Zmiana paradygmatu gromadzenia i katalogowania w polskich bibliotekach naukowych : wpływ nowych technologii informacyjnych

(1)

Krystyna Sanetra Biblioteka Jagiellońska

ZMIANA PARADYGMATU GROMADZENIA I KATALOGOWANIA W POLSKICH BIBLIOTEKACH NAUKOWYCH. WPŁYW NOWYCH TECHNOLOGII

INFORMACYJNYCH

Wprowadzenie

Szybkie tempo rozwoju technologii informacyjnej (infotechnologii), służącej głównie nowoczesnemu przetwarzaniu informacji, dowodzi jak wielką wartość we współczesnym świecie stanowi informacja, jej pozyskiwanie, gromadzenie, przetwarzanie, przechowywanie, zabezpieczanie, zarządzanie, prezentowanie i przekazywanie interesariuszom. Technologia informacyjna obejmuje cały zespół środków technicznych (sprzęt komputerowy , sieci telekomunikacyjne, oprogramowanie ) oraz narzędzi i metod. Intensywny jej rozwój przyniosło rozpowszechnienie się na przełomie lat 80. i 90. XX w. mikrokomputerów, a następnie udostępnienie Internetu – datę 20 listopada 1990 r. można przyjąć jako początek ery Internetu w Polsce (Malik, 2011).

Komputeryzacja procesów bibliotecznych uważana jest za nową erę bibliotek. „Za początek komputeryzacji bibliotek naukowych w Polsce, polegającej na zautomatyzowaniu rutynowych czynności i usług, przyjmuje się rok 1992, czyli datę implementacji pierwszego zintegrowanego systemu bibliotecznego VTLS” (Karwasiński, 2015, s. 160). Przed bibliotekami pojawiły się nowe możliwości do wykorzystania, nowa przestrzeń informacyjna do zagospodarowania, nowa przestrzeń bibliograficzna. Zastosowanie komputerów i sieci rozległych […] zmieniło prawie wszystko: format informacji, szybkość jej tworzenia, dostarczania i rozpowszechniania, a także potrzeby i oczekiwania użytkowników (Nahotko, 2010, s. 165). Intensywność tych procesów doprowadziła stopniowo do przekształcenia się bibliotek do działania w modelu hybrydowym, co jest szczególnie widoczne w przypadku bibliotek akademickich i dużych bibliotek naukowych i publicznych. W modelu biblioteki hybrydowej współistnieją, współdziałają dane, metadane, informacja, narzędzia o charakterze tradycyjnym i elektronicznym. Biblioteka XXI wieku musi integrować swoją przestrzeń fizyczną ze światem wirtualnym.

(2)

Gromadzenie hybrydowe, zarządzanie zasobami

Gromadzenie zbiorów to, obok opracowania i udostępniania, jedno z podstawowych zadań każdej biblioteki. Biblioteki zawsze cenione były i oceniane według posiadanych zbiorów (Schmidt, 2004). Jednym z założeń było dążenie do gromadzenia dużej ilości zbiorów, także poprzez wieloegzemplarzowość, w odniesieniu zarówno do wydawnictw zwartych, jak i do ciągów czasopism (Dąbrowicz, 2015, s. 133). Jednak obecnie, w dobie intensywnego wykorzystywania technologii informacyjnych, trzeba raczej stwierdzić, że jednym z najważniejszych zadań każdej biblioteki jest troska o właściwe zarządzanie zasobami - w szerokim tego słowa znaczeniu. Należy bowiem założyć, że właściwie zbudowany zasób czy – mówiąc współcześnie – właściwa organizacja dostępu do niego będzie decydować o innych wyznacznikach funkcjonalności biblioteki (Dąbrowicz, 2015, s. 129). Widać wyraźnie, że zmienił się model rozwoju zasobów bibliotecznych – z dotychczasowego mało ekonomicznego just in case na just in time, wykorzystującego najnowsze technologie do zapewnienia użytkownikowi dostępu do pożądanej publikacji (Piotrowicz, 2006, s. 252).

Zarządzanie subskrybowaną kolekcją obejmuje m.in. testowanie zainteresowania bazą, do której planuje się kupić dostęp, monitorowanie wykorzystywania baz przez użytkowników, co ma istotny wpływ na kontynuowanie lub zaprzestanie ich subskrypcji.

Współcześnie budowanie zasobów odbywa się zarówno w środowisku analogowym jak i elektronicznym, co powoduje, że biblioteki stają się coraz bardziej bibliotekami hybrydowymi. Współistnieją w nich zasoby analogowe, zasoby i metadane w postaci elektronicznej oraz dostępne są bazy danych posadowione na zdalnych platformach. Chociaż wśród pozyskiwanych przez biblioteki zasobów przeważają wciąż drukowane, nieustannie przybywa zasobów elektronicznych. Mowa tu o materiałach elektronicznych na nośnikach fizycznych (CD-ROM, DVD, pendrive), a także o zasobach natywnie elektronicznych (born digital), pozyskiwanych od wydawców w postaci plików. Tendencję tę widać wyraźnie po liczbie dokumentów elektronicznych wpływających do Biblioteki Narodowej (BN) w ramach egzemplarza obowiązkowego¹. W 2010 r. odnotowano wpływ 32 432 jedn. dokumentów elektronicznych, w 2015 r. – 50 243 jedn., tak że stan liczebny tych dokumentów na koniec 2015 r. wyniósł już 236 144 jedn. (Sprawozdanie BN, 2010 ; 2015). Z kolei w Bibliotece Jagiellońskiej (BJ) kolekcja zwartych i ciągłych dokumentów typu born digital obejmowała 1 Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Kultury i Sztuki z dnia 6 marca 1997 r. w sprawie wykazu bibliotek uprawnionych do otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych poszczególnych rodzajów publikacji oraz zasad ich przekazywania (Dz.U. 1997, nr 29, poz. 161) w Polsce prawo do egzemplarza obowiązkowego dokumentów audiowizualnych i elektronicznych przysługuje dwóm bibliotekom: Bibliotece Jagiellońskiej i Bibliotece Narodowej.

(3)

na koniec 2016 r. 10 360 jedn., a liczba zinwentaryzowanych dokumentów elektronicznych - 24 192 jedn.

Na hybrydowy charakter zasobów bibliotek ma również wpływ zjawisko, jakim jest możliwość nowoczesnego wykorzystania wcześniej zgromadzonych kolekcji. Wiele bibliotek, które zgromadziły pierwotne, często unikatowe, materiały źródłowe korzysta teraz z możliwości ich digitalizacji, gromadzenia kopii cyfrowych i szerokiego ich udostępniania (Schmidt, 2004). Na portalu Federacji Bibliotek Cyfrowych – serwisu internetowego, którego podstawowym celem jest gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie informacji o dostępnych on-line zbiorach polskich bibliotek cyfrowych - odnotowuje się działanie 129 bibliotek cyfrowych (stan na 13.01.2017 r.), prowadzonych głównie przez biblioteki. Łączna liczba zgromadzonych obiektów cyfrowych dostępnych przez ten portal przekracza 4,3 miliona, w tym w dostępie otwartym ponad 3,2 miliona (FBC, 2017).

