckiej.

W srodkowym batonie zarysy basenu sedymentacyjnego nie zmieniaj~ si~ .

• Sedymentacja tak morska, jak i l~dowa odbywa si~ w tych samych granicach

126 Krystyna Dayczak-Calikowska, Wladyslaw Moryc

... ^~~~-:-~-

I··l····-~

.,,' . . . - . - . - . - 0 pioskowte 4 1 0,25 ilowte

zlepi;nte mutowte

wspOtczynnik pioskowcowo -ifOWCOWY

Fig. 6. PaleomillZszosci i litofacje gornego kujawu i dolnego batonu (poziomy jerruginea (valida) - Procerites sp. sp.) wedlug: K. Dayczak-Calikowskiej (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowskiego (3), W. Moryca (4), K. Mrozka (5) i A. Ryll (6)

Palaeothickness and lithofacies of the .Upper Kuiavian and Lower Bathonian (ferruginea (valida)- Procerites sp. sp. zones) after K. Dayczak-Calikowska (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowski (3), W. Moryc (4), K. Mrozek (5), and A. Ryll (6)

1 - granica serii llldowej obejrnujllcej gorny kujaw oraz dolny i srodkowy baton; pozostale objasnienia jak na fig. I 1 - boundary of continental series including Upper Kuiavian, Lower and Middle Bathonian; other explanations as in Fig. 1

co poprzednio. Dopiero transgresja poznobatonska wyraznie zmienia dotychczaso- wy obraz (fig. 7). W utworach batonu srodkowego i poznego dominuj~ skaly piasz- czyste. We wschodniej Polsce wyst~puj~ trzy platy wapieni rafowych, otoczone

aureol~ wapieni piaszczystych, przechodz~cych nast~pnie w piaskowce wapniste lub dolomityczne, natomiast w zachodniej i poludniowo-zachodniej cz~sci basenu zaznacza si~ wyrazna przewaga osadow ilastych 0 duzych mi~zszosciach. Mi~zszosc

;ioskowce 4

zlepience

wapienie

Rozw6j basenu i paleotektonika jury srodkowej

0.25 ItolYce murowce . 0

wspotczynnik pioskowcowo-itowcowy

127

Fig. 7. Paleomillzszosci i litofacje srodkowego i g6rnego batonu (poziomy morrisi-discus) wedlug:

K. Dayczak-Calikowskiej (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowskiego (3), W. Moryca (4) i A. Ryll (5) Palaeothickness and lithofacies of the Middle and Upper Bathonian (morrisi-discus zones) after K.

Dayczak-Calikowska (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowski (3), W. Moryc (4), and A. Ryll (5) 1 - zasi~g morskich osad6w batonu srodkowego; pozostale objaimienia jak na fig. I

I extent of marine sediments of the Middle Bathonian; other explanations as in Fig. I

jest dose znaczna, maksymalne wartosci osi~ga w kujawskiej cz~sci bruzdy i w ba- senie przedsudeckim.

Na pograniczu poznego batonu i keloweju nast~pila ponowna silna regresja (K. Dayczak-Calikowska, 1966). W poziomie Macrocephalites typicus morze skurczylo si~ do granic bruzdy srodkowopolskiej, nie wycofalo si~ jednakze z

w~skiej strefy przedsudeckiej, tarasu malopolskiego i obnizenia s~decko-przemys­

kiego. Przy tym jeszcze we wczesnym keloweju rozpocz~la si~ kolejna transgresja, tym razem od polnocnego zachodu, ktora juz w poznym keloweju (fig. 8) obj~la

128 Krystyna Dayczak -Calikowska, Wladyslaw Moryc

cary obszar Polski, trwaj~c nadal w oksfordzie (K. Dayczak-Calikowska, 1976, 1977a).

W p61nocno-wschodniej i wschodniej Polsce przewazaj~ wapienie organo- detrytyczne, krynoidowe, w r6znym stopniu zapiaszczone, przechodz~ce ku za- chodowi w piaskowce wapniste i piaskowce. Facja margli piaszczystych wyst~puje

w srodkowej cz~sci wyniesienia szczecinsko-piotrkowskiego. W p61nocno-za- chodniej cz~sci bruzdy stwierdza si~ mi~zsze serie piaskowc6w chlorytowych, przedzielone pakietem chlorytowych ilowc6w. Na znacznym obszarze basenu

;as~owce 4 zlepience

w

wspol'czynnik piaskowcowo-itowcowy ----nrr-1

Fig. 8. PaleomillZszosci i litofacje keloweju (poziomy typicus-duncam) wedlug: K. Dayczak-Calikow- skiej (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowskiego (3), W. Moryca (4) i A. Ryll (5)

Pa:iaeothickness and lithofacies of the Callovian (typicus - duncani zones) after K. Dayczak-Calikowska (1), J. Daniec (2), Z. Deczkowski (3), W. Moryc (4), and A. Ryll (5)

1 - zasi~g warstwy bulastej; pozostale objaimienia jak na fig. 1 I - extent of Nodular Bed; other explanations as in Fig. I

Rozw6j basenu i paleotektonika jury srodkowej 129 polskiego w keloweju wyst~puje warstwa bulasta (fig. 8). Jest to warstewka od kilku do kilkudziesi~ciu centymetrow grubosci, obejmuj~ca skondensowane po- ziomy poznego, a nierzadko wczesnego keloweju oraz wczesnego oksfordu (Siga- loceras calloviense - Quenstedtoceras lamberti). Mi~zszosci keloweju s~ bardzo mocno zroznicowane - od kilkudziesi~ciu centymetrow do 200 m. Obszarem 0 najwi~kszej subsydencji kompensowanej przez sedymentacj~ jest polnocno-za- chodnia cz~sc bruzdy srodkowopolskiej. Na pozostalym obszarze mi(!zszosci

s~ bardzo niewielkie. W kujawskiej, dotychczas najbardziej subsydentnej, cz~sci

bruzdy osi(!gaj~ tylko niewiele ponad 35 m.

