Wczesnośredniowieczne budownictwo mieszkalne Ostrowa Lednickiego

Janusz Górecki, Mateusz

Łastowiecki, Jacek Wrzesiński

Wczesnośredniowieczne

budownictwo mieszkalne Ostrowa

Lednickiego

Studia Lednickie 3, 21-45

1994

S T U D IA L E D N IC K IE III P o z n a ń — L ed n ica 1994

J A N U S Z G Ó R E C K I, M A T E U S Z Ł A S T O W IE C K I, J A C E K W R Z E S I Ń S K I M u z e u m P ie r w s z y c h P ia s tó w n a L ed n icy

W CZESNOŚREDNIOW IECZNE BUDOW NICTW O MIESZKALNE OSTROWA LEDNICKIEGO

Z ainteresow ania badaw cze O stro w em L ednickim , obejm ujące głów nie g ród i za ­ chow ane w je g o o brębie b udow le kam ienne, trw ają ju ż p o nad p ó łto ra w ieku. S zcze­ gółow y przegląd tych badań p rzed staw iła K. Ł opacka-Szym ańska, periodyzację ich ujm ując w obrębie 4 o kresów bad aw czy ch (K. Ł op ack a-S zy m ań sk a 1984). U zu p eł­ n ienie tych ustaleń stanow i szkic p ió ra Z. K urnatow skiej zarysow ującej głów ne kierunki b adań nad O strow em L ednickim (Z. K urnatow ska 1989).

W dw óch pierw szych okresach badań O strow a L ednickiego (1843 - 1918 i 1918 - 1944) nie odkryto żadnych elem entów m ieszkalnej zabudow y grodu, poza obręb którego, pom in ąw szy epizod badaw czy G. M a zan etza w 1944 r., b ad an ia nie w ycho­ dziły. D opiero po II W ojnie Ś w iatow ej odkryto pierw sze elem enty drew nianej zab u ­ dow y m ieszkalnej i infrastruktury aglom eracji lednickiej.

W ym ienić m ożna następujące:

— o d sło n ięte przez K. Ż urow skiego elem enty zabudow y w części S grodu (K. Ż u ­ row ski 1953r.)

— zab u d o w a i elem enty infrastruktury rezydencji lednickiej zlokalizow ane przez J. Ł om nickiego, A. N ow aka, M . P erzy ń sk ą i J. W rzesińskiego w okół zespołu p ałaco ­ w ego i na podgrodziu (K . A ndreszow a i in. 1963; A. N o w ak 1965; 1966, J. W rzesiński 1987 — m aszynopis).

— fragm enty zabudow y podgrodzia w je g o części E (J. L eśny 1974; M . Ł asto- w iecki 1977 — m aszynopis).

R ozpoznana w trakcie archeologicznych prac w ykopaliskow ych p o w ierzchnia w re ­ lacji do całkow itej pow ierzchni w yspy w ynosi 1:14, tj. rap tem 7,5% . Pod term inem całkow itej pow ierzchni w yspy rozum iem y tutaj o b sz ar b ezpośrednio nadający się do zasiedlenia, ściślej cały o b szar w yspy p o za je j o b ecn y m i obrzeżam i, m iejscem p rz e ­ biegu drogi na p odgrodziu i w e w nętrzu grodu, k am ien n ą zab u d o w ą (z suponow anym dziedzińcem ) i m iejscem zajętym przez fortyfikację.

W w yniku dotychczasow ych prac w ykopaliskow ych w eksplorow ano w arstw y k u l­ turow e o pow ierzchni ok. 65 arów (na 840 arów obejm ujących teren całej w yspy), z tego teren grodu p rzebadano w 40% , na p odgrodziu badania ob jęły 1,5% je g o obszaru.

22

P ierw otne u kształtow anie w yspy różniło się znacznie od obecnego jej kształtu, będącego w ynikiem zm ian dokonanych podczas budow y założenia grodow ego w 2 poł. X w. O bserw acje poczynione na podstaw ie zalegania calca pozw alają na częściow e odtw orzenie jej naturalnego w yglądu. D o poł. X w. w yspa nie sta n o w iła jed n ej p ła ­ szczyzny, a tw orzyły j ą 4 w yniesienia oddzielone od siebie szerokim i row am i, do 2 m głębokim i, z ro zleg łą zatoką w części środkow ej E brzegu (rye. 1.). Przy nieco w yższym poziom ie w ody w jez io rz e w spom niane row y były zalew ane, a w yniesienia tw orzyły sam odzielne w yspy, z których 3 położone były w części N. W yrów nanie pow ierzchni w yspy nastąpiło w okresie budow y grodu piastow skiego (w arstw y n iw e­ lacyjne) i późniejszego zasiedlenia w XI i X II w. (M . Ł astow iecki 1989, s. 27).

R ozpoznany o b szar zespołu grodow ego i uchw ycone w je g o obrębie elem enty za ­ budow y pozw alają na sfołm ulow anie spostrzeżeń odnośnie do:

1. układu zabudow y w yspy, 2. typów zabudow y,

3. w yposażenia dom ostw (elem enty konstrukcyjne, korytarze, palen isk a etc.). W ram ach określonego chronologicznego rozw oju O stro w a L ednickiego o bejm u­ jących:

— fazę fu nkcjonow ania osady otw artej, tj. okres od przełom u V II i V III w. do w ieku IX,

— fazę gródka plem iennego głów nie w 1 poł. X w.,

— fazę tzw. rezy d en cjo n aln ą o bejm ującą okres od 2 poł. X w. do 1038 r., tj. najazdu czeskiego k sięcia B rzetysław a; fazę tę na p ew nych w ykopach (gród — w y­ kop IV , podgrodzie) m ożna podzielić (m .in. na podstaw ie w ystępujących resztek za­ budow y) na 2 podfazy:

a) 2 poł. X w.; b) 1 poł. X I w.

— fazę tzw . kasztelańską, której ram y chronologiczne obejm ują okres od 2 poł. X I do k ońca X III w.; w fazie tej na niektórych w ykopach (m .in. na podstaw ie w y­ stępujących resztek dom ostw ) w ydzielić m ożna 3 (ok. 25-letnie) podfazy:

a) 2 poł. X I w.; b) przełom X I i X II w.; c) X II w.

N a podstaw ie zachow anych frag m en tó w zarysów obiektów m ieszkalnych na O stro ­ w ie L ednickim w yróżniono następujące typy dom ostw :

1 — naziem ne oraz

2 — w ziem ne, tj. obiekty w kopane 60 cm i w ięcej poniżej stropu zw iązanej z nim i w arstw y.

P unktem w yjścia określającym ch ronologię elem entów układu przestrzennego w y­ spy lednickiej je s t datow anie tych elem entów przez poszczególnych badaczy, sk o ry ­ gow ane i w łączone w ram y m odelu stratyfikacyjno-chronologicznego O strow a L ed ­ nickiego autorstw a M . Ł astow ieckiego (M. Ł astow iecki 1989).

B udow nictw o m ieszkalne ujm ujem y tutaj ja k o określony układ relacyjny, posia­ dający sw oją dynam ikę, podlegający transform acjom . W o kresie fu nkcjonow ania tego układu i później (w w arstw ie kulturow ej) były to p rzek ształcen ia różnego typu, z d o ­ m inantą transform acji przestrzennych oraz rozlicznych redukcji i destrukcji w w yniku

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

23

0

20 40m

u—. rf

i

24

n ajazdów : czeskiego (1038 г.) i krzyżackiego (1331 r.) czy też fu nkcjonow ania cm en­ tarza usytuow anego w e w nętrzu grodu o raz m łodszego osadnictw a. W y nikiem tych przem ian je s t w znacznej części fragm entaryczna struktura elem entów tego układu, d alej zaś rozpoznanie je d y n ie w ycinków obiektów , z reguły czytelnych tu ż p rzy p ro ­ filach (w ykopów ), w które w chodzą.

U kład ten p oprzez „kanał inform acyjny” , ja k im je s t d la nas o kreślona sekw encja stratygraficzna, zostaje pow tórnie (w w yniku czynności eksploracyjnych) odtw orzony, co pow oduje, iż je s t on w pełni układem realnym .

