• Nie Znaleziono Wyników

Nad Sekwaną czy w Mieście Światła? : peryfraza - indywidualny czy kolektywny punkt widzenia

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Nad Sekwaną czy w Mieście Światła? : peryfraza - indywidualny czy kolektywny punkt widzenia"

Copied!
6
0
0

Pełen tekst

(1)

Nad Sekwaną czy w Mieście Światła? Peryfraza – indywidualny czy kolektywny punkt widzenia

Wprowadzenie

Peryfraza jest fi gurą stylistyczną obecną zarówno w mowie Moliera, jak i w języku Mickiewicza, używaną z podobną częstotliwością między Odrą a Bugiem oraz nad Sekwaną1. Jej użycie raczej nie jest automatycznym wybo- rem środka, jakim dysponuje kod językowy, lecz świadomym stosowaniem omówienia w celu podkreślenia danej cechy czy aspektu denotatu. Nawet wyrażenia omowne ogólnojęzykowe o skonwencjonalizowanej formie pozo- stawiają w tekście wyraźny ślad, będący odbiciem punktu widzenia autora.

Punkt widzenia rozumiem za Bartmińskim (1990: 111) jako „czynnik pod- miotowo-kulturowy, decydujący o sposobie mówienia o przedmiocie, w tym m.in. o kategoryzacji przedmiotu, o wyborze podstawy onomazjologicznej przy tworzeniu jego nazwy, o wyborze cech, które są o przedmiocie orze- kane w konkretnych wypowiedziach i utrwalone w znaczeniu”, a peryfrazę za Bańką (2002: 3) jako „wyrażenie złożone o charakterze opisowym lub przenośnym nazywające nie wprost i zastępujące nazwę właściwą”. Peryfra- zy opisowe, nie są „jednostkami leksykalnymi, lecz produktami doraźnego łączenia słów” (Bańko 2002: 7), na przykład autor Pana Tadeusza, stolica Polski. Znacznie częściej występują jednak wyrażenia omowne o charakterze przenośnym: o podstawie metafory, oparte na podobieństwie zjawisk (białe szaleństwo „jazda na nartach”, Żelazna Dama „Margaret Th atcher”, Czerwona Planeta „Mars”) oraz utworzone metonimicznie, na zasadzie przyległości zja- wisk (nad Sekwaną „we Francji”, za wielką wodą „w Ameryce”).

1 Wszystkie peryfrazy we wprowadzeniu pochodzą ze Słownika peryfraz czyli wyrażeń omownych (Bańko 2009) oraz z publikacji Peryfrazy w naszym życiu (Bańko 2002).

(2)

Zdaniem Bańki (2002: 8) „peryfrazy użyte są po to, aby zwracały na siebie uwagę”. Ich wyraźna funkcja stylistyczna przejawia się głównie w walorze or- namentacyjnym (Dom Boży „kościół”, Kraina Tysiąca Jezior „Pojezierze Ma- zurskie”) oraz eufemizacyjnym (agencja towarzyska „dom publiczny”, choro- ba francuska „kiła”), czasem też łączą w sobie obie wyżej wymienione funkcje (jesień życia „starość”). W peryfrazie jest także nierzadko zawarty element emocjonalno-aksjologiczny, jak w przypadku propagandowych określeń w PRL: zapluty karzeł reakcji (AK) czy zgniły Zachód (Europa Zachodnia i Stany Zjednoczone).

Rolą wyrażeń omownych jest zatem wyostrzenie lub złagodzenie wypo- wiedzi, zwiększenie bądź zmniejszenie dawki emocji, aktualizacja w tekście oraz wartościowanie, etykietowanie zdarzeń, osób lub rzeczy. Różne omó- wienia tego samego denotatu mogą profi lować różne jego cechy i choć są wtórnymi nazwami tego samego przedmiotu, nie pozostają między sobą w związku synonimicznym. Wyrażenia mglisty Albion i ojczyzna futbolu nie są tożsame znaczeniowo, choć stanowią omówienie Anglii, a Kraj Wschodzą- cego Słońca, Kraj Kwitnącej Wiśni czy Kraj Samurajów profi lują różne aspekty tego samego denotatu „Japonia”.

Warunki zrozumienia peryfrazy

W kognitywistycznym ujęciu języka, w którym komunikat utworzony ze zna- ków językowych ma charakter mentalny i jest swoistym obrazem świata, użycie i zrozumienie peryfraz, zawierających w sobie ładunek tworzenia i utrwalania pojęć będących interpretacją rzeczywistości, zależy nie tylko od kompetencji językowej użytkownika, czyli jego wiedzy semantycznej, ale także od szczegó- łowej wiedzy o świecie, faktach historycznych czy zjawiskach kultury. Grze- gorczykowa (2001: 52–53) wskazuje na rolę w znaczeniu wyrażenia

[...] tzw. elementów konotacyjnych (asocjacyjnych), a więc informacji o pewnych ce- chach nieistotnych, kojarzonych przez mówiących ze zjawiskami nazywanymi. Jest oczywiste, że znaczenia wyrażeń to nie tylko odniesienia do obiektywnych zjawisk rzeczywistych, ale także zjawisk myślanych, przeżyć, emocji, wyobrażeń wiązanych ze zjawiskami.