Biblioteka dostępowa

Intensywny rozwój technologii informacyjnych pod koniec ubiegłego wieku, pojawienie się publikacji w nowych formatach (czasopisma, książki elektroniczne, multimedia, bazy), zmiany polityczne w Polsce, skutkujące m.in. wzrostem krajowej produkcji wydawniczej książek tradycyjnych, intensywnym rozwojem rynku prasowego, brakiem problemów (poza finansowymi) z dostępem do literatury zagranicznej – wszystko to spowodowało, że środowisko bibliotekarzy uświadamiało sobie, że polskie książnice muszą odstąpić od modelu biblioteki zasobowej na rzecz modelu biblioteki dostępowej, wprowadzić, jako strategiczne, działania związane z preselekcją, a także selekcją zasobu (Dąbrowicz, 2015, s. 133).

Rzeczywiście w bibliotekach nastąpiło wyraźne przesunięcie – od rozbudowywania własnych zasobów na rzecz organizowania dostępu do zasobów zdalnych. Nowoczesne technologie umożliwiają połączenie ze zdalnymi źródłami danych, a biblioteka nie musi już wszystkiego posiadać w swoich zasobach (Grygorowicz, 2005). Przesunięcie od formy drukowanej do elektronicznej i od gromadzenia zasobów do organizowania dostępu widać wyraźnie w przypadku prenumeraty czasopism zagranicznych. Powszechnym zjawiskiem wśród bibliotek akademickich było ograniczanie liczby drukowanych czasopism zagranicznych na rzecz organizowania dostępu do czasopism w formie elektronicznej. Wycofywano z prenumeraty czasopisma drukowane, najpierw te mające równolegle wersję elektroniczną, i stopniowo przechodzono na czasopisma dostępne w trybie online. W Bibliotece Jagiellońskiej w 2000 r.

prenumerowano 833 tytułów drukowanych czasopism zagranicznych, w 2006 r. 621 tytułów, a w 2007 r. już tylko 330 tytułów, 320 tytułów w 2010 r., w 2015 r. – 227 tytułów, w 2016 r. –

(4)

160 tytułów. W przypadku subskrypcji baz danych wystąpiła tendencja odwrotna – wzrostowa. Biblioteka Jagiellońska pierwszą bazę Humanities Index na dysku CD-ROM zakupiła w maju 1992 r., a w czerwcu 1994 posiadała już 8 baz danych. Pierwszą bazą dostępną w BJ w trybie online (telnet) w 1995 r. była baza SwetsScan, potem z roku na rok do bibliotecznego środowiska informacyjnego dołączały prenumerowane bazy danych, pełnotekstowe, bibliograficzno-abstraktowe, faktograficzne, rezydujące na zewnętrznych platformach, do których Biblioteka Jagiellońska organizuje dostęp, w domenie UJ i w ramach extranetu. W 2004 r. Biblioteka Jagiellońska subskrybowała już 17 baz; a w 2016 r. baz dostępnych w domenie UJ było 81 (umożliwiały dostęp do 186 356 książek elektronicznych i 59 685 tytułów czasopism, odnotowano 908 402 sesji użytkowników i 1 216 707 pobrań) (OGR, 2016).

Podobnie było innych bibliotekach (por. Wykres 1). Na przykład w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu (BUMK) w 2004 r. prenumerowano 731 tytułów drukowanych czasopism zagranicznych, ale w 2007 r. już tylko 298 tytułów, 165 tytułów w 2010 r., a w 2015 r. – 223 tytuły, a równocześnie poprzez subskrypcję 69 baz zorganizowano dostęp do 38 392 tytułów w wersji online (Sprawozdania, 2004, 2007, 2010, 2015). W Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu (BUAM) w 2004 r. prenumerowano 725 tytułów drukowanych czasopism zagranicznych, w 2005 r. 682, a w 2015 r. – 365 tytułów, zapewniając równocześnie elektroniczny dostęp do 240 798 tytułów czasopism, w subskrybowanych bazach i w wolnym dostępie (Jazdon, 2004, 2005, 2015).

Wykres 1. Spadek liczby prenumerowanych czasopism zagranicznych w bibliotekach.

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań rocznych dostępnych na portalach poszczególnych bibliotek.

Dostęp do baz możliwy jest 24 godziny na dobę, z komputerów w domenie danej uczelni, lub skądinąd (z domu) po odpowiednim uwierzytelnieniu. Atutami tych źródeł informacji jest też łatwość wyszukiwania i selekcji uzyskanych informacji, łatwość pobierania danych,

(5)

możliwość sprawdzenia cytowań lub indeksu Hirscha. Jedną z bogatszych ofert wśród uczelni akademickich, komplementarną do tradycyjnych zasobów udostępnianych na miejscu dostarcza Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (BUW) – 146 subskrybowanych baz, umożliwiających dostęp do 203 373 książek elektronicznych i 155 657 tytułów czasopism elektronicznych (Biblioteka Uniwersytecka, 2015, s. 22).

Preselekcja i selekcja materiałów

Działania związane z preselekcją materiałów wprowadzanych do zbiorów, a także selekcją zasobów już zinwentaryzowanych odbywają w każdej bibliotece, nawet w Bibliotece Narodowej i Bibliotece Jagiellońskiej, zobligowanych do gromadzenia i archiwizowania całej polskiej produkcji wydawniczej. Przyznać jednak należy, że obecnie są one prowadzone w sposób szerszy i bardziej zdecydowany. Preselekcja w BJ i BN prowadzona jest głównie według kryteriów ilościowych określających, które wydawnictwa przechowuje się tylko w jednym egzemplarzu, a które w kilku. Preselekcja w innych bibliotekach otrzymujących egzemplarz obowiązkowy jest prowadzona głównie według kryteriów jakościowych. Na przykład w 2015 r. w BUAM utrzymano na wysokim poziomie selekcję egzemplarza obowiązkowego, kierując do zbiorów jedynie 31,37 % wpływów (2014-30,63%, 2013- 29,9%). Należy przy tym zauważyć, że egzemplarz obowiązkowy stanowił najważniejsze ilościowo źródło wpływów (96%), obok zakupów, na które złożyła się także, co znamienne, duża kolekcja e-book’ów (Jazdon, 2015).

Postępowanie w tym względzie precyzowane jest w zasadach gromadzenia i uzupełniania zbiorów, teraz czasem dostępnych publicznie na portalach bibliotek (BJ, Biblioteka Medyczna UJ CM, BN).

Selekcja materiałów wprowadzonych do zbiorów jest prowadzona w bibliotekach i nawet BJ, która nigdy przedtem nie wycofywała zbiorów odnotowanych w inwentarzu, sformułowała zasady selekcji materiałów i powołała komisję ds. selekcji (Zarządzenie nr 3, 2013).

Natomiast w BUMK w 2015 r. przeprowadzono selekcję w magazynie wydawnictw wieloegzemplarzowych, sprawdzono 107 tytułów i wycofano 608 woluminów.