Faza osady otwartej

P oziom osadniczy 1 — od przełom u V II/V III do IX w.

F aza ta je s t n ajstarszym uchw yconym etapem w czesnośredniow iecznego o sa d n ic­ tw a O strow a L ednickiego. W yróżniono go na podstaw ie zachow anych w ycinków w arstw z m ateriałem ceram icznym d atow anym od V II do IX w. W arstw y te w w ię­ k szości zniszczyła p óźniejsza zabudow a, a szczególnie budow a grodu w 2 poł. X w. D o obiektów m ieszkalnych tego okresu zaliczyć m ożem y jam ę-ziem ian k ę (?) w S części wyspy, o głębokości ok. 70 cm (K. Ż urow ski 1953, s. 120, 124, tab. 43) oraz skupisko kam ieni — palenisko (?) o średnicy 1,5 m zlokalizow ane na teren ie pod­ grodzia — przy E w schodnim brzegu w yspy (ar 558). W niew ielkiej odległości od kam ieni w ystąpiły ślady b elek stanow iących p rzypuszczalnie pozostałości ścian. O biekt ten m ożna interpretow ać ja k o czasow e schronisko ry b ack ie (przy kam ieniach w ystąpiły fragm enty naczyń).

Faza gródka

P oziom 2 osadnictw a — 1 poł. X w.

W tej fazie w S/W partii w yspy w zniesiony zostaje niew ielki obronny gródek o średnicy w nętrza ok. 40 m (K. Ż urow ski 1953, s. 118, 124, tab. 39, 40, 42). P odczas badań nie odkryto obiektów zw iązanych z tym grodem . N a zniw elow anym obszarze gródka w 2 poł. X w. w zniesiono p alatium lednickie. Prace niw elacyjne poprzedzające b udow ę założenia pałacow ego oraz je g o w kopy fundam entow e przypuszczalnie zn i­ szczyły zabudow ę w n ętrza ow ego gródka. U kład stratyfikacyjny w arstw zw iązanych z tym o kresem pozw ala suponow ać k oncentrację zabudow y w części E gródka (n a co w skazyw ać m oże m iąższość w arstw ze śladam i drew na i w ęgięlków drzew nych tej części grodu o siągająca 20 - 50 cm i zm niejszająca sw ą intensyw ność ku W ).

Faza rezydencjonalna

Poziom osadniczy 3 - 2 — poł. X do schyłku 1 poł. X I w.

W yrazem now ych funkcji w yspy lednickiej było w zniesienie na niej w 2 poł. X w. rozbudow anego przestrzennie zało żen ia grodow ego w raz z p rerom ańskim zespołem p ałacow ym i tow arzyszącym m u niew ielkim kościółkiem w N partii grodu.

O d tego m om entu w yspa p ełn iła p raw dopodobnie funkcję m onarszego ośrodka rezydencjonalnego (sedes regni p rin c ip a les), którego głów nym i elem entam i są w spo­ m niane p alatium oraz zespół sa k ralno-nekropoliczny (II kościół — J. G órecki, 1991, s. 1 1 7 - 1 3 1 ) .

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

25

II p . X w — I p . X I w .

R y c . 2 . R o z p la n o w a n ie o b ie k tó w m ie s z k a ln y c h w N /E grod u w fa z ie r e zy d en cjo n a ln e j

E lem entam i infrastruktury rezydencji w czesnopiastow skiej b yło budow nictw o drew niane, droga b iegnąca w ew nątrz grodu i na p odgrodziu o raz m osty łączące w yspę z lądem . B ył to okres najw iększej św ietności O stro w a L ednickiego.

Z tego czasu rozpoznano na grodzie 2 sąsiadujące ze sobą d om ostw a naziem ne (przy II kościele, A. N ow ak 1966, s. 1 8 1 - 1 8 3 , ryc. 3) o raz 6 dom ostw w ziem nych odkrytych w części S/W (w ykopy V - IX ) i E grodu (w ykop IV).

O w e 2 budynki naziem ne (ryc. 8 - 9 ) usytuow ane na osi E /W , zlokalizow ane w bez­ pośrednim sąsiedztw ie k o śc io ła II — tu ż przy je g o N /W narożniku m ają identyczną pow ierzchnię — ok. 18,4 m 2 (w ym iary 4,6 x 4 ,0 m i 4,2 X 4 ,4 m; W . H ensel i in. 1959, s. 31 - 3 2 ; A. Dym aczew ski 1961, s. 148; G. M ikołajczyków na 1972, s. 63 - 64; R. B a m ycz-G upieniec 1974, s. 16; 1984, s. 12, 37, 71). Z arysy budynków w yznaczają spalone belki będące p ozostałościam i ścian b ąd ź podw alin (?). W ew nątrz w ystępow ały gliniane klepiska. W części środkow ej budynku W w ystąpiło o w alne palenisko k a­ m ienne z glinianą płytą. B ogate w yposażenie budynków i ich otoczenia (przedm ioty

26

P - p a l e n i s k o

О I 5m

R y e . 3. R o z p la n o w a n ie N /E c z ę ś c i grodu w fa z ie k aszte la ń sk ie j II p . X I w — I p . X I l w .

zw iązane z kultem , fragm enty przedm iotów z brązu, n aczynia szklane i drew niane) w skazyw ałoby na m ożliw ość interpretow ania ich jak o m ieszkań osób zw iązanych ze „służbą b o żą” .

N ajliczniejszym typem dom ostw tego okresu na grodzie są dom ostw a w ziem ne o ścianach z bierw ion drew nianych (ślady spalenizny przy ścianach w kopów ). O biekt z korytarzem (od strony S) odkryto w w ykopie IX i X I (przy N /W skraju palatium ). Posiada on pow ierzchnię 15,7 m 2, boki długości 4,5 X 3,5 m i ściany w zniesione w k o n ­ strukcji zrębow ej (ryc. 7). N ieopodal niego znaleziono p ozłacane okucie księgi litu r­ gicznej oraz złotą szpilę. T u ż obok położony był drugi, podobny obiekt (rozpoznany częściow o) o odsłoniętej ścianie S długości 4 ,60 m. L okalizacja obu tych obiektów w bezpośrednim sąsiedztw ie p alatium pozw ala na łączen ie ich użytkow ników z o so ­ bam i z otoczenia dw orskiego. M niej m ożem y pow iedzieć o tego typu dom ostw ach odkrytych jed y n ie fragm entarycznie we E części grodu (w ykop IV). T ylko ob iek t 16 o w ym iarach 7 x 4 m odkryto niem alże w całości. S kładał się on z 4 pom ieszczeń

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

27

X I I w.

O I

Sm

R y c . 4 . Z a b u d o w a N /E c z ę ś c i g rod u w fa z ie k a szte la ń sk ie j

i jam y -p iw n ic zk i o w ym iarach 2 x 1,3 m , zlokalizow anej po je g o N /E części i będącej osobnym pom ieszczeniem (ryc. 2).

W w ykopie IX (rejon N /W skraju palatium ) odsłonięto kolejne w ziem ne dom ostw o o boku 4,7 m długim , pow ierzchni 16,1 m 2, z przylegającym doń od strony E korytarzem (partia zniszczona i nie rozpoznana).

D o w ziem nych obiektów m ieszkalnych należy zaliczy ć ob o k dom ostw w kopanych płyciej obiekty zag łęb io n e ok. 80 cm . N a w y ró żn ien ie zasłu g u je duży obiekt z w ykopu V - V II o pow ierzchni 36,4 m2 i b o k ach długości 5,2 x 7 m z korytarzem od strony W 2,5 m szerokim i 4 m długim (ryc. 6 a, b). S ądząc po w ym iarach suponow ać m ożna, iż w zniesiony on został w konstrukcji zrębow o-słupow ej (w idoczne zrębow e narożniki budynku). W e w nętrzu przy ścianie E znajdow ało się ow alne palenisko z g li­ nianą płytą. Ślad po belce w ew nątrz dom ostw a, usytuow anej p rostopadle do je g o ścian, skłania do przypuszczenia, iż budynek składał się z 2 izb; E — o w ym iarach

28

5 , 2 x 4 m i W — o w ym iarach 5 , 2 x 3 m. P oziom użytkow y tego rozbudow anego p rzestrzennie obiektu stanow iła w ykonana z desek podłoga.