Osady srodkowej jury wyksztalcone s~ jako morska transgresywna asocjacja terygeniczna (fig. 9). Wydzielono tu dwie subasocjacje: subasocjacj~ How i piaskow oraz subasocjacj~ wapienn~ (W.J. Chain, 1974). Subasocjacja How i piaskow do- minuje na calym platformowym obszarze Polski od aalenu po kelowej gorny

wl~cznie. S(! to na ogol naprzemianlegle pakiety piaskowcow i skat ilastych. Osady te powstaly w basenie plytkim i ruchliwym. W skazuj(! na to liczne struktury sply- wowe, czasem warstwowanie skosne obserwowane w utworach piaszczystych, wkladki i nieregularne przerosty piaszczyste w utworach mulowcowo-ilastych, jak rowniez liczne poziomy muszlowcow i srodformacyjnych zlepiencow oraz powierzchnie rozmyc srodwarstwowych. Zroznicowanie warunkow sedymenta- cyjnych doprowadzilo do powstania facji specyficznych, jak np. piaskowcow chlorytowo-szamozytowych, syderytow czy tez mulowcow z oolitami zelazistymi.

W polskim basenie epikontynentalnym istnialy jednak strefy, charakteryzuj~ce si~ ci(!gl(! subsydencj(!, trwaj~c(! przez stosunkowo dlugie okresy. Procesy te umozli- wily powstanie mi~zszych serii ilastych nie tylko w bruzdzie srodkowopolskiej (fig. 1 - 6), obnizeniu s(!decko-przemyskim (fig. 4) i obnizeniu sulechowsko-cz~sto­

chowskim (fig. 4 - 7), ale rowniez na wyniesieniu szczecinsko-piotrkowskim lub w jego poludniowej cz~sci (fig. 4, 6, 7).

Na polnocnym wschodzie i wschodzie subasocjacja ilow i piaskow obejmuje rowniez serie l(!dowe, z okresowymi wplywami morskimi (fig. 4 - 6). S(! to osady piaszczyste z wkladkami ilastymi, poziomami gleb kopalnych oraz licznymi plas- kurami piaszczysto-pirytowymi. Seria ta przykryta jest ilasto-piaszczystymi, morskimi utworami transgreduj(!cego gornego batonu. Subasocjacja wapienna

wyst~puje w niewielkich platach na Podlasiu i Lubelszczyznie. S~ to wapienie organodetrytyczne typu wapieni przyrafowych, czasem z poziomami stromato- litow. Z reguly maj(! znaczn~ domieszk~ limonitu w postaci oolitow, pizolitow, konkrecji 0 budowie skorupowej lub wreszcie polew limonitowych, wyst~puj(!­

cych przewaznie na erozyjnej granicy baton gorny - kelowej gorny.

MAPA PALEOTEKTONICZNA

Map~ paleotektoniczn~ kompleksu srodkowojurajskiego (fig. 9) sporz~dzono

przez superpozycj~ 8 map paleomi~zszosci, wykonanych dla kolejnych pi~ter, podpi~ter lub poziomow stratygraficznych. Powstala w ten sposob mapa zsumo-

wanych mi~zszosci pokrywy osadowej srodkowej jury jest jednoczesnie map~

paleostrukturaln~, odwzorowuj~c~ gl~bokosc polozenia i nachylenie powierzchni

sp~gowej calego kompleksu u schylku jury srodkowej. Gl~bokosc polozenia tej powierzchni wynosi od 0 do ponad 1000 m. Na mapie wyrozniono szereg pozytyw- nych i negatywnych paleostruktur 0 zasi~gu regionalnym, polregionalnym i lokal- nym, charakteryzuj~cych si~ zroznicowanym stopniem subsydencji i tempem oraz czasem trwania akumulacji osadow.

Glownym elementem paleotektonicznym jest b r u z d a s rod k 0 w 0 -

130 Krystyna Dayczak -Calikowska, Wladyslaw Moryc

Fig. 9. Mapa paleotektoniczna jury srodkowej u schylku sedymentacji keloweju wedlug: K. Dayczak- -Calikowskiej i Z. Deczkowskiego

Palaeotectonic map of the Middle Jurassic at decline of the Late Callovian after K. Dayczak-Calikowska and Z. Deczkowski

