Marzena Hanna Dyjakowska
«Crimen laese maiestatis divinae» w
literaturze XVII wieku
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 41-60
2007
M a r z e n a H a n n a D y j a k o w s k a L u b lin
C rim e n la e se m a i e s t a ti s d i v i n a e
w lite r a tu r z e XVII w ie k u
P rz e d m io te m n in iejszeg o s tu d iu m j e s t pojęcie crim e n laesae m a ie s ta tis
d iv in a e , o d ró ż n ia n e od pojęcia crim e n laesae m a ie s ta tis h u m a n a e , o z n a c z a
jąceg o — w sz e ro k im pojęciu — ró ż n e czyny sk ie ro w a n e p rzeciw k o u stro jo w i p a ń s tw a .
T erm in e m m a ie sta s o zn aczan o w s ta ro ż y tn y m R zym ie n a d rz ę d n o ś ć n a ro d u rz y m sk ieg o w s to s u n k u do in n y c h narodów , z kolei m a ie s ta s p o p u li
R o m a n i w y w o d z o n a b y ła od s to s u n k u p o m ię d z y b o g a m i ja k o m a io re s
a lu d ź m i ja k o m in o r e s 1, zaś zw ierzchność t a z o s ta ła n a s tę p n ie p rz e n ie sio n a od bogów n a założycieli R zy m u 2. Ów s to s u n e k n a d rz ę d n o ś c i n a r o d u rz y m sk ieg o w s to s u n k u do in n y c h m ó g ł z o s ta ć n a r u s z o n y (la ed i, v io la r i), a zw ierzch n ictw o R zy m u u m n ie jsz o n e (im m in u i, m in u ). M a ie sta s w y m a g a ła z a te m s ta łe j obrony, a jej n a ru s z e n ie stan o w iło p rz e stę p stw o , k tó re ob ej m ow ało ró ż n e ro d z aje za m a ch ó w p rzeciw n iep od leg ło ści i b ez p ie c z e ń stw u ,
1 N a jw c z e ś n ie js z a w z m ia n k a o m a ie s ta s p o c h o d zi z d z ie ła L iw iu s z a A n d ro n ik a A egi- s th u s , w k tó ry m b ó stw o p r z e d s ta w ia się sło w a m i m a ie s ta s m ea . R ó w n ież in n e ź ró d ła p o d k r e ś la ją b o sk ie p o c h o d z e n ie m a ie s ta s : v e r u m in d e is g e n e r a lite r p r i m u m m a ie s ta te m ip s iu s
e o ru m n a tu r a e ven era b im u r, d e in d e p ro p r ie v im c u iu s q u e et in v e n ta , q u a e u tile a liq u id h o m in ib u s a ttu le r in t (Q u in tilia n u s , I n s titu tio o ra to ria 3 ,7,7; por. S e n e ca , De b e n eficiis 4,19,4)
C y cero n ro z w a ż a ją c pow ód, d la k tó re g o bogow ie n ie w y ja w ia ją lu d zio m p rz y szło ści, w y s u w a p rz y p u s z c z e n ie : n o n c e n s e n t esse su a e m a ie s ta tis p r a e s ig n ific a r e h o m in ib u s q u a e s u n t f u t u
ra, a n a s tę p n ie , p o d d a ją c owo w y ja ś n ie n ie w w ą tp liw o ś ć , w y s u w a p rz y p u sz c z e n ie : n eq u e hoc a lie n u m d u c u n t m a ie s ta te su a ; n i h il est e n im b e n e fic ie n tia p r a e s ta n tiu s {De d iv in a tio n e
1,38,82). O d n ie s ie n ie do p o jęc ia b e n e fic ie n tia p o d k re ś la to, co R z y m ia n ie u w a ż a li z a i n te g r a ln ą cechę s to s u n k u m a ie sta s: lu d z ie m a ją o b o w iąze k o k a zy w a ć bogom ven e ra tio , w z a m ia n bogow ie w y ś w ia d c z a ją im d o b ro d z ie js tw a (R.A. B a u m a n , T h e C r im e n M a ie s ta tis in
th e R o m a n R e p u b lic a n d a u g u s ta n P rin c ip a te , J o h a n n e s b u r g 1970, s. 4; T h e C r im e n M a ie s ta tis in th e R o m a n R e p u b lic a n d a u g u s ta n P rin c ip a te , J o h a n n e s b u r g 1970, s. 4 i n).
2 O v id iu s, F a s ti 5, 4 5 -4 8 ; zob. ta k ż e V e rg iliu s, A e n e is 12, 819 i n . G. D u m é zil tw ie rd z i, iż te n o s ta tn i fr a g m e n t w y r a ż a szc zeg ó ln y z w ią z e k p o m ięd zy J o w is z e m a L a ty n a m i ja k o czcicielam i I u p p ite r L a tia r is (M a ie s ta s e t G r a v ita s: d e q u e lq u e s d iffé re n ce s en tre les R o m a
a n a w e t p re stiż o w i p a ń s tw a (p o p u lu s R o m a n u s ) i jego n a jw a ż n ie jsz y c h organów , lecz ta k ż e p rz eciw re lig ii p ań stw o w e j. W p rz e k o n a n iu R zy m ian go rliw e p rz e s trz e g a n ie re g u ł k u ltu re lig ijn eg o z a p ew n iało p a ń s tw u p o m y śl n ość i w z ro st te ry to riu m , a z a n ie d b a n ia w tej d zied z in ie pow odow ały n ie p o w o d z en ia - s p a d a ją c e n a R zym k lę sk i w o k re sie późnego c e s a rs tw a i n t e r p re to w a n o ja k o k a r ę bogów z a z a n ie d b a n ie k u ltu i d aw n ej pobożności3. D lateg o , m im o sto su n k o w o dużej to le ra n c ji re lig ijn ej, odm ow ę u c z e s tn ic tw a w o ficjalnym k u lcie pojm ow ano ja k o n ie p rz y ja ź ń w s to s u n k u do p a ń s tw a i do re lig ii rz y m sk iej z a ra z e m (crim en laesae R o m a n a e relig io nis). Z a r z u t te n sta w ia n o ta k ż e c h rześc ijan o m , o d m aw iają cy m s k ła d a n ia o fia r bogom rz y m sk im i p rz y się g i n a bóstw o (g enius) c e s a rz a 4. Po n a d a n iu c h rz e ś c ija ń s tw u z a p a n o w a n ia T eodozjusza I s t a tu s u re lig ii p a ń stw o w e j za zb ro d n ię p rzeciw ko p a ń s tw u u z n a n o w y z n a w a n ie in n y c h n iż c h rz e śc ija ń stw o ku l- tó w 5, a p rz e s tę p s tw a p rzeciw tej re lig ii z a o b ra zę boskiego (i ce sarsk ieg o ) m a je s ta tu 6. J a k o ra c ję śc ig a n ia p rz e stę p c ó w w sk a z y w a n o tro s k ę o z a b e z p ieczen ie p a ń s tw a i lu d z i p rz e d g n iew em i k a r ą B oga w p o sta c i k lę s k żyw iołow ych, j a k n p . trz ę s ie n ie ziem i, z a r a z a 7.
W iele z a s a d z a w a rty c h w u s ta w o d a w s tw ie rz y m s k ic h c e sa rz y c h rz e śc i ja ń s k ic h w s p ra w a c h re lig ijn y c h p rz e n ik a ło do p ra w a k a n o n ic z n e g o 8. N a j
3 Por. M. J a c z y n o w s k a , R e lig ie ś w ia ta rz y m sk ie g o , W a rs z a w a 1987, s. 11.
4 Zob. sz e rz e j: T. M o m m se n , R ö m is c h e s S tr a fr e c h t, L eip z ig 1899, N a c h d r. G ra z 1955, s. 575 i n.
5 Zob. C .T h . 16.10; C. 1.11. Z a g a d n ie n io m ty m p o św ię c o n a j e s t m o n o g ra fia A. D ę b iń skieg o , U s ta w o d a w s tw o k a r n e r z y m s k ic h c esa rzy c h r z e ś c ija ń s k ic h w sp r a w a c h re lig ijn y c h , L u b lin 1990.
6 T. M o m m sen , op. c it., s. 595 i n.
7 T ak ie u z a s a d n ie n ie k a r a n i a b lu ź n ie rs tw a - z n ie w a ż e n ia słow em lu b czy n em B oga - p o ja w ia się je s z c z e w Nov. 77. Zob. A. D ę b iń s k i, S a c r ile g iu m w p r a w ie r z y m s k im , L u b lin 1995, s. 167.