N adm ienić tutaj m ożna, iż półziem ianki z korytarzam i znane są ju ż od n ajw cześ­ niejszych faz w czesnego średniow iecza; w ystępują od Ł aby po lew obrzeżny D niepr oraz na o bszarze środkow ego i dolnego D unaju (P. D onat 180, s. 1 5 6 - 2 3 0 ) . N a terytorium Polski zarejstrow ano je na conajm niej 13 stanow iskach m ałopolskich, skąd znam y je m .in. z g rodzisk w Stradow ie, W iślicy i Z aw adzie (IX /X - X w .) oraz z osad, m .in . z K rak o w a N ow ej H u ty -M o g iły , Ig o ło m ii, S icin (H . Z o ll-A d a m ik o w a 1980, s. 1 8 9 - 195, tab. I). K am ienną budow lę czw oroboczną z korytarzem znam y rów nież z W aw elu (A. Ż aki 1955, s. 9 - 109).

M ieszkalne obiekty z prow adzącym i doń korytarzam i znane z grodu lednickiego są zjaw iskiem odosobnionym w W ielkopolsce; ujm ow ać j e m ożna w okresie 2 poł. X - 1 poł. X I w. ja k o pew ną specyfikę rezydencji lednickiej.

T rudno zrekostruow ać typy dachów om aw ianych obiektów m ieszkalnych, a także zniszczenie w arstw 3 poziom u osadniczego w kopam i grobow ym i w e w nętrzu grodu u trudnia oszacow anie całości zabudow y w o kresie rezydencjonalnym . S ądząc jed n ak po znanej obecnej ich lokalizacji (przy w ałach i kam iennej architekturze, braku tychże w W części grodu) przypuszczać należy, że środkow e partie grodu, ściślej teren m iędzy palatium , a II k ościołem nie były w tym okresie objęte zabudow ą, stanow iąc rozległy d ziedziniec. B udynki m ieszkalne, w przew adze w ziem ne (80% ) zlokalizow ane były u p odnóża w ałów i w części E grodu. P otw ierdzają to obecnie prow adzone badania po stronie S pałacow ego i przy w ale N.

W spom nieć rów nież trzeba, iż po S stronie pałacu obok zabudow y m ieszkalnej w ystępow ała także zabudow a o charakterze gospodarczym , dochodząc niem al do m u ­ rów pałacow ych. N a resztki budynku interpretow anego ja k o m agazyn zbożow y n atra­ fiono na w ysokości styku m urów palatium z kaplicą (K. Żurow ski 1953 s. 113 - 125). O bok funkcjonującej w części S w yspy rezydencji obw arow anej w ałam i użytko­ w ano ju ż w ów czas podgrodzie. Z byt m ała rozpoznana archeologicznie pow ierzchnia nie pozw ala na próbę określenia w szystkich w ystępujących tu typów zabudow y. B a­ dan ia koncentrow ały się w części E — podm okłej. W arunki zew nętrzne pan u jące tu w e w czesnym średniow ieczu w pływ ały na w ystępow anie w tej strefie w yłącznie o b ie­ któw naziem nych. P odczas tych badań odkryto w tym rejonie relikty 4 dom ów nazie­ m nych datow anych na 2 poł. X w. (ary 558, 537, 538). D om ostw a posiadały zbliżone w ym iary w ynoszące 4 x 4 m (w ym iary obiektów są przybliżone ze w zględu na frag­ m entaryczne odsłonięcie dom ostw ). Z achow ane partie przyziem ia p ozw alają p rzy p u ­ szczać, iż budynki w zniesiono w technice zrębow ej. W nętrza w yposażone były w d rew ­ niane podłogi fragm entarycznie zachow ane. W jed n y m z obiektów przy ścianie E w ystąpiło kam ienne palenisko.

N ie stw ierdzono śladów słupów , które m ożnaby w iązać z zad aszeniem obiektów , stąd suponujem y, iż k onstrukcja dachu w spierała się na ścianach.

D om ostw a usytuow ane były na linii N /E — S/W , odległości ok. 1,5 m od siebie i przypuszczalnie w zdłuż przebiegu m agistrali drożnej podgrodzia (ryc. 5, 5a). W od­ ległości ok. 2 m na N od linii zabudow y p rzeb ieg ała linia gęsto rozm ieszczonych kołków o śred. 5 - 8 cm praw dopodobnie płotu-falochronu odgradzającego dom y od zatoki. Inw entarz ruchom y dom ostw (ceram ika, kości, szydła, ozdoby) w skazuje na

5 m ■

R y c . 6a . P rzekrój p o p r z e c z n y k orytarza p ó łz ie m ia n k i 30 j. G Ó R E C K I. M . Ł A S T O W IE C K I, J. W R Z E S IŃ S K I

wliii

Г*

JŁ.

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

31

ich m ieszkalny charakter. Przy je d n y m z budynków znaleziono liczne zrzynki ołow iu — je s t to być m oże chata rzem ieślnika.

N a przełom ie X i XI w. dom ostw a te straw ił pożar. W ich m iejsce w zniesiono now e budynki zachow ując zbliżoną linię p rzesuniętą nieznacznie ok. 0,5 m w kieru n ­ ku N . W raz z n ią przesunięto ku N linię płotu-falochronu. N ie ulega zm ianie w iększość dom ostw ( 2 - 3 , 5 x 4 m i 2 - 4 ) , ja k rów nież technika ich w ykonania (drew niane podłogi, paleniska, ryc. 5).

Z o kresem tym zw iązana je s t także k onstrukcja palow a o w ym iarach 6 m (N /S)

X 3 m (E/W ) składająca się z 2 przęseł. P rzęsła utw orzone są z w iązek pali, spośród których pal grubości ok. 20 cm tkw iący w środku w zm ocniony by ł 3 cieńszym i palam i stabilizującym i (ryc. 5). B udow la ta zlo k alizo w an a była nad b rzegiem zatoki i oddalona ok. 6 m na N od scharakteryzow anych budynków .

W części centralnej (w yw yższonej podgrodzia, tj. na arach 596 i 597) w ystępow ały obiekty w ziem ne. N a arze 596 odsłonięto niem al całe dom ostw o o w ym iarach 3 X 4 m. Półziem ianka, której elem enty k onstrukcyjne ścian się nie zachow ały, zagłębiona była ok. 20 - 30 cm w gliniasty calec, w yposażona była w palenisko o śred. 80 cm u sy ­ tuow ane w narożniku N /E budynku oraz ja m ę-p iw n iczk ę (?) 1 m głęb o k ą o ścianach drew nianych, 2 bokach pionow ych i nieckow atym dnie. O d strony W do budynku prow adził k o ry tarz o w ym iarach 1 x 1 m. W części N p odgrodzia w sondażach z lo ­ kalizow ano kolejne 2 chaty w ziem ne (ryc. 11).

R ekapitulując stw ierdzić m ożna, że w okresie najw iększej św ietności O strow a L e d ­ nickiego obok m onum entalnych budow li kam iennych istniała tutaj tradycyjna form a dom ów w ziem nych w znosznych tam , gdzie p ozw alały na to w arunki n aturalne oraz budynków naziem nych usytuow anych w m iejscach z reguły niższych, o kresow o z a ­ lew anych w odą, co w skazuje m .in. na intensyw ną i gęstą zabudow ę podgrodzia.

W okresie tym dochodzi na O strow ie L ednickim do zastosow ania techniki zrębow ej, która w W ielkopolsce u pow szechnia się od 2 pol. X w. (W . C hudziak 1989, s. 88).