I - paleoizoh~psy SPilgu osad6w srodkowej jury wyznaczajilce granice jednostek paleotektonicznych; 2 - wazniej- sze inne paleoizohipsy SPilgu osad6w srodkowej jury; 3 - obnizenia; 4 - depresje (1 - Golczewa, 2 - Wejherowa, 3 - Olszyn, 4 - Kutna, 5 - Zloczewa, 6 - Kamienska); 5 - wyniesienia; 6 - elewacje (7 - Chociwla-Suli- szewa, 8 - Pniew, 9 - Wartkowic, 10 - Bodzanowa, 11 - Piotrkowa Tryb.); 7 - rowy synsedymentacyjne (12 - Koszalina, 13 - Kamionek); 8 - uskoki synsedymentacyjne; 9 - obszary lildowe u schylku keloweju; 10 - zasi{:g basenu aalenu; II -zasi~g basenu keloweju; A - platformowe asocjacje Iitologiczne: morska transgresywna asocjac- ja terygeniczna: I - subasocjacja il6w i piask6w, II - subasocjacja wapienna

1- palaeoisohypses of the Middle Jurassic base determining the boundaries of palaeotectonic units; 2 - other major palaeoisohypses of the Middle Jurassic base; 3 - downwarps; 4 - depressions; 5 - uplifts; 6 - elevations; 7 - synsedimentary grabens; 8 - synsedimentary faults; 9 - continental areas in the Late Callovian; 10 - extent of the Aalenian basin; II - extent of the Callovian basin; A - platform lithological associations: marine transgressive terrigenous association: I - clay and sand sub-association, II - calcareous sub-associRtion; for geographical names of palaeotectonic units see Pelish text (numbers in italics)

pol S k a 0 kierunku NW - SE, podlegaj~ca przez caly okres trwania sedymentacji srodkowej jury powolnym ruchom obnizaj~cym. Stanowila ona drog~ kolejnych transgresji od poludniowego wschodu (aalen - pozny baton) i od polnocnego zachodu (kelowej). Zroznicowanie subsydencji w obr~bie bruzdy jest znaczne.

W jej pomorskiej cz~sci maksymalna gl~bokosc polozenia sp~gu kompleksu srod- kowej jury wynosi 600 m (depresja Golczewa - 1), podczas gdy w cz~sci kujaw- skiej - p,::mizej 1000 m (depresja Kutna - 4). Oprocz dwoch wymienionych de-

Rozw6j basenu i paleotektonika jury srodkowej 131 presji, na wschodnim sklonie bruzdy znajduji:J: si~ jeszcze dwie struktury lokalne:

synsedymentacyjny row Kamionek (13) i elewacja Bodzanowa (10). Ku poludnio- wemu wschodowi subsydencja si~ zmniejsza, bruzda rozszerza si~ ku zachodowi i lagodnie przechodzi w 0 b n i zen i e s ~ dec k 0 -p r z e m y ski e. Trudna

dost~pnose podloza Karpat oraz procesy poznej erozji epigenetycznej, ktore w calosci lub cz~sciowo usun~ly osady srodkowojurajskie, ograniczaj~ ilose danych geologicznych. Jednakze znaczna liczba nowych otworow wiertniczych pozwolila (W. Moryc, 1985, 1987; W. Moryc, E. Ratajska, 1984) na rekonstrukcj~ paleo-

mi~zszosci i litofacji oraz nowe uj~cie rozwoju basenu srodkowojurajskiego polud- niowej cz~sci Polski (fig. 1 - 8). Z danych tych wynika, ze w obnizeniu s~decko­

-przemyskim pod nasuni~ciem karpackim kontynuuje si~ ten sam typ sedymentacji jak w calym polskim basenie epikontynentalnym.

Od polnocnego wschodu do bruzdy srodkowopolskiej przylega w~ska, wy- dluzona paleostruktura, m 0 n 0 k lin a k 0 s z ali n s k 0 -m s z c z 0 n 0 w- s k a, lagodnie nachylona ku poludniowemu zachodowi. W jej obr~bie znajduje

si~ row Koszalina (12) jako relikt dolnojurajskiego synsedymentacyjnego rowu Koszalina - Chojnic.

Dalej ku polnocnemu wschodowi rozci~ga si~ rozlegly, stabilny tar ask a- s z u b s k 0 -I u bel ski, w poludniowej swej cz~sci przylegaj~cy do gielniow-

sko-swi~tokrzyskiej cz~sci bruzdy srodkowopolskiej (fig. 9). GI~bokose polozenia powierzchni sp~gowej srodkowojurajskiej pokrywy osadowej wynosila tu od- 0 do blisko 100 m, przy czym na znacznej cz~sci obszaru nie osi~gala 50 m. Wynika to m. in. z tego, ze na przewazaj~cej cz~sci tarasu sedymentacja rozpoczyna si~

stosunkowo pozno: w najwyzszym bajosie (tzn. w poznym kujawie - fig. 6) lub w poznym batonie, a nawet w poznym keloweju (fig. 7, 8). W obr~bie tarasu za- znacza si~ zroznicowanie labilnosci, co podkreslaj~ dwie lokalne obnizone paleo- struktury: depresje Wejherowa (2) i Olszyn (3) oraz paleostruktura wypi~trzona - w y n i e s i e n i e S 0 k 0 1 k i, gdzie gl~bokose polozenia powierzchni sp~gowej

osadow wynosila zaledwie 5 - 10m. Dwa ,ostatnie elementy paleotektoniczne w poludniowo-wschodniej Polsce, to I ~ d H rub i e s z 0 w a otoczony aureol~

w y s p 1 u bel ski c h (fig. 9). S~ to paleostruktury nie obj~te akumulacj~ w srodkowej jurze.