8 F.X. W ern z , P. V id a l, I u s c a n o n ic u m , t. 7: I u s p o e n a le e cc le sia stic u m , R o m ae 1937, s. 6. A. D ę b iń s k i z w ra c a u w a g ę, że a k ty w n o ś ć le g is la c y jn a c e s a rz y rz y m s k ic h z m ie rz a ła do n o rm o w a n ia c a ło k s z ta łtu ży cia re lig ijn e g o w p a ń s tw ie ; sw oim i ro z p o rz ą d z e n ia m i re g u lo w a li s p ra w y d o ty czące d z ia ła ln o ś c i i o rg a n iz a c ji k o śc ieln e j. W iele u s ta w d otyczyło k w e s tii do g m a ty c z n y c h , z a w ie ra ło p rz e p is y p rz ec iw k o h e re ty k o m i w y zn aw co m re lig ii n ie u z n a n y c h p rz e z p a ń s tw o . N ie d z iw i z a te m fa k t, że lic z n e k o n s ty tu c je c e s a rs k ie , z a w a r te g łó w n ie w K o d e k sie J u s ty n i a n a , N o w ela c h j u s ty n ia ń s k ic h o ra z in n y c h , z o s ta ły z am ie sz c z o n e w w ie lu z b io ra c h p r a w a k o ścieln eg o i p rz ez to w p e w ien sposób „ k a n o n iz o w a n e ” (E cc le sia v iv it
leg e R o m a n a . Z n a c z e n ie p r a w a r z y m s k ie g o d la r o z w o ju p r a w a K o ś c io ła ł a c iń s k ie g o ,
[w:] S ta r o ż y tn e k o d y fik a c je p r a w a . M a te r ia ły z k o n fe re n c ji zo r g a n iz o w a n e j 1 0 -1 1 k w ie tn ia
1999 r. w L u b lin ie , re d . A. D ę b iń s k i, L u b lin 2 000, s. 135). H . In s a d o w s k i p o d k re ś la , że
p ra w o rz y m s k ie p rz e z w ie le w ie k ó w było p rz y ję te p rz e z K ościół ja k o źró d ło pom ocnicze i u z u p e łn ia ją c e p r a w a k a n o n ic z n e g o , i to n ie ty lk o o d n o śn ie do n ie k tó ry c h u s ta w s p e c ja l n y c h , lecz w cało ści. Z teg o te ż w z g lę d u s ę d z ia k o śc ie ln y w ra z ie b r a k u o d n o śn y c h p r z e p i sów w p ra w ie k o śc ie ln y m o b o w ia za n y b ył sto so w ać z a s a d y p r a w a rz y m s k ie g o . P o c zątk o w o od b y w ało się to w d ro d z e z w y cz a ju i p r a k ty k i, z a z g o d ą j e d n a k i w y ra ź n y m p o lec en ie m w ła d z y p a p ie s k ie j, a pó źn iej od c zasó w L u c ju s z a I I I (1 1 8 1 -1 1 8 5 ) w d ro d z e sp e c ja ln e j u s t a w y p a p ie s k ie j (P raw o r z y m s k ie j a k o ź r ó d ło p r a w a k a n o n ic zn e g o , [w:] K się g a p a m ią tk o w a k u
w ięk sze o d d ziały w a n ie p ra w a rz y m sk ieg o n a k o ścieln y p o rz ą d e k p ra w n y n a s tą p iło w śre d n io w ie czu , począw szy od p rz e ło m u XI i X II stu le c ia . W raz z re n e s a n s e m p ra w a rz y m sk ieg o u sc h y łk u śre d n io w ie cza , p oczątkow o n a u n iw e r s y te ta c h w Ita lii, później ta k ż e w in n y c h k ra ja c h E uropy, n a s tą p iło ożyw ienie d z ia ła ln o śc i k a n o n is tó w i o g ro m ny p o stę p n a u k i k a n o n isty c z n e j, k tó r a od połow y X II w iek u , po u k a z a n iu się D e k re tu G ra c ja n a , w y o d rę b n i ła się z teologii i z a is tn ia ła ja k o s a m o d z ie ln a d y sc y p lin a n a u k o w a 9. P rz e p i sy p ra w a rz y m sk ieg o , o p ra co w an e p rz ez g lo sato ró w i zm o dy fik ow an e pod w pływ em z a s a d p ra w a kościelnego, z o stały n a s tę p n ie w łączone do C orpus
Iu r is C a n o n ic i10. O d d z ia ły w a n ie p ra w a rz y m sk ieg o n a p ra w o k a n o n ic z n e
u ła tw ia ł fa k t, że s tu d ia obu d y scy p lin o d byw ały się w ty c h sa m y c h o śro d k a c h u n iw e rsy te c k ic h : d y scy p lin y te m ia ły często ty c h sa m y c h pro feso ró w i ty c h sa m y c h uczniów , ta k ż e m eto d y u p r a w ia n ia ty c h n a u k były podobne, a ab so lw en ci stu d ió w p ra w n ic z y c h o p u szc zali u n iw e r s y te ty ze sto p n ia m i n a u k o w y m i in u tro q u e iu r e 11.
O sym biozie p ra w a rz y m sk ieg o i k an o n icz n eg o ś w ia d c z ą p ra c e n a u k o we d otyczące z a g a d n ie ń ex u tro q u e iure, a ta k ż e k o m p e n d ia pośw ięcone c a łe m u z n a n e m u p ra w u . P ra w o rz y m sk ie p rz e n ik a ło b ow iem n ie ty lk o do p ra w a K ościoła łaciń sk ieg o , ale ta k ż e - w m n ie jsz y m lu b w ięk szy m s to p n iu — do p ra w naro d o w y ch . O w a sym bioza, łą c z ą c a p ra w o k an o n ic z n e , rz y m sk ie i cz erp iąc e z niego p ra w o p a ń stw o w e , w id o czn a j e s t ta k ż e w p ra w ie k a rn y m , m .in . w k w e stia c h dotyczących czynów k w a lifik o w a n y c h ja k o cri-
m in a laesae m a ie s ta tis d iv in a e , n a le ż ą c e — w p rz ew aż ając ej części — do
p rz e s tę p s tw m ix ti fo ri, tj. ścig an y c h zarów n o p rz ez ju ry s d y k c ję św ieck ą, j a k i k o śc ie ln ą .
K a ta lo g czynów n a le ż ą c y c h do o m aw ian e j k a te g o rii z a p re z e n to w a n y z o sta n ie n a p o d sta w ie dw óch o p ra c o w a ń p o w sta ły c h w pod obn ym czasie (p o c zątek XVII w ieku) i o podobnym c h a ra k te r z e . P ie rw sz e z n ich , a u to r s tw a J a n a K aszy ca, A sse rtio n e s ex u tro q u e iu re d e c rim in e laesae m a ie s ta
tis, w y d a n e zostało w M oguncji w ro k u 1605 i liczy 27 s tro n fo rm a tu 4 o.
A u to re m dru g ieg o , z a ty tu ło w a n e g o D is p u ta tio [...] de c rim in e laesae m a ie
s ta tis d ivin a e, q u o d s a c rile g iu m iu ra a p p e lla n t (T u b in g ae 1612, 12 s tro n
fo rm a tu 4o) j e s t H e in ric h Bocer. O a u to rz e p ierw szej ro z p ra w k i w iadom o
9 A. D ę b iń s k i, E c c le s ia ..., s. 1 3 6 -1 3 8 o ra z w s k a z a n a ta m l it e r a t u r a .
10 O k r e ś la ją c p ozycję p r a w a rz y m s k ie g o w re la c ji do p r a w a k a n o n ic z n e g o , G ra c ja n w s k a z a ł, iż „ u sta w y c e s a rz y (rz y m s k ic h ) p o w in n y być s to so w a n e w e w s z y s tk ic h p r z y p a d k a c h , w k tó ry c h n ie s ą sp rz e c z n e z e w a n g e lic z n y m i lu b k a n o n ic z n y m i p o s ta n o w ie n ia m i -
D ic tu m p o s t c. 6 D X. Po n im d e k re ty ś c i i d e k r e ta liś c i p o tw ie rd z a li, że do p r a w a rz y m s k ie
go n a le ż y się odw oływ ać w p r z y p a d k u n ieo b e cn o ści r e g u ł k a n o n ic z n y c h , a ta k ż e w s y tu a c jac h , k ie d y d y sp o z y c ja k a n o n ic z n a j e s t w ą tp liw a , p o d c za s gdy k la ro w n y p rz e p is is tn ie je w p ra w ie rz y m s k im (ib id e m , s. 1 4 3 -1 4 4 ).
11 Ib id e m , s. 137.
12 F r a n c is z e k M in o c k i (17 3 1 —1784) j a k o p is a r z p r a w a k a rn e g o , [w:] M isc e lla n e a iu r id ic a
n iew iele. S. S alm o n o w icz12, w y m ie n ia ją c K a sz y ca ja k o p o p rz e d n ik a póź n iejszego, a z n a czn ie lepiej zn a n eg o a u to r a ro z p ra w y z z a k re s u c r im e n
laesae m a ie sta tis, F ra n c is z k a M inockiego 13, z w ra c a u w a g ę, iż K a sz y c a nie
n o tu je ż a d n a en c y k lo p e d ia, B ib lio g ra fia E s tr e ic h e r a n ie p o s ia d a jego d a n y c h biograficzn y ch ; ta k ż e n ie fig u ru je o n w h a s ła c h (rów nież n ie o p u b lik o w a n y ch ) P olskiego S ło w n ik a B iograficzneg o. W ed ług W. W iszn ie w sk ie g o 14 K aszy c był p o n a d to a u to re m ro z p ra w y A sse rtio n e s ex u tro q u e iu re d e em p-
tione, v e n d itio n e (M o g u n tiae 1606), d ed y k o w an ej k an c le rz o w i lite w s k ie m u
S ta n isła w o w i S ap iesze. N ieco in fo rm ac ji o a u to rz e p rz y n o si s tr o n a ty tu ło w a o ra z d e d y k a c ja s k ie ro w a n a do A d a m a Ż ółkiew skiego, b r a ta n k a h e tm a n a S ta n is ła w a Ż ółkiew skiego. N a s tro n ie ty tu ło w ej n a z w is k u a u to r a to w a rz y sz y s k ró t J.U .C . (J u r is u tr iu s q u e c a n d id a tu s ), tj. p o siad ac z je d n e g o z n iższy c h sto p n i a k a d e m ic k ic h , z a ś z d ed y k a cji w y n ik a , iż od dw óch la t s tu d iu je w M oguncji, d o k ąd p rz e d ro k ie m - po n a u k o w y m pobycie we F ry b u rg u i K olonii - p rz y b y ł ta k ż e A d a m Ż ółkiew ski.
B ard z ie j z n a n ą p o s ta c ią j e s t a u to r d ru g ieg o z a n a liz o w a n y c h dzieł, H e in ric h B ocer (1 5 6 1 -1 6 3 0 ), k tó ry s tu d ia p ra w n ic z e odbył w M a rb u rg u , H e lm s ta d t, H e id e lb e rg u i S tr a s b u rg u , a po u z y s k a n iu w 1585 r. s to p n ia d o k to ra n a u n iw e rsy te c ie w T y bindze rozpoczął ta m trw a ją c ą aż do śm ierci k a r ie rę n a u k o w ą ja k o p ro feso r p ra w a len n eg o i k a rn e g o . O bo k J o h a n a H a r p p r e c h ta (1 5 6 0 -1 6 3 9 ) był u w a ż a n y za n ajw y b itn ie jsz e g o p ro fe so ra tego u n iw e r s y te tu w p o c z ą tk a c h XVII w ie k u o ra z a u to r a d zieł p ra w n iczy c h , k tó ry z a p rz e d m io t szczególnych z a in te re s o w a ń o b ra ł p ra w o lo n g o b ard z k ie i rz y m s k ie . P e łn ił p o n a d to fu n k c je w sąd o w n ic tw ie i a d m in is tra c ji W irte m b erg ii: od 1587 r. by ł a se so re m s ą d u n ad w o rn eg o , a od 1608 człon kiem ra d y k sią ż ę c e j15.
O b ie o m a w ia n e p ra c e s ta n o w ią zb iory tez b ęd ą cy ch p rz e d m io te m p u b liczn y c h d y s p u t. D y sp u ty te , p o p rz e d z a n e n ie je d n o k ro tn ie p u b lik a c ją tez, p rz e p ro w a d z a n e b ą d ź to n a z a k o ń cze n ie poszczegó lny ch eta p ó w studiów , b ą d ź to w c h a ra k te r z e e g z a m in u p rz e d n a d a n ie m sto p n i n au k o w y ch , były e le m e n te m ów czesnego n a u c z a n ia u n iw e rsy te c k ie g o . Szczegółow y p rz y k ła d ta k ic h te z s ta n o w ią A sse rtio n e s K aszyca; u ż y ty n a stro n ie ty tu ło w ej czas p rz y sz ły (... v e n tila n d a s p ro p o n et, tu eriq u e c o n a b itu r) św iadczy, iż z o stały w y d an e i rozpow szechnione n a pew ien czas p rz ed obron ą, w y zn aczo n ą n a 20 w r z e ś n ia 1605 r. O b ro n ie p rz e w o d n ic z y ć m ia ł d o k to r o b o jg a p ra w
13 D is s e r ta tio ca n o n ico - c iv ilis d e c r im in e la esa e m a ie s ta tis , P o z n a ń 1775. 14 H is to r ia lite r a tu r y p o ls k ie j, t. 9, K ra k ó w 1857, s. 3 29.