N a w yspie lednickiej m am y do czynienia z zastosow aniem tej konstrukcji poniżej poziom u gruntu (por. pozycje w tab. la ) w budow lach w ziem nych. O biekty te w pełni potw ierdzają poddaw aną niekiedy w w ątpliw ość tezę o w ystępow aniu na tym obszarze n ależących do kategorii b u dow nictw a w ziem nego ziem ianek i p ó lziem ianek w zn o szo ­ nych w konstrukcji zrębow ej (P. D onat 1980, s. 48).

D uże przestrzennie budynki (o pow ierzchni ok. 18,5 do ok. 36,5 m 2) z bogatym w yposażeniem w nętrza, usytuow ane przy II kościele czy w sąsiedztw ie zespołu p ała­ cow ego pozw alają na łączenie ich użytkow ników z o to czen iem kościelno-dw orskim .

Faza kasztelańska

Poziom osadniczy 4 - 2 poł. X I w.

Po destrukcji grodu lednickiego dokonanej w latach 30. X I w ., w 2 poł. tego stulecia następuje odbudow a całego zespołu grodow ego w raz z je g o infrastrukturą.

W zabudow ie w yspy zachodzą dość istotne zm iany, które obserw ujem y zarów no na grodzie, ja k i na podgrodziu. N ajw ięcej danych dostarczyły w ykopy IV oraz V do X.

W w ykopie IV (E część grodu) odsłonięto budynki naziem ne (6) usytuow ane na osi N /W — S/E o zróżnicow anej pow ierzchni (od 6 do 19 m 2, ryc. 4). P ow ierzchnia ich podana je s t w przybliżeniu ze w zględu na fragm entaryczność ich odsłaniania.

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

33

puszczać należy, że w iększość z nich posiadała w ym iary ok. 3,5 - 4 x 4 - 5 m, a w ięc o pow ierzchni od 14 do 20 m 2, co w skazyw ałoby na k o n tru k cję zręb o w ą z dachem w spartym na ścianach.

P odłoga w ykonana była z gliny (trzykrotnie) i z drew na. Paleniska usytuow ane były różnie — zarów no w środku dom ostw a, w narożnikach (N /W ) ja k i przy ścianie. W odkrytych obiektach nie stw ierdzono p iw n iczek -jam .

U sytuow anie w ym ienionych obiektów na linii N /E — S/W w skazyw ałoby na układ zabudow y rów noległy do przebiegu wału. W układzie tym zaobserw ow ano lo k alizo ­ w anie dom ostw zarów no ścianą frontow ą (3) ja k i szczytow ą (2) do wału.

T rudno ustalić rodzaj i linie zabudow y w części S/W grodu (w ykop V - Х ) . W y ­ stępują tu liczne ow alne jam y o niew ielkiej pow ierzchni (od 2 do 5 m 2) zagłębione od 50 do 80 cm poniżej stropu w arstw y. T rudno j e in terp reto w ać ja k o dom ostw a ze w zględu na zbyt m ałą pow ierzchnię. B yć m oże są to ja m y — piw niczki dom ostw , których zarysów nie udało się uchw ycić, ew en tu aln ie kró tk o trw ałe obiekty schronie- niowe (?). gospodarcze (?) zw iązane z okresem b ezpośrednio po zniszczeniu grodu.

W części W grodu (w ykop III) n atrafiono na dom ostw o w ziem ne interpretow ane przez odkryw ców ja k o p racow nia ro g o w iarsk a (A . N ow ak 1966, s. 185). W e w nętrzu tego częściow o rozkopanego o biektu zlokalizow ano liczn e półprodukty i w yroby z p o ­ roża, odw ażnik żelazny i m onety srebrne.

W okresie kasztelańskim na podgrodziu w yróżniono 3 poziom y dom ostw datow ane na: 2 poł. X I w., i 1 ćw . X II. W 2 poł. X I w. nie obserw ujem y na suburbium zm iany linii zabudow y, k tó ra je s t identyczna do linii przebiegu dom ostw w fazie rezydencjo- nalnej.

W e E części podgrodzia odkryto słabo zachow ane konstrukcje 3 dom o stw nazie­ m nych oddalonych od siebie o 1,5 m z częściow o zachow anym i podłogam i d rew n ia­ nymi. W ym iary je d n e g o z nich w ynosiły 3,7 x 4 ,4 m. Ś ciany zbudow ane były p rzy ­ puszczalnie w konstrukcji zrębow ej (ryc. 5a). D om niem ane d o m o stw a usytuow ane były na S brzegu pierw otnej zatoki i biegnąc jej sk rajem dochodziły do obecnego brzegu je z io ra (ar 561 ). Z abudow a ta o bjęła o b szar bag ien n y w cześniej nie zam ieszkały (okresow o zalew any w odą, o czym św iad czą soczew ki piasku we w nętrzach dom ostw ). N a N od om ów ionej linii zabudow y, w odległości 5 i 10 m od niej (ary 560 i 600) odsłonięto fragm enty ścian plecionkow ych jak ich ś budynków . W ym iary w ynoszące 2 x 4 m m ogłyby w skazyw ać na ich ch arak ter gospodarczy. W dom ostw ach i w okół nich znaleziono m .in. paciorki z kam ieni półszlachetnych, okucia i ozdoby brązow e, naczynia drew niane, ostrogę, sprzączki, 18 rylców rogow ych oraz przęśliki gliniane św iadczące o intensyw nym użytkow aniu podgrodzia w tym czasie.

N a w yniesieniu w yspy nie stw ierdzono zarysów dom ostw z tego okresu. Śladam i w ystępującego tu osadnictw a są je d y n ie paleniska i bogata zaw artość k ulturow a w arstw (m.in. ceram ika, liczne przedm ioty żelazne, 2 żarna) w skazujące, że w tej części w y­ stępow ały budynki naziem ne zniszczone p óźniejszą zabudow ą.

Poziom osadniczy 5 - 1 poł. XIIw.

N ieliczne relikty zabudow y m ieszkalnej z 1 poł. X II w. n a grodzie odsłonięto jed y n ie w w ykopie IV. Są to w yłącznie obiekty n aziem ne. W je d n y m p rzypadku za ­ chow ał się zarys ściany w postaci spalonej belki, w p ozostałych 2 p rzypadkach o

ist-34

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

35

nieniu dom ostw św iadczą resztki g linianych klepisk (grubości 1 , 5 - 2 cm ) z p alen i­ skam i. N a podstaw ie zachow anych elem entów zabudow y p rzy p u szc zać należy, że nie u legła zm ianie w ielkość chat (ok. 15 - 20 m 2) i ich w yposażenie (paleniska w ew nątrz), obserw ujem y natom iast zm ianę ich usytuow ania z k ierunku N /E — S/W na oś N/S (podobną zm ianę usytuow ania zaobserw ow ano ta k ż e w tym czasie n a podgrodziu). W części S i W grodu zachow ały się je d y n ie paleniska, które m ożna p rzy p u szc zal­ nie łączyć ze zniszczonym i o biektam i m ieszkalnym i, za czym p rzem aw ia zaw artość w arstw — ułam ki naczyń, kości zw ierzęce, przęśliki, liczn e fragm enty przedm iotów żelaznych.

N a podgrodziu obserw ujem y w tym czasie zm ianę w usytuow aniu dom ostw . K on­ tynuow ana je s t je s z c z e (od X w .) linia zabudow y S/W — N /E przed łu żo n a nadal do brzegu jeziora. N a tej osi odsłonięto niepełne zarysy 2 dom ostw . Jedno (3/74) n a arach 537 i 538 o przypuszczalnej długości ściany N p o nad 6 m (część W w chodzi w profil). Stw ierdzono tu w ystępow anie „fundam entu” o g łębokości 20 - 30 cm i szerokości 30 cm w ypełnionego spiaszczoną gliną. Funkcję podłogi spełniał tok gliniany o g ru ­ bości 5 - 8 cm . W odkrytej części d om ostw a (N /E) paleniska nie zaobserw ow ano.

N a tej osi stw ierdzono słabo w idoczne zarysy drugiego dom ostw a, tu ż przy brzegu je z io ra (ar 561). U chw ycono je d y n ie je g o część N /W ze śladam i belek — b udow la

zrębow a (?) i resztki toku glinianego.