Od poludniowego zachodu do pomorskiej i kujawskiej cz~sci bruzdy srodkowo- polskiej przylega duza, pozytywna paleostruktura - w y n i e s i e n i e s z c z e- c ins k 0 -p i 0 t r k 0 w ski e, ktore ku poludniowi l~czy si~ z tarasem malo- polskim, granicz~cym z bruzd~ na jej swi~tokrzyskim odcinku (fig. 9). Wyniesienie to stanowi wydluzony element 0 zasadniczym kierunku W - E, w s~siedztwie

kujawskiego odcinka bruzdy, skr~caj~cym ku poludniowemu wschodowi. 1ak- kolwiek gl~bokose polozenia powierzchni sp~gowej jest w obr~bie niego malo zroznicowana (50 -150 m), a stopien jej nachylenia bliski zeru, to jednak wynie- sienie szczecinsko-piotrkowskie dzieli si~ wyraznie na dwie cz~sci 0 roznej ruchli- wosci. Cz~se zachodnia podlegala w czasie sedymentacji srodkowej jury okresowym ruchom wznosz~cym i obnizaj~cym, 0 czym swiadczy pelniejszy stratygraficznie profil osadow oraz liczne poziomy rozmye srodwarstwowych (fig. 2, 4, 6, 7, 8), natomiast wschodnia stanowila element bardzo stabilny, wypi~trzony w nizszych ogniwach srodkowej jury i b~d~cy obszarem alimentacyjnym dla przylegaj~cych

don stref obnizonych. Obszar ten zostal obj~ty w calosci transgresj~ dopiero w najwyzszym bajosie (poznym kujawie - fig. 6). W obr~bie wyniesienia szczecinsko- -piotrkowskiego zaznaczaj~ si~ cztery lokalne elewacje: Chociwla - Suliszewa (7) i Pniew (8) na zachodzie, a Wartkowic (9) i Piotrkowa Tryb. (11) na poludniowym

wschodzie, zwi~zane z ruchami mas solnych.

132 Krystyna Dayczak-Calikowska, Wladyslaw Moryc

Na poludniu wyniesienie szczecinsko-piotrkowskie htczy si~ z tar as e m malo pol ski m, ograniczonym od polnocnego wschodu gielniowsko-swi~to-­

krzysk~ cz~sci~ bruzdy srodkowopolskiej (fig. 9). Taras ten jest paleostruktur~

stabiln~, na ktorej gl~bokose polozenia sp~gu osadow srodkowej jury wynosila okolo 50 m i tylko przy przejsciu w obnizenie s~decko-przemyskie osi~gala 100 m.

W poludniowej cz~sci tarasu znajduj~ si~ w y spy malo pol ski e, b~d~ee

reliktem l~du malopolskiego z wczesnych okresow srodkowej jury. W kolejnyeh etapach transgresywnyeh morze coraz gl~biej wkraczalo na ten l~d, tworz~e po-

cz~tkowo niewielkie, w~skie zatoki (fig. 4 - 6). W poznym batonie (fig. 7) nast~pil podziall~du malopolskiego na wyspy, ktorych liczba i rozmiary wyraznie zmniej- szyly si~ w keloweju. Na zachodzie taras malopolski przechodzi w obnizenie

sulechowsko-cz~stochowskie i monoklin~ przedsudecko-sl~sk~ (fig. 9).

o

k~, obnizon~ paleostruktur~ 0 kierunku zachod - wsehod, we wschodniej ez~sci skr~caj~c~ na poludnie. Zachodnia cz~se obnizenia wydaje si~ bye bardziej sta- bilna - gl~bokose polozenia powierzchni sp~gowej wynosila tu prawdopodobnie (obszar calkowitej erozji przedkredowej) nieco powyzej 150 m, natomiast jego

cz~se srodkowa i poludniowa wykazuje slIniejsze tendencje. obnizaj~ce - na znaeznym obszarze gl~bokose tej powierzchni wyznacza paleoizohipsa 250 m. We wschodniej cZ~Sci obnizenia wyst~puj~ dwie lokalne depresje: Zloczewa (5) i Ka- mienska (6). Ta ostatnia jest pozostalosci~ poludniowo-wschodniej cz~sci liaso- we go rowu Kalisza - Kamienska. Nachylenie powierzchni sp~gowej kompleksu srodkowojurajskiego w obr~bie obnizenia sulechowsko-cz~stochowskiego nie

osi~ga 1°. Paleostruktura ta rozwin~la si~ na skutek wzgl~dnego obnizenia dolno- jurajskiej monokliny przedsudeckiej i znaeznej cz~sci tarasu sl~sko-krakowskiego

przed rozpoez~eiem si~ sedymentaeji najnizszych pi~ter jury srodkowej.

Dolnojurajski l~d sudecki i sl~sko-krakowski skurezyl si~ w srodkowej jurze bardzo wydatnie. Do obnizenia suleehowsko-ez~stochowskiego przylega od po- ludnia m 0 n 0 k 1 ina p r zed sud e c k 0 - s 1 ~ s k a, lagodnie nachylona ku osi tej obnizonej paleostruktury. Monoklina ta obj~ta byla sedymentacj~ prawie przez caly czas trwania srodkowej jury (fig. 1-8). GI~bokose polozenia powierzeh- ni sp~gowej wahala si~ tu od 0 do 150 m.