(Sprawozdanie za rok 2015). W BGUAM w 2015 r. rozpoczęto realizować dużą akcję selekcji, głównie czasopism posiadających archiwa elektroniczne, nieprofilowych i niewykorzystywanych w praktyce z uwagi np. na język publikacji (Jazdon, 2015). Wśród istotnych kryteriów decydujących o wycofaniu dokumentów z biblioteki są wymieniane:

„zaczytanie”, dezaktualizacja, nadmierna liczba w stosunku do potrzeb, niezgodność z profilem gromadzenia, niedobry stan fizyczny dokumentu (Gębołyś, 2012, s. 24).

(6)

Relacja zasoby analogowe – zasoby elektroniczne

Niegdyś wskaźnikiem oceny biblioteki był stosunek zgromadzonych druków zwartych do wydawnictw ciągłych, a obecnie należałoby analizować stosunek liczby materiałów drukowanych do zasobów elektronicznych (Schmidt, 2004, s. 376). W Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej w końcu 2016 r. było 306 552 jedn. materiałów zdigitalizowanych.

Jeżeliby dodać do tej liczby 246 041 jedn. licencjonowanych zbiorów elektronicznych, do których BJ opłaciła w 2016 r. dostęp oraz 24 192 jedn. zbiorów elektronicznych zinwentaryzowanych, to liczba zgromadzonych w Bibliotece Jagiellońskiej zasobów w postaci elektronicznej wyniosła w 2016 r. 576 785 jedn. i stanowiła 10,14 % ogólnej liczby zgromadzonych 5 685 057 wol. i jedn. zbiorów tradycyjnych.

Gromadzenie i organizowanie dostępu do zasobów w postaci elektronicznej rozpoczęło się w bibliotekach polskich pod koniec ubiegłego wieku i trend ten ma tendencję wzrostową w XXI wieku. Bardziej miarodajne będzie więc porównanie bieżącego wpływu materiałów tradycyjnych i elektronicznych. Przyrost zbiorów tradycyjnych w BJ w 2016 r. wyniósł 127 739 wol. i jedn., a przyrost zbiorów w postaci elektronicznej (zgromadzonych i z subskrybowanym dostępem zdalnym) wyniósł 39 870 jedn., co stanowi już 31,2% przyrostu zbiorów tradycyjnych (Zbiory biblioteczne UJ, 2016). Zestawienie zasobów innych bibliotek prezentuje Tabela 1.

Tabela 1. Zestawienie zasobów drukowanych i cyfrowych w przykładowych bibliotekach.

Biblioteka Bazy online Książki dostępne przez bazy online

% zbiorów tradyc.

Książki drukowane

Tytuły czasopism udostępnionych przez bazy online

Tytuły czasopism drukowanych gromadzone na bieżąco

% zbiorów online Biblioteka

Jagiellońska

86 189 315

7,2%

2 620 534 58 036 9236

15,9 % Biblioteka

Uniwersytetu Warszawskiego

146 203 373

9,8 %

2 068 743 155 657 5966

3,8 % Biblioteka

Uniwersytetu Gdańskiego

12 3 083 655

287,9 %

1 070 884 142 597 2 636

1,8%

Biblioteka

Uniwersytecka w Poznaniu

30 142 795

8,4 %

1 693 512 240 798 2955

1,2 % Biblioteka

Uniwersytecka w Toruniu

69 166 228

12,3 %

1.344.297 38 392 8838

23,02 % Biblioteka Główna

Politechniki Warszawskiej

149 159 702

18,3 %

871 469 8 357 1117

13,3 % Biblioteka

Uniwersytetu Zielonogórskiego

54 37 799

7,5 %

501 098 7147 1299

18,1 %

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań rocznych za 2015 r. dostępnych na portalach poszczególnych bibliotek.

(7)

Warsztat i narzędzia gromadzenia

Wraz z rozwojem nowych technologii zmienił się również warsztat i narzędzia gromadzenia zbiorów. Jedną z oznak wpływu informatyzacji na procesy gromadzenia zbiorów było wyparcie drukowanych źródeł informacji o książce przez źródła elektroniczne, dostępne online. W BJ drogie, referencyjne wydawnictwa, pozyskiwane zwykle jako dary od zaprzyjaźnionych bibliotek zachodnich (np. ISBN Directory, Ulrich’s, Verzeichniss Lieferbarer Bücher), zostały wycofane z księgozbioru podręcznego do magazynów [Dąbrowska, 2014]. Katalogi wydawców w Internecie i rozsyłane pocztą e-mail, strony domowe wydawców, księgarni, hurtowni książek umożliwiają zakup książek za pośrednictwem Internetu. Wykorzystywane są katalogi internetowe bibliotek narodowych, katalogi centralne (NUKAT, KaRo, KVK, WorldCat, British Library, Library of Congress, COPAC), newslettery oferowane przez portale wydawców i księgarń, serwisy księgarskie i wydawnicze. Przewodnik Bibliograficzny – polska bieżąca bibliografia narodowa rejestrująca wydawnictwa zwarte na podstawie egzemplarza obowiązkowego wpływającego do BN – główne źródło informacji o publikacjach polskich ogłaszana jest od 2009 r. (52 zeszyty w roku) w formie plików PDF, a także udostępniana w aktualizowanej bazie danych bibliograficznych. Nie oznacza to jednak całkowitej rezygnacji z przeglądania ofert hurtowni dostarczających książki do bibliotek czy też z wizyt w księgarniach, z którymi utrzymywany jest kontakt mailowy (np. przesyłane listy nowości). W tym przypadku tradycyjne i nowoczesne narzędzia pracy bibliotekarzy znakomicie się uzupełniają. Przy podejmowaniu decyzji o zakupie, fizyczny, dotykowy kontakt z książką, którą można przekartkować, jest nie do przecenienia w porównaniu z obcowaniem z opisem i oglądem publikacji na ekranie monitora (Bosacka, 2010, s. 96).

Dla obsługi prenumeraty baz danych w bibliotekach pojawiło się nowe stanowisko specjalisty, zajmującego się gromadzeniem, zarządzaniem, właściwym doborem i organizowaniem dostępu do elektronicznych kolekcji, dbaniem o przestrzeganie licencji i umów, współpracą z dostawcami, promowaniem i monitorowaniem wykorzystywania zasobów baz (Dąbrowska, 2014).

Dla uzyskiwania korzystniejszych warunków umów i negocjowania niższych cen pogłębiła się współpraca między bibliotekami, które łączą się w konsorcja, negocjując z dostawcami licencje konsorcyjne, których zakup wspomagany jest dotacjami z budżetu państwa.

Z budżetu państwa pochodzą środki na zakup licencji krajowych, w ramach których finansowane jest udostępnianie naukowych baz danych, w tym kolekcji czasopism

(8)

elektronicznych. W 2017 r. kontynuowane będą wszystkie dotychczasowe licencje krajowe, dostępne dla wszystkich instytucji akademickich w kraju, obejmujące bazy danych: Elsevier, Wiley, Science, Nature, Springer, Scopus, Web of Science, bazy Ebsco (WBN, 2016). Jak zauważa Dąbrowska (2014, s. 180), w przypadku zbiorów tradycyjnych realizacja polityki gromadzenia zbiorów oparta jest na środkach własnych bibliotek, natomiast w przypadku zasobów online odczuwalny jest wpływ państwa na organizowanie dostępu – prawie od początku finansowanie/dofinansowanie pochodziło ze źródeł zewnętrznych – z dotacji budżetowej państwa lub z dofinansowania celowego z budżetu jednostki, która dostarcza bibliotece dodatkowe środki na subskrypcję elektronicznych baz danych.