W okresie tym nastąpiło p rzypuszczalnie obniżenie lu stra w ody w jezio rze, co p ozw oliło m ieszkańcom w yspy na pow iększenie obszaru zabudow y w k ierunku E o te ­ ren daw nej zatoczki (z budow lą słupow ą). U ch w y co n o tu 2 ciągi dom o stw u sy tu o w a­ nych na osi E-W . N a osi pierw szej — S (sąsiedztw o starej z X w.) uchw ycono ślady 2 dom ostw (nr 1/74 i 2/74, ar 537 В i 538 A ) o d dalonych od siebie o ok. 80 cm o pow ierzchni 15 - 2 0 m 2 (posiadam y je d y n ie w ym iary ściany S d om ostw a 2 /74 w y ­ n o sz ące 5,5 m ). B udynki posiadały toki gliniane. P rzy ścianie E je d n e g o z nich (1/74) usytuow ane było palenisko, drugie dom ostw o (2/74) zaopatrzone było w palenisko p o ło żo n e w p artii centralnej i przy ścianie W (ryc. 10, 10а).

N a granicy dom u 2 odkryto 3 czaszki końskie (ofiary zakładzinow e, J. L eśny 1974, s. 124 - 5). Przypuszczać należy, że były to d om ostw a naziem ne o konstrukcji zrębow ej (duża ilość spalenizny i w ęgli drzew nych w okół i w ew nątrz).

Przerw a m iędzy starą Unią zabudow y, a now ą w yłożona je s t kam ieniam i. D om y drugiej linii zabudow y E -W o d dalone były od pierw szej o ok. 2,5 - 3 m w kierunku N. O dsłonięto tu je d n ą całą chatę (ar 558, chata 1/72) o w ym iarach 3,9 i 3,7 x 2,5 m. D łuższe boki usytuow ane były na linii N-S. W ew nątrz po siad ała tok gliniany i palenisko o średnicy 1 m zn ajd u jące się przy ścianie E. W narożnikach znaleziono, ja k przy ch acie 2/74, czaszki końskie.

Z tą osią zabudow y łączą się ślady d om ostw a na arze 559/560, z paleniskiem oraz skrzynią w ypełnioną gliną — być m oże b yło to dom ostw o garncarza.

W yposażenie dom ostw je s t bogate. O bok ceram iki i kości w y stę p u ją ozdoby z p o ­ roża, kości i kam ieni, nity brązow e, fragm ent w agi, o dw ażniki ołow iane, 2 m onety krzyżów ki z ko ń ca X I w.

36

108,60

PRZEKRÓJ A- В

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

37

R y e . 11. R zut p o z io m y i przekrój p ó łz ie m ia n k i z k o ry ta rzem z p o d g r o d z ia

P oziom osadniczy 6 — w iek XII

Z poziom em 6 w iązać m ożem y jed y n ie 2 fragm entarycznie odkryte zarysy toków gli­ nianych w w ykopie IV , usytuow anych podobnie, ja k w poziom ie 5, na osi N-S, p raw do­ p odobnie o zbliżonych w ym iarach (zachow any je d e n bok długości 4 m). W części S i W grodu podobnie ja k i na podgrodziu odkryto jed y n ie paleniska (częściow o zniszczone upraw ą roli) m ogące być św iadectw em intensyw nej w tym czasie zabudow y wyspy.

P oziom osadniczy 7 — w iek X III i XIV

W arstw y zw iązane z tym p o ziom em (II, la) zachow ały się je d y n ie na grodzie. Ślady osadnictw a m ieszkalnego stw ierdzono poza obszarem cm entarza (paleniska). T rudno co k o lw iek pow iedzieć o w ielkości i usytuow aniu dom ostw . Przypuszczalnie założenie cm en tarza w e w nętrzu grodu spow odow ało p rzesu n ięcie osadnictw a m iesz­ kalnego na w ały o czy m św iadczyć m oże odkryty w w ykopie 1/82 w ziem ny obiekt o boku długości ok. 3 m z paleniskiem przy ścianie, datow any na 2 poł. X III w.

R ekapitulując: w bu d o w n ictw ie O strow a L ednickiego w e w czesnym średniow ieczu stw ierdzam y cechy typow e dla Słow iańszczyzny Zachodniej:

— p odstaw ow ym budulcem było drew no uzupełnione g lin ą (podłogi-klepiska) i kam ieniam i (paleniska),

4 0 J. G Ó R E C K I, M . Ł A S T O W IE C K I. J. W R Z E S IŃ S K I

— rodzim a była technika w znoszenia ścian (zrębow a).

Prubując ustalić cechy budow nictw a lednickiego zw rócić należy także uw agę na je g o , w przew adze, naziem ny ch arakter oraz w yróżniającą się form ę budynków z pro ­ w adzącym i doń korytarzam i, p o za rezydencją lednicką ja k dotąd nie odnotow anych na terenie W ielkopolski.

K olejną cechę stanow ią zróżnicow ane rozm iary dom ostw , które w ynosiły od 1,5 do 7 m długości ścian (dla obiektów całkow icie rozpoznanych):

— w w ielu przypadkach odkryw ano niepełne zarysy chat, tak że trudno określić p rzeciętną pow ierzchnię m ieszkalną; w ynosiła ona od 6 m 2 do ok. 37 m 2,

— zabudow ania w znoszono blisko siebie, w odległości od 3 0 - 5 0 cm do 1 m, co w skazyw ałoby na zagęszczoną zabudow ę w ob ręb ie całej niem al w yspy (w tym także i na terenach dotąd archeologicznie nie rozpoznanych),

— użytkow nikam i dom ostw było duchow ieństw o i otoczenie dw orskie (budynki w sąsiedztw ie architektury kam iennej) ludność uboższa, czy też usługow a (rzem ieśl­ nicy, dom rogow nika z grodu, dom ostw o garncarza oraz p racow nia ołow iarska z p o d ­ grodzia).

W podsum ow aniu rozw ażyć m ożem y, czy zm iana funkcji O strow a Lednickiego, tj. przekształcenie się lednickiego castrum z rezydencji sedes regni p rin c ip a les — (2 poł. X — lata 40. X I w.) w ośrodek kasztelański (od 2 poł. XI w.) w płynęła na zm ianę rozplanow ania oraz typów zabudow y. W fazie rezydencji d om inującą form ą są budynki częściow o zagłębione w ziem ię (półziem ianki w znoszone w technice zrę ­ bow ej. T ypow e dla tej fazy są budynki z korytarzam i. W e w nętrzu grodu obiekty koncentrują się u podnóża w ału S i N , w bezpośrednim sąsiedztw ie budow li k a­ m iennych.

T eren m iędzy obiektam i kam iennej architektury grodu n ie był zajęty przez budynki drew niane — stanow ił rozległy dziedziniec. U kład urbanistyczny zespołu lednickiego w fazie rezydencjonalnej obejm ow ał budynki usytuow ane na linii S/W — N/E, p rzy ­ p uszczalnie rów nolegle do przebiegu drogi.

Z kolei w fazie kasztelańskiej do n u jącą form ą zabudow y sta ją się budynki naziem ne w ykonane w podobnej technice ja k w ziem ne dom ostw a poprzedniej fazy (zrębow e). O bszar objęty zabudow ą na suburbium p ow iększa się o tereny do tej pory nie zasiedlone (partie E , p rzybrzeżne — okresow o zalew ane). N a terenie grodu zanikają budynki funkcjonalnie zw iązane z o biektam i architektury kam iennej (obiekty korytarzow e przy pałacu i naziem ne chaty przy II kościele), zaś w pozostałej partii grodu zabudow a ulega zagęszczeniu (część E). O gólna linia zabudow y w e w nętrzu grodu nie ulega zm ianie, zaś na podgrodziu zm ien ia k ierunek na E-W .

G eneralizując pow yższe uw agi stw ierdzić m ożem y, iż w okresie od 2 poł. X w. do lat 40-tych X I w. zab u d o w a w nętrza grodu nie była zbyt g ęsta i funkcjonalnie w iązała się z zespołem pałacow ym oraz sakralnym , co potw ierdza funkcję grodu jako rezydencji pierw szych Piastów . Po okresie rozw oju, dyferencjacji i dalej w zględnej jed n o ro d n o ści zabudow a stopniow o zanika. G dy D ługosz pisał sw oją kronikę była ju ż niezam ieszkała (J. D ługosz, 1962, s. 142).