W defi nicji kognitywnej wyrażenia Bartmiński (1988: 169–170) przywo- łuje także elementy aksjologiczne:

Defi nicja kognitywna za cel główny przyjmuje zdanie sprawy ze sposobu pojmowa- nia przedmiotu przez mówiących danym językiem, tj. sposobu utrwalonej społecznie i dającej się poznać przez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania.

(3)

W przypadku peryfraz konceptualizacja zachodzi zatem poprzez kojarze- nie nazwy opisowej i nazwy właściwej z jednym denotatem nie na podsta- wie tożsamości znaczeniowej, ale dzięki wiedzy o rzeczywistości, znajomości intertekstu, do którego odsyła dane wyrażenie, konotacji i szeroko rozumia- nego kontekstu, w tym kodu pragmatycznego, polegającego na odczytaniu intencji nadawcy, że wypowiedź należy rozumieć niedosłownie. Do zrozu- mienia peryfrazy o charakterze przenośnym konieczne jest ponadto odszy- frowanie fi gury stylistycznej, podstawowych cech opisywanego przedmiotu w danym kontekście i sytuacji, a więc odkrycie dominanty znaczeniowej.

I w końcu najistotniejsza okazuje się znajomość verbum proprium, do któ- rego odsyła wyrażenie, bez czego nie byłoby możliwe skojarzenie referenta z wyrażeniem omownym, nie mówiąc już o zrozumieniu pełnego zakresu potencjału semantycznego zawartego w peryfrazie.

Od indywidualnego do kolektywnego punktu widzenia

Na postawione w tytule pytanie postaramy się odpowiedzieć, porównując dwa typy peryfraz2: peryfrazy autorskie (bez stałych denotatów), o których znaczeniu decyduje kontekst, oraz utrwalone/powszechnie zrozumiałe przez przeciętnego użytkownika języka. I tak analiza wyrażeń peryfrastycznych zamieszczonych poniżej, będących twórczymi, autorskimi użyciami, zwraca uwagę na przeważający indywidualny punkt widzenia podmiotu, narzucają- cy subiektywną wizję przedmiotu, do której odczytania jest potrzebny wysi- łek interpretacyjny:

– najlepszy płatnik „Ryszard Krauze” (www.wiadomości.gazeta.pl)3; – matka afer i korupcji „afera FOZZ” (www.panstwo.net);

– Śląska Wieża Eiffl a „najwyższa na świecie drewniana konstrukcja zbudowana na Śląsku” (www.wykop.pl);

– choroba fi lipińska „nadużywanie alkoholu/kac/choroba alkoholowa” (www.tvn24.pl).

W powyższych przykładach, będących nowatorskimi językowymi rozwią- zaniami określania denotatu, konceptualizacja przebiega na podstawie poje- dynczych pojęć przy rozluźnionych granicach semantycznych stosowanych środków leksykalnych. W ten sposób peryfrazy, jako wyrażenia przenośne, reprezentują twórcze wypowiadanie wiedzy o świecie oraz osobisty i jednost- kowy punkt widzenia autora. Wart podkreślenia jest fakt, że indywidualny punkt widzenia ma potencjał zmiany w kierunku punktu widzenia kolektyw-

2 W badanym materiale występują przykłady zarówno z języka ogólnego, jak i potocznego.

3 Dostęp do wszystkich źródeł internetowych cytowanych w artykule: 15 lipca 2013 r.

(4)

nego. Przy sprzyjających warunkach, czyli zapotrzebowaniu języka na dane wyrażenie omowne, peryfraza autorska/spontaniczna może – poprzez wielo- krotne powtarzanie – utrwalić swą strukturę zarówno na poziomie użycia, jak i w kodzie językowym. Konstruowanie pojęcia przy indywidualnym punkcie widzenia zostaje zastąpione jego aktywowaniem, właściwym dla kolektyw- nego punktu widzenia. Rola kontekstu w rozumieniu znaczenia zmniejsza się, a przenośnia traci żywotność, stając się zaakceptowaną kategorią opisu.

Zmianie indywidualnego punktu widzenia na zbiorowy towarzyszy przejście od spontanicznego, twórczego użycia peryfrazy do zastosowań o charakterze ogólnojęzykowym, zilustrowanych następującymi przykładami:

– najstarsza córa Kościoła „Francja” (Bańko 2009: 134);

– przenieść się na tamten świat „umrzeć” (Bańko 2009: 182);

– cztery kółka „samochód” (Bańko 2009: 43);

– kobieta lekkich obyczajów „prostytutka” (Bańko 2009: 72);

– szósty zmysł „intuicja” (Bańko 2009: 211).