Technologia komputerowa dostarcza więc narzędzi do świadomego i odpowiadającego na potrzeby użytkowników budowania zasobów biblioteki. Badanie wykorzystywania zasobów nigdy przedtem nie było tak łatwe W odniesieniu do zasobów drukowanych z katalogów komputerowych mogą być pozyskiwane informacje o najczęściej wypożyczanych książkach, o książkach z długą listą rezerwacji, a także o publikacjach zniszczonych lub zagubionych.

Informacje te stają się powodem decyzji o zakupie tych pozycji lub o subskrypcji bazy danych. Analiza statystyk wykorzystywania baz może stanowić pomoc w podejmowaniu decyzji o tym co gromadzimy, choć zwykle nie jest czynnikiem decydującym, bo może się zdarzyć, że mało wykorzystywana baza jest nadal subskrybowana, ze względu na jakość i unikatowość danych w niej zawartych [Cieraszewska, 2015]. Ważnym narzędziem gromadzenia zbiorów stał się też portal biblioteki, na którym publikowane są listy nowości, listy pozycji poszukiwanych przez bibliotekę, listy dubletów na wymianę, listy publikacji zbędnych, formularze typu zaproponuj książkę do zakupu.

Sam proces gromadzenia zbiorów był komputeryzowany przez wykorzystanie różnych programów, często jeszcze przed wdrożeniem zintegrowanych systemów bibliotecznych.

Z badań ankietowych E. Dąbrowskiej (2014) dotyczących 25 uczelnianych bibliotek wynika, że w 2013 roku moduł gromadzenia wykorzystywało jużuje 18 bibliotek, 2 miało taki plan, a tylko 5 nie zamierzało podjąć tego typu działań., a biblioteki wspierają się dodatkowymi programami i bazami danych, czasem także tradycyjnymi kartotekami. W 15 bibliotekach nie nastąpiły żadne zmiany organizacyjne, natomiast w 10 bibliotekach zmiany polegały na łączeniu działów gromadzenia i opracowania bądź wydzielania z działu gromadzenia czasopism, włączanych do opracowania (Dąbrowska, 2014).

Zmiana praktyki katalogowania, od karty katalogowej do relacyjnej bazy danych

(9)

Komputeryzacja dużych bibliotek akademickich i naukowych, rozpoczynana była od wdrożenia głównego modułu zintegrowanego systemu bibliotecznego – modułu katalogowania wraz z obsługą kartotek haseł wzorcowych. Powstały katalogi komputerowe obsługiwane przez zintegrowane oprogramowania biblioteczne: VTLS (obecnie Virtua), Horizon, Aleph, Innopac, o budowie modułowej, o sparametryzowanych funkcjonalnościach.

Mimo, że biblioteki wybierały różne systemy biblioteczne, do zapisu danych przyjęto szczęśliwie ten sam format MARC 21. Wraz z powstaniem zautomatyzowanych katalogów bibliotekarze musieli zaznajomić się nie tylko z nowymi narzędziami (komputer, oprogramowanie, baza danych), ale także z nową strukturą katalogu, z pojęciem rekordu bibliograficznego, z pojęciem kartotek haseł wzorcowych, z pojęciem formatu wprowadzania danych, z nową filozofią katalogowania. Katalogowanie to już nie tylko sporządzenie opisu bibliograficznego, to wybranie odpowiedniego typu rekordu bibliograficznego, to wprowadzenie części informacji w postaci kodów, to wskazanie relacji nowego rekordu bibliograficznego z kartoteką haseł wzorcowych i innymi rekordami bibliograficznymi przez wkopiowanie odpowiednich punktów dostępu. Bibliotekarze zaczęli tworzyć katalogowe bazy danych.

Katalogi komputerowe, choć wzorowane na katalogach kartkowych, mają jednak inną strukturę danych. O ile w katalogach kartkowych odrębna karta tworzona była zazwyczaj dla każdego egzemplarza książki, podstawowym elementem katalogowej bazy danych stał się rekord bibliograficzny. Koncepcyjna całość, która zawiera informacje bibliograficzne na poziomie wystarczającym do jednoznacznej identyfikacji katalogowanego dokumentu, a także punkty dostępu, umożliwiające odszukanie go w bazie, jak również numery i kody niezbędne do przetwarzania danych. Dane w rekordzie bibliograficznym są na tyle uniwersalne, że reprezentują wydanie dokumentu, służą identyfikacji wszystkich egzemplarzy danego wydania. Uniwersalność rekordu bibliograficznego umożliwiła pobieranie gotowych opisów z katalogów innych bibliotek, z czego bibliotekarze skwapliwie skorzystali. Indywidualne cechy egzemplarzy (sygnatura, lokalizacja itp.) notowane są w rekordach egzemplarzy, a do jednego rekordu bibliograficznego podpiętych jest tyle rekordów egzemplarzy, ile egzemplarzy biblioteka/ki posiada/ją.

Skończyła się era katalogów kartkowych tworzonych odrębnie dla każdej kategorii materiału oraz odrębnych katalogów alfabetycznych i przedmiotowych. Teraz w jednej bazie katalogowej, obsługiwanej jedną kartoteką haseł wzorcowych, tworzone są rekordy bibliograficzne zawierające opis bibliograficzny i charakterystykę przedmiotową wszystkich

(10)

zasobów biblioteki. Opisy w katalogu obejmują różne typy dokumentów – książek, czasopism, nagrań dźwiękowych, druków muzycznych, filmów, kartografii, ikonografii, dokumentów życia społecznego, starych druków. W dobie hybrydyzacji zasobów bibliotek katalogerzy musieli nauczyć się tworzyć rekordy bibliograficzne dla materiałów elektronicznych, które z natury rzeczy zawierają różne typy dokumentów, dla baz danych i innych materiałów online, o dostępie ograniczonym i nieograniczonym. Kataloger musi zdecydować o wybraniu odpowiedniego sposobu opisu. Czasem jeden rekord bibliograficzny reprezentuje zarazem książkę drukowaną i jej elektroniczną wersję 1:1, lub kopię cyfrową książki, wykonaną w bibliotece i umieszczoną w bibliotece cyfrowej. Dodaje się wówczas w rekordzie bibliograficznym odpowiednią uwagę i jeżeli obiekt cyfrowy dostępny jest zdalnie – adres elektroniczny. Można powiedzieć, że sporządza się jeden rekord bibliograficzny dla hybrydowego zasobu, a uniwersalność rekordu bibliograficznego zyskała nowy wymiar. Dane w rekordzie bibliograficznym służą zarazem informowaniu o drukowanym zasobie danej biblioteki, jak i odsyłają do elektronicznej wersji lub kopii cyfrowej danego zasobu w bibliotece cyfrowej, repozytorium lub w szerokim Internecie.