Rye. 12. Ostrów Lednicki, st. 1 -2. Typy palenisk. 1 — wklęsłe (zagłębione) bez obstawy kamiennej, 2 — wklęsłe (zagłębione) z podkładem kamiennym i płytą glinianą, 3 — zagłębione z obstawą kamienną, 4 — wypukłe bez podkładu kamiennego, 5 — wypukłe z podkładem kamiennym

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M I E S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

41

J

W zw iązku z niepełnym ro zp o zn an iem zabudow y zespołu g rodow ego trudno je d ­ n o zn acz n ie określić je j zasięg w po szczeg ó ln y ch fazach osadnictw a. D lateg o też przy obliczaniu w ielkości populacji zam ieszkującej O strów L ednicki zrezygnow aliśm y z u kazania zm ian w jej liczebności.

P rzyjęliśm y że w nętrze grodu ob ejm u je 100 arów , g d zie budow le k am ien n e zajm u ją ok. 9 arów . R ozw ażany h ipotetycznie dziedziniec obejm ow ałby ok. 30 arów . T ak w ięc zabudow a drew niana m o g ła o bejm ow ać ok. 61 arów .

U średniając nasze w yliczenia p rzyjęliśm y w arianty: (na grodzie) 1 dom ostw o na arze z 5 osobam i co dało 305 osób

1 dom ostw o na arze z 6 osobam i co dało 366 osób 0,5 d om ostw a na arze z 5 osobam i co dało 153 osoby 0,5 d om ostw a na arze z 6 osobam i co dało 183 osoby

N a p odgrodziu zabudow ą d rew n ian ą m ożna objąć 462 ary. U znając, że w yspa obejm uje 840 arów od tej w ielkości o d jęliśm y p o w ierzchnię grodu w raz z w alam i (215 arów ), pasy p rzy b rzeżn e w yspy (82 ary), partie na których p rzeb ieg ała droga (51 ary) i zatokę w partii E (30 arów ).

O trzym aliśm y w arianty:

1 dom ostw o na arze z 5 osobam i — 2110 osób 1 dom ostw o na arze z 6 osobam i — 2772 osoby 0,5 dom ostw a na arze z 5 osobam i — 1155 osób 0,5 dom ostw a na a rze z 6 osobam i — 1386 osób

Z pow yższych w yliczeń w ynika, iż w okresie najw iększej św ietności (przy w y k o ­ rzystaniu m aksym alnej pow ierzchni pod zabudow ę drew nianą) na O strow iu L ednickim m ogło zam ieszkać od 1308 do 3138 osób.

42

D łu g o s z J. 1 9 6 2 , R o c z n ik i c z y li k r o n ik i s ła w n e g o k r ó le s tw a p o ls k ie g o , K s ię g a 1 i 2 , W a rsza w a.

D o n a t P. 19 8 0 , H a u s, H o f u n d D o r f in M itte le u r o p a v o m 7. - 12. J a h r h u n d e r t, S ch rifte n zu r U r- und F rü h g esch ich te t. 3 3 , s. 1 5 6 - 2 3 0 . D y m a c z e w s k i A . 1 9 6 1 , B a d a n ia w o g r o d z ie p r z y ul. W ie ż o w e j 2 - 4 w P o z n a n iu w la ta c h 1 9 5 0 - 1 9 5 3 , w : P o ­ zn ań w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , t. 3 , W r o c ła w , W a rsz a w a , s. 135 - 2 0 2 . G ó re ck i J. 1 9 9 1, P r e r o m a ń s k ie p o c h ó w k i p a n u ją c y c h i d o s to jn ik ó w »v tzw . 11 k o ś c ie le n a O s tr o w ie L e d n ic k im S L 2 , s . 1 1 7 - 131. H e n s e l W ., N ie s io ło w s k a A ., Ż ak J. 19 5 9 , B a d a n ia n a p la c u k a te d r a ln y m w 1 9 3 8 r ., w : P o zn a ń w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , t. 1, W arsz a w a , W ro c ła w , s. 1 3 - 4 6 . K u r n a to w sk a Z . 1 9 8 9 , K ie r u n k i b a d a ń n a d O s tr o w e m L e d n ic k im i j e g o r e g io n e m o s a d n ic z y m , S L 1, s. 7 - 16. L e ś n y i . 197 4 , W s p r a w ie k u ltu p o g a ń s k ie g o n a O s t r o w ie L e d n ic k im w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , S1A 2 1 , s . 1 1 9 - 1 3 5 . I n fo r m a to r A r c h e o lo g ic z n y , B a d an ia 197 4 r., 19 7 5 , s. 177 - 178. Ł a s to w ie c k i M . 1 9 7 7 , S p r a w o z d a n ie z b a d a ń w e w s c h o d n ie j c z ę ś c i p o d g r o d z i a n a O s tr o w ie L e d n ic k im (m p s). Ł a s to w ie c k i M . 1 9 8 9 , S tr a ty g r a f ia i c h r o n o lo g ia O s tr o w a L e d n ic k ie g o , S L 1, s. 17 - 70. Ł o p a c k a -S z y m a ń sk a K . 19 8 4 , Z h is to r ii b a d a ń O s tr o w a L e d n ic k ie g o . G .S iM H , 1, s. 7 - 2 5 .

M ik o ła jc z y k G . 1 9 7 2 , P o c z ą tk i G n ie z n a . S tu d ia n a d ź r ó d ła m i a r c h e o lo g ic z n y m i. B ib lio te k a F o n te s A r c h a e o lo - g ic i P o s n a n ie n s e s 1, W a rsz a w a , P o zn a ń . N o w a k A . 1 9 6 5 , S p r a w o z d a n ie z p r a c a r c h e o lo g ic z n y c h p r z e p r o w a d z o n y c h n a O s tr o w ie L ed n ick im , p o w . G n ie z n o , w 1 9 6 2 ro k u , S p A r 17, s. 181 - 189. N o w a k A . 1 9 6 6 , B a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e n a O s tr o w ie L e d n ic k im , p o w . G n ie z n o >v 1 9 6 3 ro k u , S p A r 18, 1 79 - - 189. W rz esiń sk i J. 1 9 8 7 , S p r a w o z d a n ie z p r a c a r c h e o lo g ic z n y c h n a s ta n o w is k u O s tr ó w L e d n ic k i st. 1, w y k o p 1 /8 3 w s e z o n ie w y k o p a lis k o w y m 1 9 8 7 (m p s). Z o ll- A d a m ik o w a H . 1 9 8 8 , W c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e p ó lz ie m ia n k i z tzw . k o r y ta r z y k a m i z g r o d z is k a w S tr a d o w ie , T ru dy V M eźd u n a ro d n o g o K o n g r essa A r c h e o lo g o v - S la v is to v , K ie v , 1 8 - 2 5 sentjabrja 1 9 8 5 g . S e k c ija lI L Ż i z n ’ i b y t s r e d n e v e k o v o g o go ro d a , s. 1 8 9 - 195. Ż a k i A . 1 9 5 5 , N o w o o d k r y te r u in y b u d o w li p r z e d r o m a ń s k ie j n a W a w e lu , S tu d ia d o d z ie jó w W a w e lu I, s. 71 -I -I -I . Ż u r o w sk i K . 19 5 3 , S p r a w o z d a n ie z b a d a ń w y k o p a lis k o w y c h n a O s tr o w ie L e d n ic k im w la ta c h 1 9 4 9 - 1 9 5 1 , S t. W c z . 2 , s. 1 1 3 - 1 2 5 . F R Ü H M IT T E L A L T E R L IC H E R W O H N B A U A U F D E M O S T R Ó W L E D N IC K I Z u s a m m e n f a s s u n g

S ch o n v o r an derth alb Jahrhundert b eg a n n e n s ic h d ie W is s e n s c h a ftle r fü r d ie In se l L ed n ica , und in sb e­ so n d e re für d ie B u r g und d ie S tein b a u te n , d ie inn erhalb ihrer W ä lle er h a lte n g e b lie b e n sin d , zu in teressieren . D i e w ä h ren d d er a r c h ä o lo g is c h e n A u sg ra b u n g sa rb eite n e n td e c k te F lä ch e steht zu d er G e s a m tflä c h e d er A g ­ g lo m er a tio n im V e rh ä ltn is I : 14, d .h . s ie b ild et le d ig lic h 7 ,5 % von d e m G a n zen . D ie E rfo r sch u n g d er K u ltu rsch ich ten w u rd e a u f e in e r F lä c h e v o n 6 5 A r e g efü h rt (darunter über 40% in d er B u rg s e lb s t u n d 1,5% in d er am F u ß e d er B urg a n g e le g te n S ie d lu n g ), w a s nur e in e n k le in e n T e il d er In se l au sm ach t, deren G esa m t­ flä c h e 8 4 0 A r e beträgt.