15 A llg e m e in e D e u tsc h e B io g r a p h ie , B d. 2, L e ip z ig 1875, s. 759. Por. H . C oing, H a n d
b u c h d e r Q u e lle n u n d L ite r a tu r d e r n e u e r e n e u r o p ä is c h e n P r iv a tr e c h tg e s c h ic h te , B d. 2: N e u e Z e it (1 5 0 0 -1 8 0 0 ). D a s Z e ita lte r d es G e m e in e n R e c h ts , t. 1: W isse n sc h a ft, M ü n c h e n
1975, s. 520. O u s tr o ju W irte m b e rg ii zob. sz e rz e j: H . C o n ra d , D e u tsc h e R e c h ts g es ch ic h te , B d. 2: N e u z e it b is 1 806, K a r ls r u h e 1966, s. 334 i n.
G o d e frid u s a D riell, p o n tific iu s p ro fesso r o r d in a r iu s 16. Ze s tro n y ty tu ło w ej a n i z d ed y k a cji n ie w y n ik a w y ra ź n ie cel pu b liczn ej dysp uty . Z p ew n o śc ią n ie b y ła o n a e g z a m in e m n a s to p ie ń d o k to rsk i, skoro ro k p óźniej, p u b lik u ją c w sp o m n ia n e ju ż A sse rtio n e s [...] d e em ption e, ve n d itio n e, ich a u to r w y s tę p u je po n o w n ie ja k o J u r is u triu sq u e c a n d id a tu s . P o czątk o w y f r a g m e n t d e dyk acji m oże n a to m ia s t su g ero w ać, że K a sz y c p o k o n u je kolejny, n ie o k re ślony d o k ład n iej e ta p stu d ió w 17.
B ard z ie j u n iw e rs a ln y c h a r a k te r m a ją te z y o p ra co w an e p rz ez B ocera, w ów czas p ro fe so ra p ra w a . S ta n o w ią one część o bszerneg o, liczącego p o n a d 900 s tro n , zb io ru obejm ującego całość s y s te m u p ra w n e g o (D is p u ta tio n u m
d e universo, quo utim ur, iu re p a r s p r im a ), u sy ste m a ty z o w a n e g o w edle p o
rz ą d k u In s ty tu c ji J u s ty n ia n a : p o d staw o w e w iado m ości p o d an e s ą w sposób zwięzły, p rz y stę p n y , u ła tw ia ją c y n a u c z e n ie się m a te r ia łu . D is p u ta tio n e s , podobnie j a k o p ra co w y w an e w ty m czasie ró w n ież n a in n y c h u n iw e r s y te ta c h zb io ry tego ro d z a ju , p o w sta ły bow iem n a b a z ie a u te n ty c z n y c h tez p rz ezn a czo n y c h do pu b liczn ej obrony, z e sta w io n y c h n a s tę p n ie w całość, by sta n o w iły pom oc d la stu d e n tó w p rz y g o to w u jący ch się do e g z a m in ó w 18. P o dobnie j a k w p u b lik a c ja c h ro z p o w szec h n ian y ch p rz e d d y s p u ta m i, w o p ra co w a n iu B o cera k a ż d a z tez o p a trz o n a z o s ta ła a p a r a te m źródłow ym , p o zw a la ją c y m n a u z a s a d n ie n ie p re z e n to w a n y c h s tw ie rd z e ń , ic h ro z w in ię c ie i zbicie k o n tra rg u m e n tó w w czasie obrony. W p ierw szej kolejn ości w s k a z a n e s ą ź ró d ła p ra w a rz y m sk ieg o o ra z fra g m e n ty C o rp us I u r is C a no n ici (po e w e n tu a ln y c h ź ró d ła c h p r a w a objaw ionego), w d ru g ie j - l i t e r a t u r a p rz e d m io tu .
R o z w a ż a n ia n a d is to tą crim e n m a ie s ta tis d iv in a e p o p rz e d z a B ocer - om ów iw szy u p rz e d n io , zgodnie z p rz y ję ty m p o rz ą d k ie m In s ty tu c ji, p rz e s tę p s tw a p ry w a tn e - d efin ic ją p rz e s tę p s tw p u b liczn y ch , do k tó ry c h za licza się ta k ż e szerzej ro z u m ia n a o b ra z a m a je s ta tu . A u to r p rz y jm u je fo rm a ln e k ry te r iu m p o d z ia łu , o k re ś la ją c p rz e s tę p s tw a p u b lic z n e ja k o śc ig a n e n a m ocy u s ta w pow ołujących iu d ic ia p u b lic a 19, z k tó ry c h lex I u lia p o św ięcon a j e s t crim e n m a ie s ta tis 20. B ocer n ie w y ja ś n ia te r m in u m a ie s ta s , czyni to
16 Ten sa m p rzew o d n iczący p o p ro w ad zić m ia ł p u b lic z n ą o b ro n ę w y d a n y ch p rz ez K aszy ca w n a s tę p n y m ro k u A sse rtio n e s [...] de em p tio n e, v en d itio n e (W. W iszn iew sk i, op. cit., s. 329).
17 E go [...] in s tu d iis J u risp ru d e n tia e , d isp u ta tio n is certam en, a u sp ica to in c h o a tu ru s (s. 2). 18 R. S tin tz in g , G e sch ich te d e r d e u ts c h e n R e c h ts w is s e n s c h a ft, B d. 1, M ü n c h e n — L eip zig 1880, s. 1 3 7 -1 3 9 .
19 E s t a u te m p u b lic u m c rim e n , q u o d a liq u a p u b lic o r u m iu d ic io r u m lege v in d ic a tu r , cu-
iu s m o d i est lex J u lia , lex C o rn elia , le x P o m p e ia e t lex F a b ia (s. 767).
20 B o cer m a n a m y śli lex I u lia de m a ie s ta te J u l i u s z a C e z a ra ; n ie k tó rz y a u to r z y s ą d z ą , że is t n ia ł a ty lk o je d n a lex I u lia m a ie s ta tis C e z a r a lu b O k ta w ia n a A u g u s ta (T. M o m m sen , op. c it., s. 541; E . C o sta , C r im in i e p e n e d a R o m o lo a G iu s tin ia n o , B o lo g n a 1921, s. 51), in n i s ą z d a n ia , że b y ły to d w ie o d rę b n e u s ta w y (C.W . C h ilto n , T h e R o m a n L a w o f T rea so n
u n d e r th e E a r ly P rin c ip a te , „ J o u r n a l o f R o m an S tu d ie s ”, R. 43, 1953, s. 73; H .G . G u n d e l, D er B e g r if f m a ie s ta s im p o litis c h e n D e n k e n d e r R ö m is c h e n R e p u b lik , „ H is to r ia ”, R. 12,
n a to m ia s t - pow ołując się n a C y cero n a - K aszyc, o k re ś la ją c go ja k o „w iel kość ja k ie jś najw yższej w ład z y ”21. O baj a u to rz y w y ró ż n ia ją m a je s ta t b o s k i22 i lu d zk i; p odziałow i te m u o d p o w iad a ro z ró ż n ie n ie p rz e s tę p s tw a o b ra zy m a je s ta tu boskiego i ludzkiego. C rim en m a ie s ta tis m oże bow iem być sk ie ro w a n e b ąd ź to p rzeciw re lig ii (in relig io n em d iv in a m ), b ą d ź p rzeciw cesarzo w i, n a ro d o w i i jego b e z p ie c z e ń stw u (a d v ersu s Im p e ra to re m a u t po-
p u lu m eiu sve sa e c u r ita te m ). O b ra z a m a je s ta tu boskiego sta n o w i cięższe
p rz e stę p stw o , gdyż m a je s ta t B oga p rz e w y ż sz a m a je s ta t lu d z k i23. F o rm a m i teg o p rz e s tę p s tw a , n az w an e g o p rz ez B o cera s a c rile g iu m 24, są: b lu ź n ie r- stw o, h e re z ja , sch izm a , a p o sta z ja , sy m o n ia i w ró ż b ia rs tw o 25.
B lu ź n ie rstw o d e fin iu ją a u to rz y ja k o n a r u s z e n ie czci n a le ż n e j B ogu26 p o p rzez b ąd ź to odm ów ienie B ogu ja k ie g o ś p rz y m io tu , k tó ry j e s t M u w ła ściw y (np. dobroć, m iło sierd zie, w szechm oc, sp raw ied liw o ść), b ąd ź to po p rz ez p rz y p isa n ie M u cechy sprzecznej z Jeg o is to tą (np. n iesp raw ied liw ość, o k ru cień stw o )27. B lu źn ierstw o m oże być b ez p o śred n ie, gdy sk ie ro w a n e je s t
21 M a ie s ta s , q u a e e s t m a g n itu d o q u a e d a m s u m m i im p e r ii [...] — s. 1. P or. C icero , De
P a r titio n e O r a to ria 105.
22 K a sz y c po w o łu je się n a P a u l. D. 4 .8 .3 2 .4 : S a c e r d o tio o b v en ien te v id e b im u s , a n coga-
t u r a r b ite r s e n te n tia m dicere; id e n im n o n ta n tu m h o n o ri p e r s o n a r u m , sed e t m a ie s ta ti D ei in d u lg e tu r [...] — s. 1.
23 [...] q u o d c rim e n ta n to e s t g r a v iu s , q u a n to m a iu s est, a e te r n a m q u a m te m p o ra le m
o ffe n d e re m a ie s ta te m — K a szy c, op. c it., s. 1. Por. C. 12, C. 17, q.4: E t s ic u t m a iu s p e c c a tu m est, q u o d in Deo c o m m ittitu r , q u a m q u o d in h o m in e [...].