Ostatnim elementem paleotektonicznym przedstawionym na mapie jest I,! d sud e c k 0 - s 1 ~ ski, stanowi~cy obszar alimentacyjny dla zachodniej cz~sci

srodkowojurajskiego basenu sedymentacyjnego. Jednakze ostatnio pojawily si~

przeslanki, swiadcz~ee ze l~d sudecki, kurcz~cy si~ w srodkowej jurze w miar~ roz- woju kolejnych etapow transgresywnych (fig. 1 - 8), byl obj~ty transgresj,! w poznym keloweju. Moglby za tym przemawiae ukladmi~zszosci utworow tego pi~tra oraz ich wyksztalcenie facjalne w polnocno-zaehodniej cz~sci basenu (fig. 8). Wydaje

si~, ze sedymentacja miala tu miejsce tylko w poznym keloweju i oksfordzie, po czym morze ponownie wycofalo si~ z tego obszaru.

Niejasna jest sprawa pol~czenia polskiego basenu epik:ontynentalnego z Te-

tyd~ na zachodzie~ Trudno dociec czy brama morawska byla w tym czasie l~czni­

kiem mi~dzy tymi dwoma basenami, ezy tez pol4,czenie istnialo tyJko na wsch6d od niej przez obnizenie s~decko-przemyskie i bruzd~ srodkowopolsk~, z uwagi na 'calkowity brak osadow srodkowej jury na obszarze Sl~ska. Brak ten moze bye zarowno pierwotny, jak i wtorny, spowodowany pozniejsz~ erozj~. Jednakze uksztaltowanie powierzchni sp~gowej srodkowojurajskiej pokrywy osadowej w poludniowej cz~sci polskiego basenu epikontynentalnego, rozklad mi~zszosci,

uklad pierwotnych zasi~gow kolejnych ogniw stratygraficznyeh przemawia za tym, ze brama morawska byla w tym czasie zamkni~ta, przynajmniej do trans-

Rozw6j basenu i paleotektonika jury srodkowej 133 gresji gornobatonskiej, a pol~czenie z Tetyd~ stanowilo obnizenie s~decko-prze­

myskie i bruzda srodkowopolska. Bylby to nieco zmodyfikowany obraz paleo- tektoniczny, jaki zarysowal si~ u schylku jury dolnej. Malopolski obszar wyspowy,

stanowi~cy w wyzszych ogniwach srodkowej jury naturaln1! barier~ mi~dzy ob- nizeniem s~decko-przemyskim a tarasem malopolskim, jest reliktem liasowego

l~du sl~sko-krakowskiego i l~du malopolskiego wczesnej jury srodkowej.

Zaklad Geologii Regionalnej Obszarow Platformowych

Panstwowego Instytutu Geologicznego Warszawa, ul. Rakowiecka 4

Polskie Gornictwo Naftowe i Gazownictwo Biuro Geologiczne - Geonafta

Krakow, ul. Lubicz 25 Nadeslano dnia 22 maja 1987 r.

PISMIENNICTWO

ARKELL W.J. (1956) - Jurassic geology of the world. Oliver and Boyd Ltd. Edinburgh.

CHAIN W.J. (1974) - Geotektonika ogolna. Wyd. Geol. Warszawa.

DANIEC J. (1970) - Jura srodkowa. W: Stratygrafia mezozoiku obrzezenia Gor Swi~tokrzyskich.

Pro Inst. Geol., 56, p. 124 -l33.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1964) - Zagadnienia stratygrafii srodkowej jury w Polsce. Biu!.

Inst. Geol., 203, p. 59 - 84.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1966) - Rozprzestrzenienie osadow najnizszego keloweju na Nizu Polskim. Kwart. Geol., 10, p. 74-87, nr 1.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1976) - Granica jura srodkowa -jura gorna na tie paleogeografii i europejskich prowincji zoogeograficznych. Biul. Inst. Geol., 295, p. 87 -107.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1977a) - Baton gorny i kelowej w polnocno-zachodniej Polsce.

Pr. Inst. Geol., 84.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1977b) - Jura srodkowa. W: Budowa geologiczna wschodniej

cz~sci niecki mogilensko-Iodzkiej (strefa Goplo - Pon~tow - Pabianice). Pr. Inst. Geol., 80, p.

65-75.

DA YCZAK-CALIKOWSKA K. (1979) - Jura srodkowa. W: Budowa geologiczna niecki szczecin- skiej i bloku Gorzowa. Pr. Inst. Geol., 96, p. 57 - 62.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1980) - Jura srodkowa. W: Budowa geologiczna Polski, 3 - Atlas skamienialosci przewodnich i charakterystycznych, cz. 2b - Mezozoik, Jura. Inst. Geol. War- szawa.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K. (1987) - Jura srodkowa. W: Budowa geologiczna walu pomorskie- go i jego podloza. Pro Inst. Geol., 119, p. 116-123.

DAYCZAK-CALIKOWSKA K., KOPIK J. (1973) - Jura srodkowa. W: Budowa geologiczna Polski.

1 - Stratygrafia, cZ. 2 - Mezozoik. p. 237 - 324. Inst. Geol. Warszawa.

DA YCZAK-CALIKOWSKA K., ZNOSKO J. (1966) - Rewizja stratygrafii osadow jury srodkowej w Gorzowie Wielkopolskim. Kwart. Geol., 10, p. 1023-1031, nr 4.