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

43

D ie C h r o n o lo g ie d er In se l L e d n ic a u m fa ß t e in ig e E n tw ic k lu n g s p h a s e n , in R ah m en d eren d ie E le m e n te d er B eb a u u n g und d er stä d te b a u lic h e n Struktur d er In sel ch arak lisiert w erd en .

P h a se d er o ffe n e n A n s ie d lu n g

D e r 1. A n sie d lu n g sh o r iz o n t (v o n d er W en d e d e s 7 . z u m 8. Jh b is zu m 9 . Jh) — w u rd e au fgrund von d en e r h a lte n g e b lieb en en A u ssc h n itte n d er S c h ic h te n u n tersc h ied en . Z u den W o h n o b je k te n au s d ie s e r P er io d e kann m an d as 7 0 cm in d er E rd e e in g e tie fte G ru b en h au s (? ) im T e il S d er I n se l, s o w ie d en S te in h a u fe n — e in e F e u e r s te lle (? ) m it d em D u r c h m e s s e r v o n 1,5 m , d ie inn erha lb d e s S u b u r b iu m s p lac iert w u rd e — und zw a r am U fer E d er In se l, a n rech n en . N ic h t w e it v o n d en S tein en w u rd en a u ch F ra g m en te v o n B a lk en — d en Ü b erresten v o n W ä n d e n (? ) en td eck t.

P h a se d er k le in e n S ta m m esb u rg

D e r 2. A n sie d lu n g sh o r iz o n t (e rste H ä lfte d e s 10. J h s) — w u rd e im T e il S /W d er In se l au fgrund v o n den g efu n d en en S c h ic h te n m it H o lz - u nd H o lz k o h le n ü b e r r e s le n s o w ie au fg ru n d v o n d en Ü b er resten d er W a llk o n stru k tio n e n e in e r k le in e n B urg m it d em I n n e n d u r ch m esse r v o n ca . 4 0 m , u n tersc h ied en . D ie I n n e n b e­ bau u n g w u rd e h ö c h stw a h r sc h e in lic h in f o lg e e in e r N iv e la tio n zerstört, d ie d er E rrich tu n g d er P a la sta n la g e n und d er B au g ru b en für ihre F u n d a m e n te vo ra n g in g .

R e s id e n z p h a se

D e r 3 . A n s ie d lu n g sh o r iz o n t (z w e ite H ä lfte d es 10. Jh s b is E n d e d er ersten H ä lfte d e s 1 1. J h s). ln d er z w e ite n H ä lfte d es 10. Jahrhunderts w u rd e a u f d e m G e b ie t d er In se l e in e g e r ä u m ig e B u r g a n la g e m it e in e m P a la s ik o m p le x und e in e r K irch e im T e il N d er B u r g errich tet. B e i d ie s e n B a u ten h a n d elt e s sich u m d ie H a u p te le m e n te d e s m o n a rc h isch en R e sid e n z z e n tr u m s, zu d em d ie In se l g e w o r d e n war.

A u s d erse lb en Z e it sta m m en z w e i b eiein a n d er lie g e n d e e b en er d ig e W o h n h ä u se r (an d er II. K irch e — G ra b u n g sflä ch e П ) und s e c h s H äuser, d ie te ilw e is e in d er Erde e in g e tie g t w u rd en — s ie b efin d e n s ic h im T e il S und S W (G ra b u n gsfläch en V - X ) s o w ie im T e il О d er B urg (G ra b u n g sflä c h e IV ).

D ie W ä n d e in d en eb en er d ig e n G eb ä u d en (A b b . 8 - 9 ) m it d er G e s a m tflä c h e v o n ca . 1 8 ,4 m 2 hatten e in e B lo c k k o n stru k tio n , d ie F u ß b ö d en w aren a u s L eh m , und d ie ste in er n e n F e u e r s te lle n h atten e in e T o n p la tte . In d er d irek ten N a c h b a rsc h a ft d e s P a latiu m s w u rd en E rd geb ä u d e m it K a m m w ä n d en und a n sto ß e n d en G ä n g e n en td ec k t. Z w e i v o n d ie s e n O b jek ten w u rd en am N /W R an d d e s P a latiu m s g efu n d e n . D a s er ste v o n ih n en m it d er F lä c h e v o n 1 5,7 m 2 (A b b . 7 ) b esa ß ein e n G a n g an d er S S e ite , d a s z w e ite dafür, d e s s e n F lä c h e 16,1 m 2 b etrug, an d er E S e ite . A n d er S S e ite d e s P a la tiu m s w u rd e ein d rittes ä h n lic h e s O bjek t a u fg ed ec k t. E s w ar ca. 8 0 cm in d er E rd e v ertieft und n a h m e in e F lä ch e v o n ca . 3 6 ,4 m 2 e in , und d er G a n g b efan d sich an d er W S e ite (A b b . 6 , a, b).

G eb ä u d e, d ie s ic h t e ilw e is e in d er E rd e b efa n d en , w u rd en au ch im T e il О d er B u rg (G ru b e I V , A b b . 2 ) s o w ie im T e il N — am F u ß e d es W a lls, g efu n d en .

D ie A u sg ra b u n g sa rb eite n im S u b u rb iu m k on zen trierten s ic h h a u p tsä ch lich im T e il О d er S ie d lu n g . D ort w u rd en a u s sc h lie ß lic h e b e n e r d ig e G eb ä u d e, m it d er M a s s e v o n 4 m x 4 m , g e fu n d e n . Ihre W ä n d e h atten e in e B lo c k k o n stru k tio n g eh a b t, und d ie F u ß b ö d en w a ren au s H o lz g e m a c h t w o r d e n . D i e s e W o h n h ä u se r w aren a u f d er A c h s e N / O - S / W p la c iert w ord en — h ö ch stw a h rsch ein lic h an d er S tra sse en tla n g , d ie d a s S ub urbiu m ü b e rq u e ste (A b b . 5 , 5 a ), w o b e i d ie E ntfern u n g z w is c h e n d en e in z e ln e n G eb ä u d en I ,5 m b etrag en hatte.

U m d ie W en d e d es 10. zu m 11. Jahrhundert bran nten d ie s e W o h n h ä u se r ab. N e u e G e b ä u d e w u rd en m it E in h a ltu n g d er früheren M a s s e u nd K o n stru k tion en errich tet, nur d ie L in ie ihrer P la c ie r u n g w u rd e e tw a s v er sch o b e n (u m ca . 0 ,5 m , R ich tu n g N A b b . 5 ). C a . 6 m in R ich tu n g N v o n d en o b en erw ä h n te n O b jek ten en tfern t, w u rd e e in e P fah lk on stru k tion m it d en A u s m a s s e n : 6 m (N /S ) x 3 m (O /W ) g e fu n d e n , d ie a u s z w e i J o ch en , d ie au s P fä h len b u n d e n geb a u t w u rd en , b este h t.