24 O k re ś le n ie c r im e n la esa e m a ie s ta tis d iv in a e te r m in e m sa c r ile g iu m s to so w a n e było w rz y m s k ic h ź ró d ła c h lite r a c k ic h n a o p is a n ie a k tó w b e zb o ż n y ch , ja k : z n ie w a ż a n ie o b rzęd ó w re lig ijn y c h , b lu ź n ie rs tw o , s to so w a n ie p r a k ty k o k u lty s ty c z n y c h , p rz y n a le ż n o ś ć do g r u p n ie u z n a n y c h p rz e z p a ń s tw o . Do połow y IV w ie k u te r m in s a c r ile g iu m w ta k im z n a c z e n iu , w y ra ż a ją c y n e g a ty w n ą k w a lifik a c ję e ty c z n ą n ie k tó ry c h ry tó w lu b z a c h o w a ń w s to s u n k u do re lig ii u z n a n e j p rz ez p a ń s tw o , u ż y w a n y b ył je d y n ie p rz e z ź ró d ła lite r a c k ie . Po u z n a n iu c h rz e ś c ija ń s tw a , a pó źn iej n a d a n iu m u s t a tu s u re lig ii p a ń stw o w e j, ta k ż e u s ta w o d a w s tw o c e s a r s k ie k w a lifik o w a ło ró ż n e p rz e ja w y b ezb o żn o śc i ja k o s a c r ile g iu m (A. D ę b iń s k i, S a c r ile
g i u m . .. , s. 168).
25 B ocer, op. c it., s. 767; K aszy c, op. c it., s. 1. W o b ecn ie o b o w ią zu jąc y m K o d ek sie P r a w a K a n o n icz n eg o c zy n y te (oprócz w r ó ż b ia r s tw a ) k w a lifik o w a n e s ą ja k o p r z e s tę p s tw a p rz ec iw k o re lig ii i je d n o ś c i K o ścio ła (k a n . 1364 i n . - a p o s ta z ja , h e r e z ja , sc h iz m a , b lu ź n ie r stw o ) o ra z ja k o u z u r p a c ja k o ś c ieln y ch z a d a ń (k a n . 1380 - sy m o n ia).
26 B la s p h e m ia e st d iv in a e m a ie s ta tis e iu sq u e p o te s ta tis c o n te m p tu s, Bocer, op. c it., s. 768. 27 B ocer, op. c it., s. 768; K aszy c, op. c it., s. 1 -2 . A u to rz y p o w o łu ją Nov. 7 7.1.1; c.10, C. 22, q.1; c.2,X,V ,26. Ź ró d ła te w s k a z u ją ja k o fo rm ę b lu ź n ie rs tw a ta k ż e k rz y w o p rz y s ię stw o z o d n ie s ie n ie m się do B oga ja k o ś w ia d k a p ra w d y (p e r c a p illo s vel c a p u t D ei iu r a r e ). P r z y s ię g a s ta n o w i b o w ie m n ie ty lk o p o tw ie rd z e n ie p ra w d y w z e z n a n ia c h sąd o w y c h , a le ró w n ież w p rz y rz e c z e n ia c h p o z as ą d o w y c h , b ę d ą c je d n o c z e ś n ie a k te m k u l tu B ożego, czyli p rz e ja w e m u w ie lb ie n ia P a n a . K rz y w o p rz y się s tw o a co n tra rio j e s t z a p rz e c z e n ie m k u l tu B ożego, czyli s ta n o w i d z ia ła n ie s k ie ro w a n e p rz ec iw k o re lig ii, z a p rz e c z a p ra w d z ie , a w ięc n a r u s z a z a s a d y d o b rej w iary , b ę d ą c e p o d s ta w ą ż y cia spo łeczn eg o ; u n ie m o ż liw ia s p ra w ie d liw e r o z s trz y g a n ie sp o ró w sąd o w y ch , czyli o b ra c a się p rz ec iw k o sp ra w ie d liw o ś c i. W d a w n y m p ra w ie k a n o n ic z n y m je d n y m z p o d sta w o w y c h w ym ogów p rz y s k ła d a n iu p rz y się g i było z a c h o w a n ie o d p o w ie d n ie j je j form y, k tó r a p o le g a ła n a b e z p o ś re d n im lu b p o ś re d n im o d w o ła n iu się do B oga ja k o ś w ia d k a p ra w d y z a w a rte j w p rz y s ię d z e . P o w y ższe w ym ogi ś w ia d c z ą o ty m , że K ościół
w p ro s t p rzeciw ko B ogu, lu b p o śre d n ie , sk ie ro w a n e p rzeciw k o św ięty m , zw ła szcz a M a ry i. P rz e s tę p s tw o to p o p ełn ić m o ż n a n ie ty lk o słow nie, ale i czy n n ie, w szczególności p o p rz ez p ro fa n a c ję p o sta c i e u c h a ry sty c z n y c h b ąd ź u sz k o d z e n ie k rz y ż a o raz w iz e ru n k ó w B oga i św ię ty c h 28. Do jeg o z n a m io n n a le ż y p u b liczn e d o k o n a n ie .
K a r ą za p o p e łn ie n ie b lu ź n ie rs tw a , p rz e w id z ia n ą p rz ez p ra w o Boże, było u k a m ie n o w a n ie 29; ró w n ież p raw o rz y m sk ie p rz e w id u je d la b lu ź n ie r- ców k a r ę śm ierci ( u ltim u m s u p p lic iu m )30. W c z a sa c h w sp ółczesn y ch a u to ro m s p ra w c a b lu ź n ie r s tw a b ez p o śred n ieg o n ie ro k u ją c y n a d z ie i n a p o p ra w ę (in c o rrig ib ilis) k a r a n y j e s t n a m ocy p ra w a k an o n icz n eg o depozycją, je ś li n a le ż y do s t a n u duchow nego, n a to m ia s t osoba św iec k a e k s k o m u n ik ą lu b p u b lic z n ą p o k u tą p o łącz o n ą z k a r ą p ie n ię ż n ą . K a ry p ra w a k an o n icz n eg o g ro ż ą ta k ż e za b lu ź n ie rstw o p o ś re d n ie p o p ełn io n e czynnie; s p ra w c a bluź- n ie rs tw a słow nego n a r a ż a się n a obcięcie ję z y k a lu b n a k a r y u zn a n io w e, za le żn e od w a g i c z y n u i m iejscow ych zw yczajów 31. G rz y w n a lu b k a r a n a
d ą ży ł do p o d k re ś le n ia re lig ijn e g o c h a r a k te r u a k tu p rz y się g i. K rz y w o p rz y się s tw o k w a lifik o w a n o z a te m do p r z e s tę p s tw p rzeciw k o re lig ii, gdyż s ta n o w i ono z a p rz e c z e n ie k u l tu r e lig ij nego i j e s t o b ra z ą B oga. Is to tę k rz y w o p rz y s ię s tw a s ta n o w i w ięc o b r a z a m a je s ta tu Bożego (J. S y ry jczy k , K rz y w o p r z y s ię s tw o w s y ste m a ty c e k a n o n ic zn e g o p r a w a k a rn e g o , „P raw o K a n o n ic z n e ” R. 30, 1991, n r 1 - 2 , s. 122 i n .). K a sz y c p r z y ta c z a p o n a d to S u m ę Teologiczną św. T o m a sz a z A k w in u (2.2, q. 13, a r t. 1), w e d le k tó re g o b lu ź n ie rs tw o j e s t g rz e c h e m p r z e ciw ko cnocie w ia ry .
28 P a r i ra tio n e et illi b la s p h e m ia e n o ta in u s ti s u n t, q u i n o n d ic tis ta n tu m , sed et fa c tis,
co n tra D e u m et S a n c to s p u g n a n t: hoc e st q u i s a n c tis s im u m c o rp u s C h r is ti s a u c ia n t, S a lv a - to ris n o s tr i c ru c e m v e r b e r a n t, d e ii c iu n t , c o n s c in d u n t, p e r c o n te m p tu m p i n g u n t , nec n o n B. V irg in is et S a n c to r u m im a g in es vio la n t, h o rren d a q u e irreveren tia a ffic iu n t (K aszyc, op. cit.,
s. 2; por. B ocer, op. c it., s. 768: F acto q u o q u e b la s p h e m ia m c o m m itti v o lu n t; u t si q u is
im p iis m a n ib u s s p u r c a v e r it fo e d a v e r it o b le v e r it D ei S a lv a to r is q u e n o stri, a u t bea ta e virg i- n i s , vel s a n c to r u m im a g in e s et f ig u r is ). A u to rz y p o w o łu ją się w p ie rw sz e j k o lejn o śc i n a
f ra g m e n ty D ig e stó w A d leg e m I u l ia m m a ie sta tis: M a rc. D. 4 8 .4 .5 i V enul. D. 4 8 .4 .6 o ra z n a C. 1.8, w ś w ie tle k tó ry c h o b ra z y m a je s ta tu c e s a rs k ie g o d o p u sz c z a się te n , k to n isz cz y po św ięco n e w iz e r u n k i c e s a rz a , n ie s ta n o w i n a to m ia s t p r z e s tę p s tw a u sz k o d z e n ie w iz e ru n k ó w je s z c z e n ie p o św ięc o n y ch , u s z k o d z e n ie p rz y p a d k o w e lu b u s u n ię c ie w iz e ru n k ó w z n is zc zo
n y ch ze s ta ro ś c i. P ie rw s z e ń s tw o d a n e ź ró d ło m p r a w a rz y m s k ie g o tłu m a c z y ć m o ż n a ty m , że p o n iew aż b lu ź n ie rs tw o sta n o w iło p rz e s tę p s tw o p r a w a B ożego, w p ie rw sz y c h w ie k a c h c h r z e ś c ija ń s tw a n ie is tn ia ły p o św ięco n e m u sz czeg ó ln e p rz e p is y k a r n e ; p o n a d to w p ra k ty c e b lu ź - n ie rs tw o łączyło się z o d s tę p s tw e m od w ia ry i tr a k to w a n e było ja k o fo rm a a p o s ta z ji. Po u s t a n iu p rz e ś la d o w a ń w obec c h r z e ś c ija ń s tw a sa n k c je k a n o n ic z n e w obec b lu ź n ie r s tw a p o ja w ia ły się rz a d k o , o czym ś w ia d c z ą n ie lic z n e te k s ty p rz y to c zo n e p rz ez G r a c ja n a (c.4, D. 25; c.10, C .22, q.1; c.10 i 13, C .24, q.3; por. ta k ż e c.2, I, 16 in V Io). S u ro w y m i k a r a m i z a b lu ź n ie rs tw o groziło n a to m ia s t p ra w o rz y m s k ie (z w łasz c za Nov. 77). D o p iero p rz e z G rz eg o r z a IX p u b lic z n e b lu ź n ie rs tw o z o sta ło w y ra ź n ie z aliczo n e do p r z e s tę p s tw k o śc ie ln y c h i z a g ro żo n e k a r a m i k a n o n ic z n y m i (F.X. W ern z , P. V idal, op. cit., s. 457).