MORYC W. (1985) - Structural evolution of Pre-Miocene basement of Carpathian Foreland East of Cracow. W: Carpatho-Balkan Geological Association XIII Congress. Cracow. Guide to excursion, 4, p. 6 -17.

MORYC W. (1987) - Utwory doggeru przedgorza Karpat polskich i ich perspektywicznosc. Wszech- stronna analiza materialow geologicznych drog~ podniesienia efektywnosci poszukiwan nafto- wych. Konf. Nauk.-Techn. z okazji XXVI-Iecia Biura Geol. - Geonafta.

134 Krystyna Dayczak-Calikowska, Wladyslaw Moryc

MORYC W., RATAJSKA E. (1984) - Perspektywy poszukiwan zloz wt:glowodorow w utworach jury srodkowej na obszarze Przedgorza Karpat. W: Ocena prognoz i efektywnosci poszukiwan ropy i gazu ziemnego w Polsce, p. 267 - 276. Mat. Konf. AGH. Krakow.

MROZEK K. (1975) - Budowa geologiczna struktur wglt:bnych w poludniowej czt:sci synklinorium lodzkiego. Min. Gorn. i Energ. ZGN. Zakl. Oprac. Geol. Gorn. Naft. Geonafta. Wyd. Geol. War- szawa.

R6ZYCKI S.Z. (1953) - Gorny dogger i dolny maIm Jury Krakowsko-Czt:stochowskiej. Pro Inst.

Geol., 17.

RYLL A. (1983) - Jura srodkowa. W: Budowa geologiczna niecki warszawskiej (plockiej). Pro lost.

Geol., 103, p. 138 :-148.

ZNOSKO J. (l957a) - Zarys stratygrafii It:czyckiego doggeru. Biul. lost. Geol., 125.

ZNOSKO J. (1957b) - Wznoszenie sit: wysadu klodawskiego w jurze i jego wplyw na genezt: muszlow- cow syderytowych. Kwart. Geol., 1, p. 90-105, nr 1.

KPblCTblHQ AAIiI4AK-l.I,AJW1KOBCKA, BnQAblCnQB MOPbll.l,

PA3BI-1TI-1E CE.QI-1MEHTA,-,1-10HHOrO &ACCEHHA 1-1 nAnEOTEKTOHI-1KA CPE.QHEH I-OPbl B nOnbWE

Pe310Me

B CTaTbe npeAcTaBneHo 8 KapT naneOMOl1.\HOCTeM M c:l>allMM ftpYCOB, nOAbftpYCOB M ropM30HTOB cpeAHeM K>pbl (Ta6. 1, c:l>Mr. 1 -8) M naneOTeKTOHMLfeCKaft KapTa CpeAHeK>pCKOrO KOMnneKca K KOHeLfHOM CTaAMM ceAMMeHTallMM KennOBeft (c:I>Mr. 9). Ha AononHMTenbHoM KapTe nOKa3aHbi nnaTc:I>opMeHHble nMTonorMLfeCKMe aCCOllMallMM.

MenKoe M 6ypHoe CpeAHeK>pcKoe Mope 3a Bce BpeMft CBoero CYl1.\eCTBOBaHMft npOftBnftnO 3KcnaH- CMBHblM xapaKTep. nonHble nMTonorO-CTpaTMrpac:l>MLfeCKMe pa3pe3bl, HaLfMHaft C aaneHa AO BepXHero KennOBeft, CYLlIeCTBYIOT TonbKO B ABYX nOHM>KeHHbIX 30Hax, a APyrMe reonorMLfeCKMe 3neMeHTbi MnM LfaCTilI MX xapaKTepM3YIOTCft 60nbweM MnM MeHbweM 3aAep>KKOM TpaHcrpeccMM, peAYKlIMeM MnM pe3KMM HapaCTaHMeM MOLllHOCTM ocaAKa, a TaK>Ke pa3MbiBaMM M CTpaTMrpac:l>MLfecKMMM nepepblBaMM. Bce 3TO rOBopMT 0 HeYCTOMLfMBOCTM MnM nOABM>KHOCTM B pa3Hbie nepMoAbl OCa>KAeHMft K>PCKMX nopoA.

HaLfanbHaft CpeAHeK>pCKaft TpaHcrpeCCMft, HacTynaK>LlIaft Ha nonbCKYIO Tepp~TopMIO C IOrO-BOC- TOKa, B paHHeM aaneHe OXBaTMna COHAeTCKO-nweMblcnbCKYK> BnaAMHY, l.I,eHTpanbHononbCKYIO M Cyne-

XOBCKo-4eHCTOXOBCKYK> BnaAMHbl (c:I>Mr. 1, 9). 06e 3TM Y3KMe BnaAMHbl 6blnM oKpY>KeHbl pa3pyweH- HblMM MaTeplltKaMIIt, lit coo6l1.\anlltCb Ha K>re Lfepe3 Y3KlltM npOnlltB, a Ha 3anaAe 6blnllt OTAeneHbl APyr OT APyra 06WlltpHbiM MaTepIltKOM, oTKYAa B npIltMbIKaK>l1.\lIte 6acceMHbi CHOClltnCft 06noMoLfHbiM MaTeplltan.