Kataloguje się bieżące wpływy i rekataloguje materiały, które wpłynęły do biblioteki przed epoką komputeryzacji. Opracowanie retrospekcyjne jest konieczne, bo użytkownicy powszechnie sądzą, że książek nienotowanych w katalogu komputerowym brak w zasobie biblioteki. Kataloguje się również dla potrzeb digitalizacji obiekty analogowe w katalogu komputerowym, a następnie konwertuje rekord bibliograficzny z formatu MARC 21 do formatu Dublin Core w bibliotece cyfrowej i uzupełnia rekord odpowiednimi danymi.

Bibliotekarze sporządzają też w różnych formatach metadane niezbędne do obsługi repozytorium instytucjonalnego. W procesie katalogowania obecnie istotne jest też batchowe przetwarzanie danych (np. conocne automatyczne wgrywanie i przetwarzanie w bazie lokalnej plików z nowymi i poprawionymi rekordami bibliograficznymi i khw oraz opracowywanie i uruchamianie skryptów kontrolujących bazę danych.

Kartoteki haseł wzorcowych

Na kartach katalogowych hasła były ujednolicane dla potrzeb konkretnego zbioru, danego katalogu. Budowanie kartoteki haseł wzorcowych w katalogu komputerowym, definiowanie ujednoliconych form punktów dostępu i odwzorowywanie relacji między formami wzorcowymi i formami odrzuconymi, wzbogacające możliwości wyszukiwawcze katalogu komputerowego, to była już nowa jakość. Bibliotekarze musieli zrozumieć, że kartoteki haseł wzorcowych to niezwykle istotny element budowanej bazy katalogowej, warunkujący dostęp

(11)

do danych bibliograficznych, spójność bazy, efektywne wyszukiwanie i wymianę rekordów bibliograficznych. Opracowanie zasad tworzenia kartotek haseł wzorcowych, norm dotyczących formy haseł, konieczność zapoznania się z formatem rekordu khw i komputerowe tworzenie kartotek zmieniło zasadniczo pracę katalogerów. Odtąd katalogowanie kolejnej pozycji rozpoczyna się od sporządzenia brakującego rekordu khw dla potrzebnego punktu dostępu, by następnie skopiować utworzone hasło do rekordu bibliograficznego. Rekordy khw definiujące ujednoliconą formę hasła i jego warianty również są uniwersalne, a zatem wielokrotnego użytku – to samo hasło ujednolicone może stanowić punkt dostępu w wielu rekordach bibliograficznych, w jednej i w wielu bazach katalogowych, dla różnych kategorii materiałów.

W Polsce w połowie lat 90. ubiegłego wieku brakowało centralnej kartoteki haseł wzorcowych, więc mając na względzie, że wprowadzanie rekordów khw do jednej bazy i udostępnianie ich wielu bibliotekom eliminuje zbędne dublowanie prac (Paluszkiewicz 2008, s. 43) w 1993 r. cztery biblioteki akademickie wdrażające oprogramowanie VTLS (BJ, Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego (BGUG), Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej oraz BUW) założyły wspólną kartotekę haseł wzorcowych, przekształconą w 1996 r. w Centralną Kartotekę Haseł Wzorcowych (CKHW). Kartotekę ulokowano na serwerze BUW i przez ponad pół roku, z powodu braku pełnej łączności sieciowej, ładowano do bazy przekazywane na taśmach rekordy haseł osobowych, korporatywnych i przedmiotowych.

W początku lat 90. biblioteki (VTLS-owe) podjęły też zespołową pracę nad nową wersją języka haseł przedmiotowych, dostosowaną do wymagań i możliwości jakie daje katalog komputerowy. Założono, że zróżnicowane w stopniu szczegółowości słownictwo języka KABA², umożliwiające katalogowanie przedmiotowe wyszczególniające prezentowane będzie w formie kartotek haseł wzorcowych. „Program opracowania khw dla języka haseł przedmiotowych oraz powiązania jej w logiczną całość z kartoteką wzorcową haseł opisu bibliograficznego był w skali polskiego bibliotekarstwa przedsięwzięciem pionierskim”

(Głowacka 1997, s. 7). Język KABA jest kompatybilny z językami RAMEAU³ i LCSH⁴, a polskojęzyczne hasła mają w khw ekwiwalenty w języku francuskim i angielskim zaczerpnięte z tych języków. Dzięki takiemu rozwiązaniu istnieje możliwość „wspomaganego

2 KABA = Katalog Automatyczny Bibliotek Akademickich.

3 RAMEAU = Répertoire d’autorité-matière encyclopédique et alphabétique unifié 4 LCSH = Library of Congres Subject Headings

(12)

komputerowo przekładu opisów przedmiotowych tworzonych dla dokumentów w systemach katalogowych i bibliograficznych stosujących języki RAMEAU i LCSH (np. OCLC, BN- OPALE) (Głowacka 1997, s. 8).

W 1995 r. na serwerze BGUG rozpoczęto (najpierw biblioteki VTLS-owe, później przyłączały się biblioteki stosujące inne systemy) budowanie wspólnej bazy – Centralnego Katalogu Czasopism (CKTCz).

Katalog centralny

Nadzwyczajną możliwością jaką niosła ze sobą łączność sieciowa była koncepcja katalogu centralnego. Powstała ona oddolnie w 1998 r. z inicjatywy bibliotek akademickich i naukowych, skupionych w grupach wokół stosowanych w nich systemów bibliotecznych VTLS/Virtua i Horizon oraz Biblioteki Narodowej (Innopac). U progu XXI w., w lipcu 2002 r. rozpoczęto budowanie katalogu centralnego NUKAT⁵, zespołowo metodą współkatalogowania tworzonego źródła gotowych rekordów bibliograficznych i rekordów khw. Tym samym nastąpiła jakościowa zmiana w budowaniu dostępnego w Internecie systemu informacji o zbiorach polskich bibliotek (Burchard, 2005, s. 183), znajdujących się w całej Polsce, a nawet w Rzymie i Paryżu. Wcześniej do NUKAT przemigrowano CKHW (721 425 rekordów khw), a we wrześniu 2002 r. załadowano rekordy bibliograficzne z bazy CKTCz (21 943 rekordy). Tym samym NUKAT przejął też funkcje CKHW i CKTCz (Paluszkiewicz, 2008, s. 49). Dane gromadzone w NUKAT przyrastały bardzo szybko – w 2008 r. – 1 mln opisów bibliograficznych, 2011 r. – ponad 2 mln, a w styczniu 2015 r. już 3 mln rekordów bibliograficznych. Obecnie (12.01.2017) baza NUKAT zawiera 3 528 152 rekordów bibliograficznych i 5 505 790 rekordów khw. W trzecim roku działania NUKAT w jego budowę zaangażowanych było już 49 bibliotek, a dziś NUKAT współtworzy ponad 150 współpracujących bibliotek i ok. 1400 bibliotekarzy. NUKAT obecnie tworzą biblioteki o różnych profilach zbiorów: biblioteki uniwersyteckie, biblioteki politechnik, akademii sztuk pięknych, akademii muzycznych, wychowania fizycznego, uczelni medycznych, wojskowych, instytutów Polskiej Akademii Nauk, instytucji kościelnych, biblioteki publiczne i inne. Biblioteki te wykorzystują różne oprogramowania (Aleph, EOS, Expertus, Horizon, Innopac, Koha, Mateusz, Patron, Prolib, SowaMARC21, Symphony, Virtua).