29 K pł 24,14; 5 K rl 19,35. 30 Nov. 77.1.2.
31 K a sz y c, op. c it., s. 2 -3 ; por. c.2, X, V, 26; c.13, C .26, q.5. B a rd z ie j szczegółow e in fo rm a cje co do w y m ia ru k a r y p o d a je B ocer. W m y śl D e kr eta ló w G rz e g o rz a IX p r z e s tę p c a w in ie n p rz e z sie d em d n i ś w ią te c z n y c h s ta ć w w id o czn y m m ie jsc u p rz e d d rz w ia m i k o ścio ła p o d czas s p ra w o w a n ia m sz y (o s ta tn ie g o d n ia bez w ie rz c h n ie g o o k ry c ia i b u tó w ), p o n a d to p rz ez sześć d n i p o p rz e d z a ją c y c h ow e d n i ś w ią te c z n e pościć o c h le b ie i w o d zie, a ta k ż e
-ciele - ja k o w sp ó łsp raw cy - grozi p o n a d to k a ż d e m u , k to b ę d ą c ś w ia d k ie m b lu ź n ie r s tw a n ie p o in fo rm u je o ty m sto so w n y ch w ład z w c ią g u o śm iu dni. N a k a r ę n a r a ż a się ta k ż e u rz ę d n ik , k tó ry z a n ie c h a ł w szczęcia ś le d z tw a 32.
O baj a u to r z y p o ś w ię c a ją w re sz c ie u w a g ę o k o liczn o śc io m m a ją c y m w pływ n a w y m ia r kary. N a le ż ą do n ic h d z ia ła n ie w afek cie (gniew ie) i w s ta n ie n ietrz eźw o śc i. Z arów no K aszyc, j a k i B ocer p rz y c h y la ją się do opinii, że okoliczności te n ie w y łą c z a ją k a ra ln o ś c i, a je d y n ie w p ły w a ją n a łag o d n ie jsz e tra k to w a n ie o sk a rżo n eg o 33.
K olejnym p rz e s tę p s tw e m , je d n y m z n ajcię ższy c h p rzeciw ko re lig ii, j e s t h e re z ja , d e fin io w a n a p rz ez a u to ró w ja k o d obrow olne i u p o rczyw e b łę d n e p rz e k o n a n ie p rz eciw n e p ra w d o m w ia ry 34. A u to rz y p o w ta rz a ją — za cy to w a n y m w D ek recie G ra c ja n a św. A u g u s ty n e m — iż w g ło szen iu owego b łę d n e go p rz e k o n a n ia h e r e ty k k ie ru je się n is k im i p o b u d k a m i, w szczególności d o cz esn ą k o rz y ścią, np. p ró ż n ą c h w a łą czy ch ę cią w ład z y 35. S p ra w c ą p rz e s tę p s tw a h e re z ji m oże być ty lk o k a to lik , w yznaw ców bow iem in n y c h relig ii, p re z e n tu ją c y c h b łę d n e p o g lą d y n a t e m a t w ia ry k a to lic k ie j, n ie m o ż n a u z n a ć z a h erety k ó w , n ie p o d le g a ją bow iem ju ry s d y k c ji K ościoła i n ie m o żn a
w m ia r ę m o żliw o ści - w e s p rz e ć p r z y n a jm n ie j je d n e g o u b o g ieg o . W w y p a d k u o d m o w y p o d d a n ia się tej k a r z e s k a z a n y z o s ta n ie p o z b a w io n y p r a w a w s tę p u do k o ś c io ła i k o śc ie ln e g o p o g rz e b u . B lu ź n ie r c a m o że te ż z o s ta ć u k a r a n y g rz y w n ą p rz e z w ła d z ę św ie c k ą . S o b ó r l a t e r a ń s k i z 1514 r. z a g ro z ił sp ra w c y b lu ź n ie r s tw a sło w n e g o p rz e c iw B o g u i M a ry i, p i a s t u j ą c e m u u r z ą d p u b lic z n y , u t r a t ą tr z y m ie s ię c z n y c h d o c h o d ó w z a c zy n p o p e łn io n y po r a z p ie r w s z y i d r u g i; z a t r z e c ie b l u ź n i e r s t w o g ro z iło p o z b a w ie n ie u r z ę d u . D u c h o w n y z a p ie rw s z e p rz e w in ie n ie m ia ł z o s ta ć u k a r a n y u t r a t ą ro c zn e g o d o c h o d u z b en eficjó w , z a d r u g ie - p o z b a w ie n ie m b e n e fic ju m (jed y n e g o lu b je d n e g o z k ilk u p o s ia d a n y c h ), z a tr z e c ie - o d e b r a n ie m w s z y s tk ic h p o s ia d a n y c h b e n efic jó w i g o d n o ści. O so b ie św ie c k ie j p o c h o d z e n ia sz la c h e c k ie g o z a d w a p ie rw s z e b lu ź n ie r s tw a m ia ła być w y m ie rz o n a k a r a 25 i 50 d u k a tó w , z a tr z e c ie - u t r a t a s z la c h e c tw a . Z a ta k ie sa m o p r z e s tę p s tw o p le b e ju s z a c z e k a ć m ia ła k a r a w ię z ie n ia , a w r a z ie d w u k ro tn e j re cy d y w y z o b o w ią z a n y b ę d z ie c a ły d z ie ń p r z e s ta ć p r z e d d rz w ia m i g łó w n eg o k o ś c io ła w h a ń b ią c e j m itr z e . Z a u p o rc zy w e p o w ta r z a n ie teg o p r z e s tę p s tw a s k a z a n y z o s ta n ie - w e d łu g u z n a n i a sę d z ie g o - n a d o ż y w o tn ie w ię z ie n ie lu b g a le ry . S ę d z io w s k ie m u u z n a n iu p o z o s ta w ia się ta k ż e w y m ia r k a r y z a b lu ź n ie rs tw o w obec p o z o s ta ły c h ś w ię ty c h . K a ry z a b lu ź n ie rs tw o p r z e w id u je te ż C o n s titu tio c r im in a lis C a r o li
n a : z a b lu ź n ie rs tw o p o p e łn io n e po ra z p ie rw s z y g ro z i k a r a a r e s z t u p o łą c z o n a z p o s te m
0 c h le b ie i w o d zie; z a d r u g ie b lu ź n ie rs tw o w y m ie r z a n a j e s t g rz y w n a w w y so k o śc i z a le ż n e j od w a g i c zy n u i u z n a n i a sę d z ie g o ; b lu ź n ią c y po r a z trz e c i z o s ta n ie u k a r a n y k a r ą śm ie rc i lu b k a r ą m u ty la c y jn ą , a je j sz c z e g ó ln ie c zę sto s to s o w a n a w ty m w y p a d k u fo rm ą j e s t u c ię cie lu b p r z e k łu c ie ję z y k a . K a r ą w y m ie r z a n ą sp ra w c o m b l u ź n ie r s tw a z m ocy sa m e g o p r a w a j e s t w r e s z c ie in f a m ia ; B o c e r n ie p o w o łu je się t u j e d n a k n a ż a d n e ź ró d ło p r a w a (op. c it., s. 7 6 8 -7 7 0 ).
32 B ocer, op. c it., s. 770; por. K asz y c, op. c it., s. 3. Zob. c.10, C .22, q.1; c.13, X, V, 26. 33 Ib id em ; por. A r r iu s M e n a n d . D. 4 9 .1 6 .6 .7 ; c.7 i 9, C .15, q.1.
34 [...] h a e re sis e s t v o lu n ta r iu s erro r in te lle c tu s ex electione et p e r tin a c ia c o n tr a a liq u -
a m s e n te n tia m fid e i - K a szy c, op. c it., s. 3; por. B ocer, op. c it., s. 771: H a e re sis est, c u m q u is p e rv ers o ac p e r tin a c i s p ir itu [...] lev i a r g u m e n to a iu d ic io , e t tr a m ite verae c a th o lica e religionis, c u m sca n d a lo E cclesiae deerrat, a liu d q u e p e rv e rs u m d o g m a tu etu r. Zob. T t 3,10 -1 1 ;
1 T m 6,3; 4 T m 1 ,1 0 -1 3 ; C .1 .1 .1 ; Nov. 109 pr.; c. 26, 29 i 39, C. 24, q. 3.
zm u sić ich do w y z n a w a n ia w ia ry 36. W p raw d zie - z d a n ie m K a sz y ca - h e r e zję p o p e łn ia każdy, k to złożył w y z n a n ie w iary, a z a te m ta k ż e k a te c h u m e n , to je d n a k u sta w o m k a rn y m p o d leg a dopiero o so ba ochrzczona. P o n ie w aż h e re z ja p o leg a n a św iad o m y m d z ia ła n iu (iu d ic iu m in te lle c tu s ), zachodzi o n a ty lk o w sy tu a c ji pozytyw nego p o w ą tp ie w a n ia o w ierze, ale n e g a c ja w ia ry ty lk o w te d y sta n o w i h e rezję, gdy p o łącz o n a j e s t z u p o re m , k tó ry o k re ślić m o ż n a ja k o z a m ia r tr w a n ia w św iad o m y m b łę d z ie 37. Do d o k o n a n ia p rz e s tę p s tw a k o n ieczn e j e s t p o n ad to , b y n e g a c ja p ra w d w ia ry z o s ta ła w j a k ik o lw iek sposób u z e w n ę trz n io n a czynem lu b słow em , gdyż sa m a k t w e w n ę trz n y n ie p o d leg a ju ry sd y k c ji. J e ś li je d n a k z o s ta n ie on u ja w n io n y n a ty le, że u z a s a d n ia p o d ejrz en ie o h e rezję, o sk a rż o n y s ta w ia n y j e s t w gorszej sy tu a c ji procesow ej, gdyż to n a n im spoczyw a c ię ż a r dow odu, by w y k azać sw ą niew in n o ść; je ś li to m u się n ie u d a lu b je ś li w p rz e c ią g u ro k u n ie p ojaw i się, by o d ep rzeć za rzu ty , z o s ta n ie s k a z a n y ta k , ja k b y ud ow odniono m u w in ę 38.