B lien OM TaKoe nOnO>KeHllte COX paHfteTCft , HaLf lit Haft C aaneHa AO HaLfana caMoro BepXHero 6aMoca (c:I>lItr. 1-6). li1cKnK>LfeHllteM ftBnfteTCft MaTeplltK, OTAenftlOLlIIltM Ha 3anaAe 06a OTBeTBneHlltft 6acceMHa.

Ero 3anaAHaft LfaCTb neplltOAIltLfeCKIIt onYCKaeTCft (c:I>lItr. 2, 4, 6) lit nOAHIltMaeTCft (c:I>lItr. 1, 3, 5). 0 TaKIltX ABIIt>KeHlltftX CBIltAeTenbcTBYK>T COXpaHIltBWllteCft B 3TOM 30He pen lit KTbl ocaAOLfHblX nopoA C aMMOHIltTaMIIt lit MHO>KeCTBO rOpllt30HTOB BHYTplltnnaCTOBblX pa3MbiBoB BHyTPIlt HIltX. BOCTOLfHaft LfaCTb 3Toro MaTeplltKa B paHHIltM CpeAHeK>pCKIltM neplltoA 6blna cTa611tnbHOM, a ecnllt lit ABlltranaCb, TO 3TO 6blno OLfeHb MeAneH- Hoe ABIIt>KeHllte BBepx. TpaHcrpeCClltft HacTynlltna 3Aecb AOBonbHo n03AHO, a 3P0311tft, pa3pYWlltBWaft HIIt>KHeK>pCKllte nopOAbl, 6blna rny6>Ke, LfeM Ha 3anaAe, lit AocTlltrana IItHorAa Ha B03BblWeHlltftX nopoA

pna.

WlltpOKaft TpaHCrpeCClltft B HaLfane BepxHero KYftBa (c:I>lItr. 6) nplltBena K TOMY, "ITO ocaAKOHaKonneHllte npOIltCXOAlltno Ha BceM TepplltTOplltllt, HO MOLllHOCTIIt ocaAKOB 6blnllt HaMHoro MeHbwe LfeM BO BnaAIltHax.

Streszczenie 135

OcaAKOHaKonneHMe npoMcxOAMno B TO BpeMft M Ha 06wMpHbiX npOCTpaHCTBax ceBepa M ceBepO-BOCTOKa nonbWM M B KaKOH-TO Mepe Ha ManononbCKOH Teppace.

CaMoe rny6oKoe nOHM)I(eHMe AHa 6acceHHa, BOCnOnHfteMoe ceAMMeHTaIlMeH, Ha Bcex nOKa3aHHbIX KapTax OTMe"faeTCR B KyftBcKo-CBeHToKwMCKOH "faCTM UeHTpanbHononbCKOH BnaAMHbl, OHO nepMOAM"fe- CKM pacnpOCTpaHReTCR M Ha COHAeTCKO-nweMblcnbCKYIO BnaAMHy. B UeHTpanbHononbCKOH BnaAMHe RBHO npeo6naAalOT rnMHHcTbie OTnO)l(eHMft (<f>Mr. 1 -6, 9).

Ha"fHHaft C caMblX HH30B cpeAHero KyftBa, npeo6naAalOI.L\aft ponb rnHHHCTblX OCaAKOB HaMe"faeTCft M Ha 3anaAe CynexoBcKo-4eHcToxoBCKOH BnaAMHbl, a· BMeCTe C 3TMM pacTeT H MOlJ.\HOCTb OCaAO"fHOM TOnI.L\M. OnYCKaHHe AHa 3AeCb HaMHoro MeHbwe, "feM B UeHTpanbHononbCKOM BnaAMHe. nOAOWBeHHble OTnO)l(eHHR 3aneralOT nO"fTM ropH30HTanbHO, a B caMOM nOHH)I(eHHOH oceBOM 30He BnaAHHbl HX HaKnOH He npeBblwaeT 3_4°.

naneocTpYKTypHaft KapTHHa, HaMeTHBWaRCft B KOHlIe KyftBa M B Ha"fane 6aToHa (<f>Hr. 6), npaKTH-

"feCKH OCTaBanaCb HeH3MeHHoH AO n03AHe6aToHcKoH TpaHcrpeccHM H nocneAHero TpaHcrpeccMBHoro HMnynbca B BepxHeM KennOBee, KorAa cpeAHelOpcKaR TpaHcrpeccHR AOCTHrna caMoro wHpoKoro pac- npocTpaHeHHft H npoAon)l(anaCb B IOpcKoe BpeMft (<f>Mr. 7, 8). TorAa)l(e OKOH"faTenbHO onpeAenMnacb KOH-