W NUKAT pod rekordem bibliograficznym umieszczane są nazwy bibliotek posiadających daną pozycję, które są dynamicznymi linkami przenoszącymi użytkownika do lokalnego katalogu. Można wówczas skorzystać z potrzebnej publikacji w danej bibliotece lub zamówić

5 Sfinansowanie tego przedsięwzięcia było możliwe dzięki grantowi Fundacji A.W. Mellona.

(13)

ją w ramach wypożyczenia międzybibliotecznego. Do publikacji elektronicznych dostępnych bezpłatnie on-line można dotrzeć klikając na odpowiedni link w opisie w katalogu NUKAT.

Zaś linki do zasobów płatnych, subskrybowanych przez biblioteki (e-książki, e-czasopisma) znajdują się w katalogach lokalnych. Oczywiście, obok opisów bibliograficznych w NUKAT współtworzona jest nadal CKHW, gwarantująca poprawność i jednolitość haseł stosowanych w opisach dokumentów. Do opisu przedmiotowego w katalogu NUKAT są stosowane trzy języki haseł przedmiotowych – jhp KABA, JHP BN oraz polska wersja języka MeSH (Medical Subject Headings).

Katalog NUKAT zawiera niemal kompletne informacje o polskiej produkcji wydawniczej od momentu jego powstania, ale stale wpływają też opisy dokumentów wydanych przed 2002 r., bo czas zaoszczędzony dzięki współkatalogowaniu biblioteki mogą przeznaczyć na opracowanie retrospektywne. Ponadto w latach 2009-2013 zrealizowano unijny projekt

„NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, którego jednym z zadań było scalenie katalogów lokalnych z katalogiem centralnym, wówczas NUKAT wzbogacił się o prawie 300 tys. nowych rekordów dla publikacji wydanych przed 2002 r.

Bazy danych można oceniać według dwóch kryteriów ilościowych, liczby rekordów bibliograficznych i liczby lokalizacji, tj. miejsc, w których znajdują się fizyczne egzemplarze będące w posiadaniu bibliotek (Jacquesson, 1999, s. 166). NUKAT zawiera obecnie ponad 3,5 miliona unikatowych opisów bibliograficznych, a odnotowano do tej pory blisko 14 milionów lokalizacji (kopiowań rekordów bibliograficznych) - można więc z grubsza oszacować, że dotychczas zaoszczędzono co najmniej 10,5 milionów operacji katalogowania. Co najmniej, ponieważ w katalogach lokalnych poszczególnych bibliotek jeden rekord bibliograficzny przejęty z NUKAT może obsługiwać kilka egzemplarzy. Jeden opis obsługuje średnio 4 lokalizacje – oszczędza się więc 3 operacje katalogowania na 1 wprowadzony opis. Opisy materiałów najnowszych, materiałów najczęściej powtarzających się w bibliotekach, powielane są w katalogach lokalnych wielokrotnie (30-krotnie i więcej). Współpraca z katalogiem centralnym przynosi zatem bibliotekom zauważalne oszczędności.

W statystykach nie są prezentowane dane dotyczące kopiowania rekordów khw, gdyż raz skopiowany rekord obsługuje dane hasło we wszystkich rekordach bibliograficznych, w których je zastosowano. Korzyści ze współkatalogowania wpłynęły na dynamiczny rozwój katalogów lokalnych, wymuszały w bibliotekach zmianę organizacji pracy przy katalogowaniu, ale z drugiej strony przełamana została izolacja bibliotek. „Codziennie w plikach z modyfikacjami wchodzi (z NUKAT do baz lokalnych) około 1000

(14)

zmodyfikowanych rekordów i około 250 haseł wzorcowych. Takiej pracy nie jest w stanie wykonać samodzielnie zespół pracowników żadnej biblioteki!” (Praczyk, 2015). A użytkownicy przeprowadzili w NUKAT w 2015 r. łącznie 32 395 431 wyszukiwań – średnio 2 807 973 wyszukiwań miesięcznie (Centrum NUKAT, 2015, s. 4).

Globalizacja danych katalogowych

Powszechną praktyką jest tworzenie jednego katalogu dla wszystkich bibliotek należących do systemu biblioteczno-informacyjnego danej uczelni (np. Katalog online bibliotek UW, Katalog online bibliotek Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Katalog Główny Bibliotek PWr). Komputerowy Katalog Zbiorów Bibliotek UJ to baza katalogowa Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Medycznej oraz 46 bibliotek sieci UJ. Biblioteka Jagiellońska zarządzając uczelnianym katalogiem centralnym kieruje też współpracą z bazą centralną NUKAT. Z kolei, biblioteki współpracujące w ramach NUKAT mają swój wkład w budowanie globalnej informacji o zbiorach bibliotek na świecie, ponieważ NUKAT od 2006 r. współpracuje z katalogiem centralnym WorldCat. Od 2011 r. współpraca ta przewiduje przeładowanie całej bazy NUKAT (rekordów bibliograficznych) z dopisaniem symbolu zbiorczego dla bazy NUKAT oraz przesyłanie aktualizacji dotyczących rekordów nowych i usuniętych w cyklu miesięcznym (Centrum NUKAT, 2015, s. 10). W katalogu WorldCat znajduje się obecnie (dane z 17 stycznia 2016) ponad 3 199 161 rekordów bibliograficznych z symbolem NUKAT. Także rekordy khw z bazy NUKAT przekazywane są do wirtualnej międzynarodowej kartoteki haseł wzorcowych VIAF. W 2015 roku rozpoczęto prace przygotowawcze i testy mające na celu uzupełnienie rekordów CKHW numerami VIAF (pole 024 rekordu khw). Umożliwi to powiązanie rekordów CKHW z ich odpowiednikami w sieci semantycznej i zwiększy obecność informacji gromadzonych w CKHW w bazach wykorzystujących powiązania danych opartych na ustandaryzowanych numerach, np.

Wikipedia. VIAF w sposób otwarty udostępnia gromadzone przez siebie dane. Pozwoli to również na zaistnienie informacji gromadzonych w bazie NUKAT, w szerszym niż tylko biblioteczne, środowisku informacyjnym. Od 2015 r. z NUKAT przekazywane są również do Konsorcjum CERL informacje o starych drukach (Centrum NUKAT, 2015, s. 11).