Ju ry s d y k c ję w s p ra w a c h h e re ty k ó w s p ra w u je sądow n ictw o k ościelne, m ając e w yłączność o rz e k a n ia w s p ra w a c h w iary ; je d n a k ż e w y d a n y p rzez są d k o ścieln y w y ro k p rz e k a z y w a n y j e s t do w y k o n a n ia p rz ez w ład z ę św iec k ą , k tó ra , choć m a z a z a d a n ie w s p ie ra ć sąd o w n ictw o k o ścieln e, n ie m oże w e d łu g w łasn e g o u z n a n ia z m ie n ia ć w y d an eg o w y ro k u 39. N ie m a w szcze gólności u p ra w n ie n ia do ła g o d z e n ia k ar, k tó re - j a k z a u w a ż a ją obaj a u to rz y - s ą su ro w e i ró ż n o ro d n e. Do n ajcię ższy c h k a r k o ścieln y c h z a h e re z ję n a le ż y e k s k o m u n ik a w ię k sz a (e xco m m u n ic a tio m aior), o z n a c z a ją c a c a łk o w ite w y k lu cz en ie ze społeczności w iern y ch , a z a te m ta k ż e m .in . za k a z p rz y jm o w a n ia sa k ra m e n tó w . K a r ą w y m ie rz a n ą p rz ez są d y k ościeln e, ale
36 [...] J u d a e i, S a ra c e n i, P a g a n i e ts i p e r v e r s is s im e de F id e C a th o lic a s e n tia n t, n o n p r o
p r ie h a eretici, sed s im p lic ite r In fid e le s a p p e lla n tu r : q u a e q u o q u e c a u sa est, q u o d E cc le sia in illo s q u o a d in fid e lita tis c r im e n n u lla m iu r is d ic tio n e m o b tin e a t, adeo u t nec a d fid e m eos cogere, nec e o r u n d e m in fa n te s , ip s is in v itis , b a p tis a r e p o s s it (K aszy c, o p .c it., s. 4). Por.
C. 1,9,14; c.9, X, V, 6; c. 8, X, V, 19; św. T om asz z A k w in u , S u m a T eo lo g iczn a , 2.2, q. 10, a r t. 8; C onc. T rid ., S e ss. 14, c. 2.
37 D u b ita tio n e m vero et fo r m id in e m , circa res fid e i, p o s itiv a m su ffic e re a d h a e re sim ,
n o n ite m n eg a tiva m . P er tin a c ia m d e n iq u e [...] a d correctionem su s c ip ie n d a m — K aszyc, op. cit.,
s. 4 - 5 . P or. św. T om asz z A k w in u , S u m a Teo lo g iczn a , 2.2, q. 2, a r t. 2; 1,11, §1 in C lem ; 5,5, §2 in C lem .
38 P or. c. 29, C. 24, q. 3; 1,1 in C lem .; c. 11, X, V, 2; c. 34, X, V, 3; c. 13, X, V, 7; św. T om asz z A k w in u , S u m a T eo lo g iczn a , 2.2, q. 2, a r t. 2.
39 [...] q u ia ta m e n se m u tu o iu v a r e d e b e n t se c u la r is et s p ir itu a lis p o te s ta s , in h a eretico -
r u m a b E ccle sia stico iu d ic e d e c la r a tu m e t c o n d e m n a tu m , execu tio s e c u la r i r e lin q u itu r : sic ta m e n , u t h ic ea m , nec m itig a r e , nec p r o a rb itr io c o m m u ta r e a lite r q u a m iu re s a n c itu m s it, v a le a t (K aszyc, op. c it., s. 6); exsec u tio ta m e n [...] s e c u la r i p o te s ta ti, q u a m p r i m u m h a e re ti- c u s a iu d ic e E ccle sia stico c o n d e m n a tu s , et s i c le ricu s s it, a b o rd in e su o d e g r a d a tu d s fu e r it, c o m m ittitu r (B ocer, op. c it., s. 772). T en o s ta tn i a u to r d o d a je , iż d u chow ny, p rz ec iw k o k tó
r e m u z a p a d ł w y ro k s k a z u ją c y s ą d u k o śc ie ln e g o , n ie z aw s ze z o s ta je p r z e k a z a n y w ła d zy św ieck iej, a le o trz y m u je m ożliw ość p o d d a n ia się p o k u cie; w ra z ie odm ow y c z e k a go do ży w o tn ie w ię z ie n ie (por. c. 1, V, 2 in VIo). Zob. c. 32, C. 23, q. 5; c. 6, 11, 18, 19, X, V, 2.
s k u tk u ją c ą ró w n ież w w y m iarz e św ieckim , j e s t in fa m ia , z w ią z a n a m .in . z z a k a z e m p e łn ie n ia u rz ęd ó w 40 (w p rz y p a d k u d u ch o w n y ch o z n a c z a ła o n a m .in . o d e b ra n ie beneficjów i u rz ęd ó w kościeln ych), u t r a t ą w iary g o d n o ści
(v e rita ti p e r d u e llio )41, zdolności do czynno ści p ra w n y c h i p ew n y ch s fe r zdol
n ości p ra w n e j (n p . n iem o żn o ść d zied z icze n ia )42. P ra w o św ieck ie (rzy m sk ie ) p rz e w id u je za h e re z ję - p o za w s p o m n ia n ą wyżej in fa m ią 43 - k a r ę w ygna- n ia 44 o ra z k o n fis k a ty m a ją tk u ( ta o s ta tn ia sa n k c ja to w a rz y sz y ta k ż e e k s k o m u n ice: d u ch o w n i t r a c ą d o b ra n a rzecz K ościoła, św ieccy - n a rzecz p a ń stw a )45. Z a sa d a , iż d o b ra sk a z a n y c h p rz y p a d a ją p o to m stw u 46, w p rz y p a d k u h e re ty k ó w n ie z n a jd u je z a sto so w a n ia ; n a w e t dzieci s k a z a n e g o w y zn ające p ra w o w ie rn ą re lig ię n ie m o g ą liczyć choćby n a p a r s le g itim a 47. N a fo ru m
40 K aszy c, op. c it., s. 6; B ocer, op. c it., s. 773.
41 q u ia [...] in o m n ia m e n d a c io r u m g e n e r a p r o la p s i s u n t, o m n i fid e i e t v e r ita tis c er titu -
d in e p r iv a r u n t; u t n e q u e testes, n e q u e iu d ices, n e q u e a d v o c a ti, n e q u e ta b e llio n e s esse p o s s in t, in fa m e s q u e ipso iu re fa c ti, nec a d o fficia , nec a d c o n silia , nec a d e le ctio n em a d m itta n - t u r (K aszy c, op. c it., s. 6; por. B ocer, op. c it., s. 773).
42 K aszy c, op. c it., s. 6; B ocer, op. c it., s. 773. Por. c. 1, 13, X, V, 7; c. 19, V, 2 in V Io. 43 Po o g ło sz en iu c h r z e ś c ija ń s tw a r e lig ią p a ń s tw o w ą h e re ty c y z o s ta li z a lic z e n i do g ru p y
in fa m e s ; w d z ie d z in ie p r a w a p u b lic z n eg o o zn a c za ło to w y k lu c z e n ie ze s t a n u s e n a to rs k ie g o o ra z z a k a z s p ra w o w a n ia u rz ę d ó w p a ń stw o w y c h . O so b y z n ie s ła w io n e p o d le g a ły ta k ż e o g ra n ic z e n io m p r a w a p ry w a tn e g o , szczeg ó ln ie sp ad k o w eg o . Po ra z p ie rw s z y k a r ę in fa m ii n a ło żył n a h e re ty k ó w c e s a rz T eodozjusz I w r o k u 380 u s ta w ą C u n c to s p o p u lo s p r z y z n a ją c ą c h rz e ś c ija ń s tw u s t a tu s re lig ii p a ń stw o w e j (C. T h. 16.1.2 = C. 1.1.1). W IV i V w ie k u k a r a in fa m ii b y ła n a k ła d a n a o d d z ie ln y m i p rz e p is a m i w s to s u n k u do k o n k r e tn y c h g ru p h e r e ty c k ic h (C .T h . 16.5.3; C .T h . 1 6 .5 .7 p r.; C .T h . 1 6.5.54). R o d z ajem u s z c z u p le n ia czci o b y w a te l sk iej b y ła in te s ta b ilita s — k a r a p o z b a w ie n ia p r a w a w y s tę p o w a n ia w c h a r a k te r z e ś w ia d k a (C. 1.5.21). N a m ocy u s ta w y J u s ty n i a n a z 531 r. p e w n e g ru p y h e re ty k ó w — obok p o g a n i S a m a r y ta n — z o s ta ły p o z b a w io n e p r a w a w y s tę p o w a n ia w s ą d z ie ja k o św ia d k o w ie , in n y m z a ś g ru p o m h e re ty k ó w u s ta w a z a b r a n ia ła s k ła d a n ia ja k ic h k o lw ie k z e z n a ń sąd o w y ch p r z e ciw ko w y zn aw co m o rto d o k sy jn e j w iary . Z go d n ie z n o w e lą J u s t y n i a n a z 537 r. h e re ty c y n ie m o g li w y s tę p o w a ć ja k o św ia d k o w ie p rz ec iw k o o rto d o k s y jn e m u c h rze ś c ija n in o w i, a le m ogli s k ła d a ć z e z n a n ia n a jeg o k o rz y ść (A. D ę b iń s k i, U s ta w o d a w s tw o ..., s. 93 —96).
44 S a n k c ją w y g n a n ia zazw y czaj z a g ro ż o n e by ły p e w n e z a c h o w a n ia i d z ia ła n ia h e r e ty ków : o rg a n iz o w a n ie z g ro m a d z e ń , s p ra w o w a n ie k u ltu , n a u c z a n ie b łę d n e j w iary , o rg a n iz o w a n ie d y s p u t, u d z ie la n ie p o w tó rn e g o c h r z tu , św ię to w a n ie W ie lk an o c y w in n y m n iż u s ta lo n y p rz e z K ościół te r m in ie . N a o z n ac z e n ie s a n k c ji w y g n a n ia p ra w o d a w c a p o słu g iw a ł się t e r m i n a m i d e p o r ta tio (n p . C .T h . 16.5.58; 16.6.6), e x iliu m (n p . C .T h. 1 6.5.45). U s ta w y zazw yczaj n ie p re cy z o w a ły c z a s u i m ie js c a w y g n a n ia . O d rę b n ą fo rm ą tej k a r y było u s u n ię c ie z m ia s t, n a jc zę śc iej sto licy w sc h o d n ie j lu b z a c h o d n ie j części im p e riu m (ib id e m , s. 101).
45 K aszy c, op. c it., s. 9; por. c. 4,11, V, 2, in V Io. W p ra w ie rz y m s k im k a r a k o n fis k a ty m a ją tk u n a jc zę śc iej s to s o w a n a b y ła ja k o s a n k c ja z a o rg a n iz o w a n ie z g ro m a d z e ń h e re ty c k ic h (n p . C .T h . 16.5.51 — u s ta w a H o n o riu s z a z 410 r.). K a r a t a b y ła p o n a d to n a k ła d a n a o d rę b n y m i p rz e p is a m i w obec n ie k tó ry c h g r u p w y zn aw có w re lig ii n ie p ra w o w ie rn e j (C .T h. 16.5.40 = C. 1.5.4), ta k ż e ja k o s a n k c ja d o d a tk o w a to w a rz y s z ą c a n p . w y g n a n iu (C .T h . 16.5.45).
46 K aszy c, op. c it., s. 9; a u to r p o w ołuje się n a C. 9 .4 9 .1 0 i A u th e n tic u m : B o n a d a m n a -
to r u m do Nov. 134.