<f>HrypallHft ceAMMeHTallMOHHoro 6acceMHa. B KennOBee, Mope HacTynano C ceBepO-3anaAa. 30Ha MaKCH- ManbHoro onYCKaHMft AHa, KOMneHCMpOBaHHoro ocaAKaMH, nepeMeCTHnaCb K ceBepO-3anaAY H 3aXBaTHna 3anaAHYlO "faCTb l.l..\eIlHHCKO-neTpKOBCKoro nOAHRTHR 11 ceBepO-3anaAHYIO "faCTb UeHTpanbHononbCKOM BnaAI1Hbl C npHMblKalOlJ.\eM K HeM "faCTblO KOWanI1HCKO-MI.L\"fOHOBCKOH MOHOKnl1HanH H Kawy6cKo- -J1106nHHcKoH Teppacbl (<f>Mr. 8,9). K IOrO-BOCTOKY OT 3TOM 30Hbl ycnoBHR ocaAKOHaKonneHMR B BepxHeM KennOBee 6blnM cOBepweHHo I1HblMH - B 3TOM o6nacTI1 o6pa30BanCft T.H. )l(enBaKOB/oIH cnoH, ManOMOlJ.\- HbIM, H.acbll.L\eHHblM OKaTaHHblMM 06nOMKaMI1 <f>aYHbl, ftBnftlOlJ.\eHCft PYKoBOAftl.L\eM Anft HeCKonbKHX aMMOHHTOBblX ropH30HTOB H 3aKnlO"feHHOM B O"feHb He6onbwoM KOnH"feCTBe BeCbMa pa3HopoAHoro L\eMeHTa, 'ITO, B YaCTHOCTH, MO)l(eT ftBnftTbCft CBMAeTenbCTBOM npeo6naAalOI.L\erO npOL\eCca pa3MblBa ocaAKOB HaA I1X HaKOnneHl1eM. TaKl1e)l(e ycnOBMft ocaAKOHaKOnneHMft COXpaHftlOTCR B HH>KHeM OKc<f>OPAe.

Krystyna DAYCZAK-CALIKOWSKA, Wladyslaw MORYC

EVOLUTION OF SEDIMENTARY BASIN AND PALAEOTECTONICS OF THE MIDDLE JURASSIC IN POLAND

Summary

Eight palaeothickness and lithofacies maps of consecutive stages, substages and horizons of Middle Jurassic (Tab. 1, Figs 1 - 8), and palaeotectonic map of the Middle Jurassic at the close of Callovian (Fig. 9) are presented. Platform lithological associations are distinguished in the inset map.

The shallow and mobile Middle Jurassic sea showed a very conspicuous expansive character during the whole period. Full lithologic-stratigraphical sequences from Aalenian to Late Callovian occur only in two depressed zones. The remaining units or their parts are characterized by a transgression more or less delayed reductions or rapid increases of thickness as well as by erosion and stratigraphical gaps.

It points to their mobility in various stages Middle Jurassic.

The Middle Jurassic initial transgression advancing the area of Poland from the south-east in the Early Aalenian covered the S!!CZ - Przemysl Depression, the Mid-Polish Furrow and the Sulechow-

Cz~stochowa Depression (Figs 1, 9). These two narrow lowered zones joining together in the south by a strait were surrounded by eroded continental areas, and separated from each other in the west by a large land which was a source area for the adjacent basins.

136 Krystyna Dayczak-Calikowska, Wladyslaw Moryc

Such a system existed generally from Aalenian to the beginning of Upper Bajocian (Figs I - 6).

The exception is a land separating the both arms of the basin in the west.· Its western part was subject to periodical downwarping (Figs 2, 4, 6) and uplifting (Figs I, 3, 5) movements. They are testified by the existence in this zone of the relics of complex accumulated sediments (documented by ammonites) and by numerous erosional gaps. The eastern part of the land however was either more stable or was subject to very slow uplifting movements in the early Middle Jurassic. The transgression conquered the area rather late, and the erosional processes destructing here the Lower Jurassic sediments reached deeper than in the west in some elevated parts as deep as to the Rhaetian sediments.

A strong transgressive impu.lse in the begining of Upper Kuiavian (Fig. 6) caused the whole land to become the accumulation area however with thinner sedimentary cover in comparison with the de- pressed zones. Sedimentation also appeared in the same time in major north and north-eastern parts of Poland and to some extent in the Malopolska Terrace.

A zone of maximum subsidence compensated by sedimentation in all the maps presented occured in the Kujawy-Swi~tokrzyskie part of the Mid-Polish Furrow extending periodically to the S/:lCZ- Przemysl Depression. Evident domination of shaly sediments (Figs I - 6, 9) is also characteristic of the furrow. However, from the beginning of Middle Kuiavian the zone of the clay domination occured also in the Sulechow - Cz~stochowa Depression in the west, with simultanous thickness increase of sediments. Subsidence was here substantially weaker that in the Mid-Polish Furrow. An inclination of the bottom was almost zero but in the most subsided area of the middle part of the furrow it reached 3 _4°.

The palaeostructural pattern of the Late Kuiavian and Early Bathonian (Fig. 6) remained unchanged until the Late Bathonian transgression and last impulse in Late Callovian that was the Middle Jurassic maximum transgression, continuing in Upper Jurassic (Figs 7,8). Then the final picture of the sedimentary basin was formed. The Callovian transgression advanced from the north-west. The maximum sub- sidence zone compensated by sedimentation moved to the north-west and reached the western part of the Szczecin - Piotrkow Tryb. Uplift together with the north-western part of the Mid-Polish Furrow and the adjacent parts of the Koszalin-Mszczonow Monocline and the Kaszuby-Lublin Terrace (Figs 8, 9). In the Upper Callovian the sedimentary conditions south-east wards of this zone were posi- tively different - generally the so-called nodular bed originated here. It is characterized by an extremely small thickness, remarkable accumulation of broken and rounded fossils characteristic of several am- monite zones which are embedded in a very scarce and highly differentiated cement. It points, among others to the prevalence of submarine erosion over deposition. Similar sedimentary conditions lasted still in the Lower Oxfordian.