Ujednolicone zasady katalogowania

„Zmiana formy katalogów z kartkowych na zautomatyzowane nie tylko nie zwalnia bibliotekarzy ze stosowania zasad katalogowania, ale wręcz przeciwnie, wymaga jeszcze bardziej skrupulatnego ich przestrzegania i wypracowywania jednolitych rozwiązań”

(Padziński, 2000, s. 8). Aby było to możliwe i aby rekordy bibliograficzne były wysokiej

(15)

jakości konieczne było wypracowanie ujednoliconych zasad katalogowania, ponieważ początkowo do pracy przy tworzeniu lokalnych katalogów komputerowych biblioteki przeniosły swój warsztat stosowany przez lata przy budowie katalogów kartkowych wraz z lokalnymi rozwiązaniami i nawykami. Obowiązkowe stosowanie w NUKAT instrukcji katalogowania zgodnych z wieloarkuszową Polską Normą opisu bibliograficznego opracowaną w oparciu o ISBD oraz ujednoliconych zasad, ustaleń i procedur rozprzestrzeniało się na katalogi lokalne powodując wyrównanie ich jakości. Dzięki kontynuowaniu w ramach NUKAT współpracy w zakresie budowania CKHW upowszechniło się stosowanie w katalogach lokalnych haseł ujednoliconych oraz wykorzystywanie tego samego jhp KABA do opracowania przedmiotowego dokumentów. Standaryzacja danych katalogowych ułatwia wyszukiwanie za pomocą wyszukiwarek internetowych (np. KaRo), a użytkownik otrzymuje szybszą i bardziej precyzyjną informację o poszukiwanym dokumencie.

Obecnie w Polsce trwa dyskusja nad nowymi zasadami katalogowania - Resource Description and Access (RDA), standardzie rozwijanym z myślą o środowisku cyfrowym, powiązanym z modelami konceptualnymi FRBR i FRAD, który ma funkcjonować w sieci i zapewniać interoperacyjność danych bibliotecznych z danymi pochodzącymi z innych źródeł (Śnieżko, 2015). Zasady RDA mają uniwersalny charakter i proponują nowe spojrzenie na organizację danych w bazie katalogowej – już nie rekord bibliograficzny a jednostki bibliograficzne wraz z przypisanymi im cechami oraz relacje, jakie między nimi zachodzą stają się najważniejsze.

W rekordach khw ważne jest ujednolicenie punktu dostępu, ale istotne stają się atrybuty i relacje dokładniej opisujące np. osobę, które mogą wpłynąć na powiązanie jej w sieci z innymi osobami (Śnieżko, 2015). Zarówno w BN jak i w NUKAT (i bibliotekach współpracujących) wdrożono tylko nieliczne zmiany inspirowane standardem RDA (np.

zniesienie zasady trzech, zastąpienie skrótów pełnymi określeniami, nowe pola na podanie typu zawartości, typu nośnika, typu medium). Wprowadzono pewne elementy standardu RDA do opartego na ISBD rekordu bibliograficznego w formacie MARC21, tworząc strukturę hybrydową.

Warsztat katalogera

Proces katalogowania obecnie to nie tylko tworzenie metadanych w odpowiednim standardzie, to także zarządzanie danymi i ich przetwarzanie, dlatego katalogerzy (catalogers) na bieżąco muszą zaznajamiać się z kolejnymi wersjami oprogramowań, z ich nowymi funkcjonalnościami, z nowymi skryptami/narzędziami do obsługi lub konwersji danych.

(16)

Dostępny na stronie Centrum NUKAT „Warsztat” zapewnia katalogującym formaty, instrukcje, procedury, materiały, ustalenia i inne informacje niezbędne w codziennej pracy.

Centrum NUKAT prowadzi kursy, szkolenia, dyskusje (webinaria) w trybie online. Choć wciąż wydawana jest drukiem seria Formaty Kartoteki (22 tomy), w której publikowane są instrukcje do formatów dla różnych typów dokumentów i różne zagadnienia związane z katalogowaniem formalnym, przedmiotowym i khw, to są one również dostępne na stronie NUKAT, obok bieżących ustaleń, procedur, prowadzonych dyskusji, nagrań ze spotkań i konferencji. Każdy kataloger sam też buduje sobie własny warsztat pracy, tworząc w Internecie zakładki do baz i katalogów i na co dzień wykorzystuje konto poczty elektronicznej do komunikowania się z innymi katalogującymi. Interesującym zjawiskiem są również blogi, poświęcone standardom, publikacjom, pracom badawczym, wdrożeniom związanym z szeroko pojętym katalogowaniem (np. na stronie BN: Porządek Rzeczy – Blog Pracowni Teorii i Organizacji Bibliografii BN; Między Słowami – Blog Pracowni Deskryptorów BN).

Podsumowanie

Komputeryzacja procesów bibliotecznych oraz łączność sieciowa spowodowała, że praktyka zarówno gromadzenia jak i opracowania zasobów uległa gruntownemu przeobrażeniu.

Infotechnologia dostarczyła narzędzi do efektywnego przetwarzania informacji, zautomatyzowała wiele procesów, umożliwiła zintegrowanie informacji o zasobach bibliotek, budowanie wspólnych baz katalogowych, organizowanie dostępu do baz na zdalnych platformach, a nade wszystko spowodowała współdziałanie bibliotekarzy w danej bibliotece, w danej instytucji i pomiędzy bibliotekami. Sprawdzona idea współpracy przy tworzeniu i rozbudowie hybrydowego środowiska informacyjnego pozwala przypuszczać, że biblioteki sprostają kolejnym wyzwaniom (np. wdrożenie RDA, FRBR, BIBFRAME, Semantic Web) w trosce o to, aby zmiany w katalogach i narzędziach wyszukiwawczych były koherentne z potrzebami użytkowników, którzy „more and more are changing from local users to remote users” (Bianchini, 2015, p. 343). Nowe technologie informatyczne nadal będą miały istotny wpływ na kierunek zmian w sposobie funkcjonowania bibliotek.

Bibliografia

Bianchini, Carlo, Guerrini, Mauro (2015). A turning point for catalogs : Ranganathan’s possible point of view. Cataloging & Classification Quarterly [online], vol. 53, iss. 3-4 ; [dostęp: 09.12.2016]. Dostępny w WWW: http://dx.doi.org/10.1080/01639374.2014.968273.

(17)

Biblioteka Jagiellońska (2015). Okólnik nr 5 [online] ; [dostęp: 14.11.2016]. Dostępny w WWW: <http://www.bj.uj.edu.pl/documents/4148353/47136384/o5_2015.pdf>.

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie oraz biblioteki wydziałowe Uniwersytetu Warszawskiego w roku 2015 [online] ; [dostęp: 14.11.2016]. Dostępny w WWW:

http://www.buw.uw.edu.pl/images/BUW_PDF/sprawozdanie/sprawozdanie2015.pdf.

Bosacka, Maria; Indeka, Izabela (2010). Biblioteka hybrydowa: tradycja i nowoczesność.

Z doświadczeń Bibliotek Instytutów Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego.

W: Między hybrydą a cyfrą, pod red. Joanny Czyrek i Bożeny Górnej. Wrocław : Korporacja Bibliotekarzy Wrocławskich, s. 95-101.

Burchard, Maria (2005). Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT a przemiany w bibliotekach. W: Biblioteki naukowe w kulturze i cywilizacji : działania i codzienność. T. 1, Materiały konferencyjne, Poznań 15-17 czerwca 2005, pod redakcją Haliny Ganińskiej.

Poznań : Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej, s.181-189.

Burchard, Maria (2010). Katalog centralny NUKAT - pięć lat współkatalogowania i co dalej?