47 K aszy c, op. c it., s. 9; B ocer, op. c it., s. 772 (por. c. 10, X, V, 7). K asz y c sy g n a liz u je , że n ie w szy scy a u to rz y p o d z ie la ją te n p o g ląd : n a le ż y do n ic h J u l i u s C la r u s , z d a n ie m k tó r e go d zieci w y z n a ją c y c h p ra w o w itą w ia rę , u ro d z o n y c h p rz e d p rz e jśc ie m ro d z ic a n a w y z n a n ie h e re ty c k ie , k a r a t a n ie dotyczy, n ie p o p ie ra je d n a k teg o s tw ie r d z e n ia ż a d n y m p rz e p is e m p ra w a .
św ieckim h e re z ja zag ro żo n a j e s t ta k ż e k a r ą śm ierci. T ak s u ro w ą k a ra ln o ść w y m u siła z biegiem czasu, zd a n ie m K aszyca, d u ż a liczba h erezji i u p ó r ich wyznawców, choć k a r a t a w y n ik a ju ż z p ra w a boskiego: w św ietle S tareg o T e sta m e n tu w ykonyw ano j ą przez u k a m ie n o w a n ie 48. W cz asach n ow ożyt n ych w całym św iecie ch rz e śc ija ń sk im p rz y ją ł się zwyczaj p a le n ia h erety - ków 49, choć, ja k z a u w a ż a Bocer, sto so w an ie tej form y k a ry śm ierci n ie w y n i k a z p r a w a b o sk ie g o a n i lu d z k ie g o 50. K a r a ś m ie rc i n ie j e s t j e d n a k p o d staw o w ą k a r ą za p rz e stę p stw o herezji: grozi o n a dopiero w p rz y p a d k u publicznego w y p a rcia się herezji, a n a s tę p n ie p o w ro tu do d aw n y ch poglądów lu b p rz y s tą p ie n ia do innego w y z n a n ia h erety ckiego , j a k rów nież w p rz y p a d k u uporczyw ej odm ow y n a w ró c e n ia i u n ik a n ia — wobec u z a sa d n io n y c h p odej rz e ń o h erezję — oczyszczenia się z z a rz u tu . C elem t a k surow ego p o tra k to w a n ia spraw ców je s t, j a k p o d k re śla K aszyc, p re w en cja g e n e ra ln a 51. Od k a ry śm ierci m oże u ch ro n ić sk az an eg o p rzez są d k ościelny (n a w e t po jego p rz e k a z a n iu w ładzy św ieckiej) w yparcie się h e re ty c k ic h poglądów w jak im k o lw ie k s ta d iu m p o stęp o w a n ia , co u m o żliw ia ta k ż e s k a z a n e m u p ełn y p o w ró t do w spólnoty w iernych, a n a w e t o d zy sk an ie sk on fisk ow any ch d óbr52.
F o rm ą sa n k c ji w obec h e re ty k ó w j e s t w reszcie p o zb a w ien ie ich m ożliw o ści kościelnego p o g rzeb u . W p raw d zie sa n k c ji tej n ie p rz ew id y w ało p raw o rz y m sk ie , w y n ik a o n a je d n a k z p rz ep isó w p ra w a k an o n icz n eg o , co p o zw ala n a w e t n a e k sh u m a c ję i u s u n ię c ie zw łok h e re ty k ó w p och o w an y ch n a p o św ięconych c m e n ta rz a c h 53.
48 K aszy c, op. c it., s. 7—8; por. P w t 13,3; 4 K rl 23,3; 1 M ch 2,2 4 . K a r a śm ie rc i z a h e re z ję n a k ła d a n a b y ła ta k ż e p rz e z p ra w o rz y m s k ie , j e d n a k p o czątk o w o ty lk o w obec w y zn aw có w m a n ic h e iz m u , z alic z a n e g o — p o cząw szy od c e s a r z a D io k le c ja n a — do c r im in a p u
blica; p rz y n a le ż n o ś ć do tej h e re z ji b y ła t a k sam o k w a lifik o w a n a p rz ez u s ta w o d a w s tw o ce
s a rz y c h rz e ś c ija ń s k ic h . Z a k re s s to s o w a n ia k a r y głów nej z o s ta ł ro z sz e rz o n y p rz e z c e s a rz a J u s ty n i a n a . K a r a ta , w m y śl u s ta w y T eo d o z ju sza II z 428 r. z am iesz c zo n e j w K o d ek sie j u s ty n ia ń s k im ja k o in te r p o la c ja (C. 1,5,5 ,1 ), n a ło ż o n a z o s ta ła n a M an ich e jc z y k ó w n ie p o d
p o rz ą d k o w u ją c y c h się n a k a z o w i w y d a le n ia z m ia s t (por. C. 1,5,12,3). Tę s a m ą k a r ę u s ta n o w ił J u s ty n i a n z a s k ła d a n ie o fia r i s p ra w o w a n ie k u l tu p o g a ń sk ie g o (C. 1.11.10.4) o ra z za p o w ró t do w s p ó ln o ty m a n ic h e js k ie j po u p rz e d n ie j k o n w e rs ji n a w ia rę c h rz e ś c ija ń s k ą , a t a k że z a p o z o rn e n a w ró c e n ie (C. 1.5 .1 6 p r.; 4). Zob. A. D ę b iń s k i, U s ta w o d a w s tw o ..., s. 88 i n.
49 K aszy c, op. c it., s. 7; por. 4 K rl 23,16; J 15,6. 50 B ocer, op. c it., s. 772.
51 K aszy c, op. c it., s. 8; por. c. 8, V, 2 in V Io; c. 9, X, V, 7. A u to r z w ra c a u w a g ę, iż je ś li w p rz y p a d k u m n ie j p o w a ż n y c h p o d e jrz e ń s p ra w c a w y k a ż e , że h e r e ty c k ie p o g ląd y głosił ż a r te m lu b lek k o m y ś ln ie (io cu m a u t lin g u a e lu b r ic u m excessu m ), n a le ż y z a s to s o w a ć in n ą , ła g o d n ie js z ą k a r ę . B o cer d o d a je , że p alo n o ta k ż e k s ią ż k i i p is m a z a w ie ra ją c e b łę d n ą d o k tr y n ę (op. cit., s. 773).
52 K aszy c, op. c it., s. 8—9; B ocer, op. c it., s. 774. Por. c. 4, V, 2, in V Io; c. 11, V, 2, in VIo; c. 10, X, V, 7.
53 Im p e r a to r fa v e t h u m a n ita tis in tu itu , e t iu b e t C h r is tia n e se p e liri illos. S e d q u ia auc-
to r ita s S a n c ta e E cc le sia e C a th o lic a e hoc fie r i p r o h ib e t, c u m ea s e n tim u s , et a C h r is tia n a s e p u ltu r a a rc e m u s; im o s e p u lto s in locis sa c ris e x h u m a b im u s , ne, q u i in v ita n e fa r ie ab u n ita te p r a e c id e r u n t, s e p u lc h r u m c o m m u n e n o b is c u m p o s s id e a n t (K aszyc, op. c it., s. 9—10;
N a k a r y n a r a ż a ją się n ie ty lk o w y znaw cy h e re ty c k ic h d o k try n , ale i wszyscy, k tó rz y św ia d c z ą im pom oc i ob ro nę. W m y śl u s ta w y c e sa rz y W a le n ty n ia n a i M a rc ja n a z a u d o s tę p n ia n ie h e re ty k o m b u d y n k ó w n a o rg a n iz o w a n ie s p o tk a ń w łaścicielom grozi ich k o n fis k a ta n a rzecz lo kaln eg o K ościoła, zaś za rzą d co m b u d y n k ó w k a r a p u b liczn e j ch ło sty lu b g rz y w n a (w zależn o ści od pozycji społecznej). K a r ą p ie n ię ż n ą za g ro żon y z o sta ł ta k ż e u d z ia ł w h e re ty c k ic h d y s p u ta c h , zaś s a n k c ją za p o sia d a n ie n iep ra w o w ier- n y c h k s ią ż e k b y ła d o ży w o tn ia d e p o rta c ja 54.
B ezp o śred n io po o m ó w ien iu p rz e s tę p s tw a h e re z ji a u to rz y a n a liz o w a n y c h p ra c w y m ie n ia ją schizm ę; o kolejno ści tej d ecyd uje zarów no fa k t, iż sc h iz m a często z a w ie ra e le m e n ty h erezji, j a k te ż id e n ty cz n o ść s a n k c ji k a r n y c h 55. S c h iz m a sta n o w i je d n a k o d rę b n e p rz e s tę p s tw o , o zn a cza bow iem odm ow ę tr w a n ia w jed n o ści z gło w ą K ościoła. D o p u szc zają się go - j a k tw ie rd z i B ocer - ta k ż e h ie ra rc h o w ie K ościoła k re u ją c y się n a now ych p rz y wódców, tw o rz ą c w ła sn e s tro n n ic tw a 56. K a r ą z a to p rz e s tę p stw o j e s t e k s k o m u n ik a , a w ra z ie jej z le k c e w a ż e n ia i u porczyw ego tr w a n ia w schizm ie w ła d z a św iec k a w y m ie rz a dodatkow o k a r ę ciężkiego w ię z ie n ia (d u ra cu sto
d ia ) lu b w y g n a n ia i k o n fis k a ty d ó b r b ą d ź in n e k a r y p rz e w id z ia n e d la
h e re ty k ó w 57.
O m ów ione w n a s tę p n e j kolejności p rz e stę p stw o a p o sta z ji a u to rz y defi n iu ją ja k o ca łk o w ite p o rz u c e n ie w ia ry c h rz e śc ija ń sk ie j; B ocer d odaje, że a p o s ta z ja łącz y się z p rz y ję c ie m re lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ie j58. N ie k tó re
54 B ocer, op. c it., s. 773; por. C. 1.5.8.3; 5.
55 H oc sa e p e n u m e r o h a ereseo s la r v a m in d u it, e t t u m p o e n a h a e re sis p u n i tu r (K aszyc, op. c it., s. 10; por. c.26, C. 24, q. 3; c.1, X, V, 8; c. u n ic . V, 3, in V Io). W l ite r a tu r z e o d ró ż n ia się d w a ro d z a je sch izm y : sc h izm ę w czy stej p o s ta c i, w y ra ż a ją c ą się w b e z p o ś re d n im lu b p o ś re d n im o d rz u c e n iu p r y m a tu p a p ie ż a , o ra z tzw . sc h izm ę h e r e ty c k ą , k t ó r a oprócz z n a m io n sc h izm y w czy stej p o s ta c i z a w ie r a e le m e n ty h e re z ji. Z azw yczaj sc h iz m a łączy się z o d rz u c e n ie m ja k ie jś p ra w d y w iary , je d n a k ż e ró ż n i się o n a od h e re z ji. J e ż e li k a to lik nie chce p o d leg a ć B isk u p o w i R z y m s k ie m u i je d n o c z e ś n ie n e g u je p ra w d y w iary , p o p e łn ia w ów c z a s d w a p r z e s tę p s tw a , tz n . sc h iz m ę i h e re z ję . B e z p o ś re d n io c h ro n io n e s ą b o w iem d w a ró ż n e d o b ra w s p ó ln o ty k o śc ie ln e j: w ia r a - p rz e d h e r e z ją i je d n o ś ć K o ścio ła - p rz e d s c h iz m ą ( J . S y ry jczy k , K a n o n ic z n e p r a w o k a rn e . C zęść szczeg ó ln a , W a rs z a w a 2 003, s. 29).