In d em ze n tralen und n ö rd lic h e n T e il d es S u b u r b iu m s (d er a u f e in e r A n h ö h e lie g t u nd n ic h t s o g en au er fo rsc h t w u rd e) w u rd en e in ig e in d er E rd e e in g e tif te O b jek te en td ec k t. D a s r e c h te c k ig e O b jek t m it d en A u sm a ssen 3 x 4 m , d as in d er E rd e 2 0 - 3 0 c m ein g e tift w u rd e, b esa ß e in e H er d ste lle m it d em D u rc h m esser v o n 8 0 c m , d ie s ic h in d er E ck e N /E b efan d u nd e in e G ru b e -ein en K ellerrau m , d er c a . 1 m t i e f w ar. V o n d er S e ite W an, führte zu d e m G eb ä u d e ein G a n g (A b b . 1 1 ).

44

D e r 4 . A n sied lu n g sh o riz o n t (z w e ite H ä lfte d es 11. J h s) — im T e il О der B urg (G ra b u n g sflä c h e IV ) w u rd en a u s sc h lie ß lic h e in g e n tifte G eb äu d e, a u f d er A c h s e NA V - S /O p la cierte w orden w aren (A b b . 4 ), en td eck t. Ihre F lä ch e b etru g v o n 6 b is 19 m 2. D ie F u ß b ö d en in d ie s e n O bjek ten waren au s L eh m o d er aus H o lz g e m a c h t, u nd d ie F e u er stelle b efa n d sich an d er W an d , in d er N /W E c k e o d er in der M itte d es G eb ä u d es. In d en T e ile n S und S /W d er B u r g w u rd en a u s sc h lie ß lic h za h lre ic h e o v a lfö r m ig e G ru ben g efu n d en , d ie s ic h te ilw e is e — 5 0 b is 8 0 cm t i e f in d er E rde b efa n d en und deren F läch en 2 b is 5 m 2 betrugen.

Im T eil О d er A n s ie d lu n g au ßerh alb d er B u r g w u rd e d ie b is h e r ig e L in ie d er B e b a u u n g fortg ese tzt (A b b . 5a).

D e r 5. A n sie d lu n g sh o r iz o n t (e rste H ä lfte d e s 12. Jhs) — in d en T e ile n S und W d er B urg w u rd en a u s sc h lie ß lic h H er d ste lle n g efu n d en . D a fü r w u rd en im T e il E (s c h le c h t erh a lte n e ) W o h n h ä u se r m it e in e r K o n stru k tion , d ie d er früheren äh n lich ist, en td eck t. Ih re F lä ch e betrug ca. 1 5 - 2 0 m 2, d ie F u ß b ö d en waren e b e n fa lls au s L eh m und d ie H er d ste lle n b efan d en sich inn erhalb d er G eb ä u d e, ab er d ie A c h s e ihrer P la cieru n g w u rd e g eä n d ert, u nd z w a r zu N -S .

Im S u b u rb iu m w u rd e n eb en d er fo r tg ese tzten b ish er ig e n L in ie d er B eb a u u n g auch e in e n eu e ein gefü h rt, und zw a r m it d er R ich tu n g N - S . In d erse lb en Z e it ( in fo lg e d es S in k e n s d e s W a s s e r s p ie g e ls d e s S e e s ) v er sch o b sich d ie L in ie d er B e b a u u n g in d er A n s ie d lu n g R ich tu n g N - u n d z w a r a u f d as G eb iet d er früheren B u ch t. D ie W o h n h äu ser, d ie h ier erbau t w u rd en (s ie w urden a u f d er A c h s e E - W p laciert), b esa ß en W ä n d e m it B lo c k k o n stru k tio n e n , T en n e n a u s L eh m , und d ie H er d ste lle n b efa n d en s ic h innerhalb d er G eb ä u d e (A bb . 10, 10a).

D e r 6 . A n sied lu n g sh o riz o n t (1 2 . Jh) — im T eil О d er B urg w u rd en K onturen von T en n e n au s L eh m m it d er P la cieru n gsrich tu n g N — S en td ec k t, und in d en T e ile n S und W a u ssc h ließ lich H er d ste lle n .

D e r 7 . A n sied lu n g sh o riz o n t (1 3 . - 14. Jh ) — d ie S c h ic h te n , d ie m it d ie s e r S tu fe v erbu n den sin d , w urden nur inn erhalb d er B urg en td eck t. H ierzu zä h len e in ig e H er d ste lle n und e in F ra g m en t e in e s W o h n h a u se s (? ), d as sich a u f d e m W a ll, im T e il N b efin d e t.

*

B e im E rrech nen d er A n za h l d er M e n s c h e n , d ie d ie In se l L ed n ica b e w o h n t hatten, h a ben w ir a u f d ie D a r stellu n g d er Ä n d e ru n g e n in ihrer z a h le n m ä ß ig e n S tärk e v er zich te t. D ie s g e s c h a h v o r a lle m w e g e n d es M a n g e ls an D a ten , d ie u n s d ie In form ation en über d ie G r ö s s e d er A n s ie d lu n g in d en e in z e ln e n P h a sen liefern k ö n n ten .

W ir haben au ch e in ig e V arian ten a n g e n o m m e n , als w ir a u f e in e m A r ein o d er nur e in e H ä lfte e in e s W o h n h a u se s, d a s v o n fü n f o d er s e c h s P er so n e n b e w o h n t w o rd en w ar, situ iert h ab en . A u s u nserer E rrechnun­ g e n hat e s s ic h er g eb en , daß in d er B urg s e lb s t 183 b is 3 6 6 P erson en h a ben w o h n e n k ön n en , u nd im S ub urbiu m 1155 b is 2 7 7 2 .

Ü b er setz t von D o r o ta M a telsk a

A B B I L D U N G E N

A b b . I. O stró w L e d n ic k i. U r sp r ü n g lic h e M o r p h o lo g ie der In sel.

A b b . 2 . V e r te ilu n g d er W o h n b a u ten im N /O T e il d er B u r g in d er R e s id e n z p h a se . A b b . 3 . V e r te ilu n g d e s N /O T e ils d er B u r g in d er K a stella n eip h a se.

A b b . 4 . B eb a u u n g d es N /O T e ils d er B u r g in d er K a s te lla n e ip h a s e .

A b b . 5 . S u b u r b iu m s V e r te ilu n g d er W o h n b a u ten im O s tte il d e s S u b u r b iu m s in d en älteren A n s ie d lu n g s ­ p h a sen .

A b b . 5 a . V e r te ilu n g d er W o h n b a u ten im O stte il d es S u b u rb iu m s in d en jü n g e r e n A n s ie d lu n g sp h a s e n . A b b . 6 . G rundriß e in e s H a lb g r u b en h a u ses m it G a n g .

A b b . 6 a . Q u e rsch n itt d e s G a n g s d e s H a lb g r u b en h a u ses. A b b . 6 b . Q u e rsch n itt d e s W e s tte ils d e s H a lb g r u b en h a u ses. A b b . 7 . H a lb g r u b en h a u ses m it G a n g an d er N o r ts e ite d e s P a la stes.

W C Z E S N O Ś R E D N IO W IE C Z N E B U D O W N IC T W O M IE S Z K A L N E O S T R O W A L E D N IC K IE G O

45

A b b . 8 a . Q u e rsch n itt, an d er O -W A c h s e d es H a u s e s O . A b b . 9 . H ü tte W an d er II. K irch e.

A b b . 10. E in B lo c k h a u s , g efu n d en in n erh a lb d e s S u b u rb iu m . A b b . 10a. Q u e rsch n itt e in e s B lo c k h a u s e s in n erh alb d e s S u b u r b iu m s.

A b b . 11. G rundriß und Q u e rsch n itt e in e r H alb e rd h ü tte m it G a n g in d er A n s ie d lu n g .

A b b . 12. O s tr ó w L e d n ic k i, F s t 1 - 2 . T y p e n v o n H er d r stellen . 1 — v e r tie fte H er d r stelle o h n e U m ru n d u n g a u s S te in e n , 2 — v e r tie fte m it S te in u n te r la g e u nd L eh m p la tte, 3 — v e r tie fte m it S tein u n ru n d u n g , 4 — g e w ö lb te o h n e S te in u n te r la g e , 5 — g e w ö lb te m it S te in u n te r la g e .