= NUKAT union catalog - five years of shared cataloging - what next? W: Rola katalogu centralnego NUKAT w kształtowaniu społeczeństwa wiedzy w Polsce. Praca zbiorowa pod redakcja Marii Burchard, Kamili Grzędzińskiej i Agnieszki Kasprzyk. Warszawa : Wydaw.

SBP. s. 25-35.

Cieraszewska, Urszula; Gałek, Helena (2015). Liczymy e-zasoby. Biuletyn EBIB [online], nr 8, (161), Zagraniczne bazy danych w polskich bibliotekach – co się opłaca? [Dostęp 15.12.2016]. Dostępny w WWW: <http://open.ebib.pl/ojs/index.php/ebib/article/view/394 >.

Dąbrowicz, Małgorzata; Jazdon, Artur (2015). Założenia i realizacja polityki zarządzania zasobami w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu w latach 1992–2014. Biblioteka, nr 19(28), s. 129-157.

Dąbrowska, Ewa (2014). Wpływ komputeryzacji i informatyzacji na procesy gromadzenia zbiorów w Bibliotece Jagiellońskiej na tle polskich bibliotek uczelnianych. W: Biblioteka akademicka : infrastruktura – uczelnia – otoczenie, 24-25 października 2013 [online].

Gliwice : Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, s. 165-189. [Dostęp 15.12.2016]. Dostępny w WWW : <http://delibra.bg.polsl.pl/publication/15578 >

FBC (2016). Federacja Bibliotek Cyfrowych [online]. Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe; [dostęp: 21.12.2016]. Dostępny w WWW:

<http://fbc.pionier.net.pl/>.

Gębołyś, Zdzisław (2012). Zasady gromadzenia zbiorów w bibliotekach uniwersyteckich : doświadczenia polskie i zagraniczne. W: Strategie gromadzenia zbiorów w bibliotekach polskich. Materiały z IV ogólnopolskiej konferencji naukowej, Pobierowo 15-17 września 2011 pod redakcją Urszuli Ganakowskiej, Mirosławy Różyckiej. Szczecin : Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie, s. 7-32.

Głowacka, Teresa (1997). Kartoteka wzorcowa języka KABA : stosowanie w katalogowaniu przedmiotowym. Warszawa : Wydawnictwo SBP.

Grygorowicz, Anna (2005). Zmiany jakościowe w gromadzeniu zbiorów wyzwaniem dla nowoczesnej biblioteki naukowej. W: Polityka gromadzenie i profilowania zbiorów w polskich bibliotekach medycznych w dobie nowoczesnych technologii informatycznych, XXIII Konferencja Problemowa Bibliotek Medycznych, Gdańsk, 21-22 czerwca 2004 r. [online].

(18)

[dostęp: 16.11.2016]. Dostępny w WWW:

http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/med23/grygorowicz.php

Jazdon, Artur (2004). Sprawozdanie Biblioteki Uniwersyteckiej za rok 2004 [online].

Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu; [dostęp: 01.12.2016]. Dostępny w WWW:

<http://lib.amu.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=682&Itemid=120>.

Karwasiński, Piotr, Wesołowska-Mis, Hanna (2015). Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu : wpływ informatyzacji Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu na zmiany organizacyjne i rozwój usług bibliotecznych. Biblioteka, ISSN 1506-3615, nr 19 (28).

Malik, Adam (2011). Prawdziwy początek Internetu w Polsce - sensacyjne odkrycie. Komputer Świat [online] ; [dostęp: 14.11.2016]. Dostępny w WWW: <http://www.komputerswiat.pl/nowosci/

wydarzenia/2011/40/prawdziwy-poczatek-internetu-w-polsce-nieznany-fakt.aspx>.

Nahotko, Marek (2010). Metadane biblioteczne w XXI wieku. Przegląd Biblioteczny, z. 2, s. 165-178.

OGR (2016). Oddział Gromadzenia Zbiorów - Sprawozdanie za rok 2016 : [maszynopis].

Paluszkiewicz, Anna (2008). Prace wybrane. Warszawa : Wydawnictwo SBP..

Padziński, Andrzej (2000). Stosowanie polskich norm w zautomatyzowanych katalogach bibliotecznych. Warszawa : Wydaw. SBP.

Piotrowicz, Grażyna (2006). Cyfrowa przyszłość, czyli biblioteki w erze informacji. W:

Biblioteki XXI wieku. Czy przetrwamy? Łódź, 19-21 czerwca 2006 r. : materiały konferencyjne. Łódź : Politechnika Łódzka, s. 247-266.

Praczyk-Jędrzejczak, Małgorzata, Świstek-Oborska, Bożena (2015). Dziesięć lat czynnej współpracy Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu z NUKAT-em. Biblioteka, nr 19, s. 225- 234.

Schmidt, Karen (2004). Past perfect, future tense. Library Collections, Acquisitions, &

Technical Services [online]. Vol.28, iss. 4 [dostęp: 13.12.2016]. Dostępny w WWW:

<http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14649055.2004.10766010?

scroll=top&needAccess=true>.

Śnieżko, Leszek (2015) Resource Description and Access jako element sieci semantycznej.

Przegląd Biblioteczny, z.1, s.73-90.

Sprawozdanie BN (2010) [online]. Biblioteka Narodowa; [dostęp: 16.11.2016] Dostępny w WWW: <http://bn.org.pl/o-bn/sprawozdanie-bn>.

(19)

Centrum NUKAT (2015), Sprawozdania Centrum NUKAT [online] ; [dostęp: 12.11.2016].

Dostępny w WWW:<http://centrum.nukat.edu.pl/pl/poznaj-nukat/sprawozdania-bibliografia>.

Sprawozdanie za rok 2004 [online] ; Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu [dostęp:

16.11.2016]. Dostępny w WWW: <https://www.bu.umk.pl/sprawozdania>.

Sprawozdanie z działalności Biblioteki Uniwersytetu Zielonogórskiego i bibliotek specjalistycznych za lata 2014/2015 [online] ; [dostęp: 17.11.2016]. Dostępny w WWW:

http://www.bu.uz.zgora.pl/images/pdf/Sprawozdanie2014-2015.pdf.

Sprawozdanie z działalności Biblioteki Głównej i bibliotek systemu biblioteczno- informacyjnego Politechniki Warszawskiej za rok 2015 [online] ; [dostęp: 17.11.2016].

Dostępny w WWW: http://www.bg.pw.edu.pl/dane/sprawozdania/Sprawozdanie_za _rok _ 2015.pdf

WBN (2016). Zakres i zasady udostępniania zasobów licencyjnych Wirtualnej Biblioteki Nauki w roku 2017 [online]. Wirtualna Biblioteka Nauki ; [dostęp: 19.12.2016]. Dostępny w WWW: <http://vls.icm.edu.pl/zasady/index.html>.

Zarządzenie nr 3 (2013) [online]. Biblioteka Jagiellońska [dostęp: 14.11.2016]. Dostępny w WWW: <http://www.bj.uj.edu.pl/documents/4148353/47159767/3_2013.pdf > . Wymaga autoryzacji.

Zbiory biblioteczne UJ w liczbach, 2016 [online] ; [dostęp: 25.01.2017]. Dostępny w WWW:

<http://www.bj.uj.edu.pl/zbiory-biblioteczne-uj>.