56 S c h is m a [...] est, c u m q u is C a r d in a lis vel E p is c o p u s se ab E cclesia e R o m a n a e u n ita te
s e p a ra t, e t p a r te s s ib iip s i fa c it, o r d in a n d o sc ilic e t n o vo s E cclesia e m in is tr o s , et E cc le sia sti- cas d ig n ita te s seu o ffic ia trib u e n d o (B ocer, op. c it., s. 774; por. c. 34, C. 24, q. 1).
57 K aszy c, op. c it., s. 10; B ocer, op. c it., s. 774. Por. c. 26, C. 24, q. 1; c. 1, X, V, 8; c. 3, V in V Io.
58 A p o s ta s ia [...] q u id e m est, te m e r a r iu s a s ta tu fid e i, o b e d ie n tia e , vel relig io n is, reces-
s u s et d efectio (K aszy c, op. c it., s. 10); A p o s ta s ia [...] e s t c u m q u is C h r is tia n u s a R elig io n e C h r is tia n a p e n itu s d e fic isc it; u t si ex c h r is tia n o J u d a e u s , vel P a g a n u s , vel S a m a r ita n u s , vel S a r a c e n u s f i a t (B ocer, op. c it., s. 774; por. C. 1,7; c. 2, C. 3, q. 4). A p o s ta z ja re lig ijn a
p o le g a ła w p ra w ie rz y m s k im n a o d s tą p ie n iu od o ficjaln ej re lig ii rz y m s k ie j i p rz y ję c iu re lig ii n ie p a ń s tw o w e j; d la te g o te ż p rz y ję cie c h r z e ś c ija ń s tw a p rz ez o b y w a te li rz y m s k ic h s ta n o w iło p rz e s tę p s tw o z d ra d y głów nej - c rim e n la esa e m a ie s ta tis (c rim en la esa e R o m a n a e re lig io n is). Z k o lei te r m in „ a p o s ta z ja ” z o s ta ł p rz y ję ty p rzez c h rz e śc ija n ; o k re ś la li n im z a c h o w a n ie w ie rzący ch , k tó rz y w obliczu grożącego p rz e ś la d o w a n ia o d stę p o w a li od w y z n aw an e j d o tą d w ia ry
p o stacie tego p rz e s tę p s tw a o m a w ia K aszyc: a p o s ta z ja m oże p olegać m .in . n a n ie u z n a w a n iu p a p ie ż a z a najw y ższeg o p ra w o d aw c ę kościelnego, n ie p rz e s trz e g a n iu p ra w a boskiego lu b lu d zk ieg o stan o w io n eg o p rz ez w ład ze k o ścieln e . M ia n e m a p o s ta ty o k re ślo n y z o s ta ł ta k ż e z a k o n n ik po p rz y ję ciu św ięceń, k tó ry o p u szc za z a k o n i żyje j a k o sob a św ieck a, a n a w e t z a w ie ra m a łż e ń stw o (a u to r p o słu g u je się p rz y k ła d e m L u tra , K a lw in a i in n y c h - j a k to u jm u je - zela to res et p ra elo cu to res A n tic h ris ti); n a o k re ś le n ie ta k ie z a słu g u je ta k ż e d u ch o w n y św iecki p o rz u cając y s t a n k a p ła ń s k i59.
P o n ie w a ż a p o s ta z ja p o p e łn ia n a j e s t p o p rz ez o d rz u c e n ie w s z y s tk ic h p ra w d w ia ry c h rz e śc ija ń sk ie j, do a p o sta tó w o d n o sz ą się zasad n iczo te sam e sa n k c je p ra w n e , co do h erety k ó w , k tó rz y p ra w d y te o d rz u c a ją ty lk o częścio w o. P o d sta w o w ą k a r ę k o ś c ie ln ą sta n o w i e k s k o m u n ik a , w ią ż ą c a się z in fa m ią p o w o d u jąc ą sz e re g o g ra n ic z e ń w zdolności p ra w n e j i zdolności do czy n ności p ra w n y c h 60. W obec w in n y c h a p o s ta z ji d u ch o w n y ch - w zależno ści od w ag i cz y n u - o rz e k a n a j e s t depozycja61. Z k a r św ieck ich sto so w an y c h
i p rz y jm o w a li p o g a ń s tw o b ą d ź w r a c a li do j u d a i z m u (J . S y ry jc zy k , A p o s ta z ja o d w ia r y
w św ie tle p r z e p is ó w k a n o n ic zn e g o p r a w a ka rn e g o . S t u d iu m p r a w n o -h is to r y c z n e , W a rs z a w a
1984, s. 28, 103 i n .). C hoć w e w sp ó łc z esn e j lit e r a t u r z e w w ię k sz y m s to p n iu z w ra c a się u w a g ę, iż do is to tn y c h e le m e n tó w teg o p r z e s tę p s tw a n ie n a le ż y p rz y ję cie in n e j re lig ii (np. ju d a iz m u ) b ą d ź s ta n ie się a te i s t ą (tzw . te r m in u s a d q u e m — zob. n p . J . S y ry jczy k , K a n o
n ic z n e p r a w o k a r n e ..., s. 22), to ró w n ież u s ta w o d a w s tw a c e s a rz y c h rz e ś c ija ń s k ic h p rz e c iw
ko a p o s ta to m w s k a z u ją , że is to ta a p o s ta z ji tk w iła - w r o z u m ie n iu p r a w a rz y m s k ie g o - w o d s tą p ie n iu od c h rz e ś c ija ń s tw a . P rz y ję c ie in n e j re lig ii n ie c h rz e ś c ija ń s k ie j d ecy d o w ało j e d n a k o w y so k o ści s a n k c ji k a r n e j, w s k a z y w a ło n a ró ż n ic ę p o m ię d zy p r z e s tę p s tw e m a p o s ta z ji a p r z e s tę p s tw e m h e re z ji, w re sz cie sta n o w iło o z e w n ę trz n y m i s p ra w d z a ln y m c h a r a k te r z e teg o p r z e s tę p s tw a (id em , A p o s t a z j a . , s. 38). I t a k w k o n s ty tu c ji z 315 r. K o n s ta n ty n W iel k i u z n a je z a a p o s ta tó w p rz e c h o d z ą c y c h n a ju d a iz m (C. T h. 16,8,1); p o d o b n ie k o n s ty tu c ja K o n s ta n c ju s z a II z ro k u 3 5 7 gro zi k o n f is k a tą m a ją tk u z a o d s tą p ie n ie od w ia ry c h rz e ś c ija ń sk iej i p rz y ję cie ju d a iz m u (C. T h . 1 6,8,7 = C. 1,7,1). N a w sch o d z ie C e s a r s tw a R zy m sk ieg o p o ja w iła się te n d e n c ja p ra w o d a w c y do p o s z e rz e n ia z a k r e s u p o jęc ia a p o s ta z ji: w m y śl k o n s ty tu c ji T eo d o z ju sza I z ro k u 381 (C. T h . 16,7,1) p rz e s tę p s tw o to p o p e łn ia ją ci, k tó rz y z c h rz e ś c ija n s ta li się p o g a n a m i (q u i ex c h r is tia n is p a g a n i fa c ti s u n t). P ie rw s z y m a k te m p ra w n y m , k tó r y u w z g lę d n ił je d n o c z e ś n ie d w a ro d z a je a p o s ta z ji: do ju d a iz m u i do p o g a ń s tw a , b y ła k o n s ty tu c ja G ra c ja n a , T eo d o z ju sza i W a le n ty n ia n a II z r o k u 383 (C. T h. 16,7,3; por. C. 1,7,2). C hoć p ra w o d a w c a z a k a z y w a ł a p o s ta z ji w je d n y m a k c ie p ra w n y m , to j e d n a k z a c h o w a n e z o sta ło ro z ró ż n ie n ie n a d w a ro d z a je a p o s ta z ji: a p o s ta c i p rz y jm u ją c y ju d a iz m tr a k to w a n i b y li o d m ie n n ie od a p o s ta tó w p rz y jm u ją c y c h p o g a ń stw o (zob. A. D ę b iń s k i, U s ta
w o d a w s tw o ..., s. 1 2 6 -1 2 7 ). D o p ie ro u s ta w a w y d a n a w ro k u 426 p rz e z T eo d o zju sza I I i W a
le n ty n ia n a II (C. T h . 1 6,7,7 = C. 1,7,4), po ra z p ie rw s z y p o s łu g u ją c a się p o jęciem „ a p o s ta z ja ”, n a d a ł a m u tr e ś ć og ó ln ą, o z n a c z a ją c ą p o rz u c e n ie w ia ry c h rz e ś c ija ń s k ie j. T e k s t u s ta w y n ie p re cy z o w a ł ro d z a ju p rz y ję te j re lig ii n ie c h rz e ś c ija ń s k ie j, z ró w n u ją c ty m sa m y m o d rę b n e do teg o c z a s u ro d z a je a p o s ta z ji (do ju d a iz m u i do p o g a ń s tw a - ib id e m , s. 127).
59 K aszy c, op. c it., s. 1 1 -1 2 ; por. c. 11, C .22, q. 4; c. 2, III, 24 in V Io; c. 5, X, V, 9. 60 B ocer, op. c it., s. 775; K aszy c o k r e ś la ow e o g ra n ic z e n ia p o p rz ez iro n ic z n ą p rz e s tro g ę :
Q u a re q u is q u is es, q u i c a p ta s d o n a , leg a ta , q u i in h ia s h a e r e d ita ti, q u i co g ita s fa c tio n e m te s ta m e n ti, ta m a c tiv a m , q u a m p a s s iv a m , q u i vo ca ris in te s tim o n iu m , q u i c o m m e rc ia exer ces, q u i co n so rtia a p p e tis, q u i c o n tr a c tu s in is, p r o c u l esto ab a p o s ta tis ; n o n e n im p l u s lu cr i c u m illis fa cies, q u a m in m e d io m a r i s e m e n te m fa c ia s (op. c it., s. 10).