Proces konwencjonalizacji środka językowego przebiega od indywidu- alnego, spontanicznego użycia przez użycie kolektywne o zasięgu środowi- skowym i/lub ogólnojęzykowym aż do leksykalizacji wyrażenia. Peryfraza, podlegając procesowi rutynizacji, może się stać idiomem lub skrzydlatym słowem. Wyrażenie omowne, będące na początku swojego „życia” metaforą, metonimią czy innowacyjnym leksemem innej kategorii, z czasem może się przekształcić w unikatową pod względem semantycznym jednostkę słowni- ctwa. W odróżnieniu od metafory/nieperyfrazy, której przenośny charakter zaciera się w procesie konwencjonalizacji, peryfraza, nawet ta o wysokim stopniu leksykalizacji, pozostaje jednak – ze względu na swoją wyrazistość – nadal zauważalna w tekście.

Na styku kolektywnych punktów widzenia

Uwzględniając swoistość i wyjątkowość wizji świata przynależnej danemu językowi, między innymi obszar kulturowy, obyczaje, historię oraz warunki geografi czne danego kraju, a także odrębność kodu językowego, zastanówmy się, na przykładzie języka polskiego i francuskiego, kiedy „przechodząc na drugi język”, uzyskujemy nowy punkt widzenia w swoim dotychczasowym świecie myśli i pojęć. Poniższe zestawienie zawiera przykłady występowania:

a) podobnych peryfraz w obu językach (w tym internacjonalizmów); b) pe- ryfraz mających istotne cechy wspólne (schemat budowy, model tworzenia);

c) peryfraz występujących tylko w jednym z wymienionych języków ze

(5)

względu na różne doświadczenia społeczności językowych (odrębna historia, inne położenie geografi czne); d) peryfraz pozornie podobnych, lecz mają- cych inne znaczenie.

ad a)

Nowy Świat „Ameryka” (Bańko 2009: 140) – le Nouveau Monde (Pommier 2011: 147);

Państwo Środka „Chiny” (Bańko 2009: 158) – l’Empire du Milieu (Pommier 2011: 147);

Wieczne Miasto „Rzym” (Bańko 2009: 223) – la Ville éternelle (Pommier 2011: 147);

Książę ciemności „szatan” (Bańko 2009: 96) – le Prince des ténèbres (Pommier 2011:

149);

ad b)

choroba francuska „kiła” (Bańko 2009: 58) – le mal italien („choroba włoska”) „kiła”

(www.wikipedia.org);

Kraj Kwitnącej Wiśni „Japonia” (Bańko 2009: 79) – Le Pays du Soleil levant („Kraj Wschodzącego Słońca”) „Japonia” (Pommier: 147);

cztery litery, wulg. „dupa” (Bańko 2009: 43) – le mot de cinq lettres, les cinq lettres („słowo na pięć liter”, „pięć liter”), wulg. merde „gówno” (www.larousse.fr);

ad c)

zapluty karzeł reakcji „AK według propagandy PRL” (Bańko 2009: 242);

zgniły Zachód „Europa Zachodnia i Stany Zjednoczone według propagandy ZSSR”

(Bańko 2009: 244);

La Grande Bleue („wielki błękit”, „wielka niebieskość”) „Morze Śródziemne” (Pommier 2011: 148);

Les Trente Glorieuses („Trzydzieści słynnych/chwalebnych [lat]”), „lata prosperity ekonomicznej w Europie Zachodniej 1945–1975” (www.larousse.fr);

ad d)

wielka woda „powódź”, „Ocean Atlantycki” (Bańko 2009: 226–227);

Les Grandes Eaux („wielkie wody”) „pokaz fontann w Wersalu” (www.châteauver- sailles.fr).

Wnioski

W użyciu peryfraz skonwencjonalizowanych, wyrażających kolektywny punkt widzenia, jest podkreślany i utrwalany stereotypowy obraz rzeczywi- stości, a w tworzeniu nowej peryfrazy autor orientuje percepcję rzeczywi- stości konceptualizatora zgodnie ze swym indywidualnym światopoglądem wyrażonym w profi lowaniu. Procesom tworzenia i modelowania pojęć, zachodzącym przy użyciu wyrażeń omownych, sprzyja ich przenośny cha- rakter. Interesujące wydaje się zarówno porównanie kolektywnych punktów

(6)

widzenia w wyrażeniach występujących w dwóch badanych językach, kiedy zauważamy inny/obcy punkt widzenia, właściwy danej społeczności języko- wej, jak i poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jakiej mierze odbiegają one od naszych dotychczasowych językowo-mentalnych doświadczeń. Problem ten warto byłoby przeanalizować w przyszłości.

Cytaty

Powiązane dokumenty

O bejm ow ała ona szeroki w achlarz problem ów, w śród któ rych na czoło w ysuw ały się: kw estia w alki zbroj­ nej — poparta przykładam i w alki wyzwoleńczej

To, co może dziwić, to popieranie przez dzisiejszy rząd rozwiązań, które zgłaszane dwa lata temu przez poprzed- nią ekipę, spotkały się z miażdżącą krytyką ówczesnej

T en prowokacyjny tytuł jest związany z II Kongresem Kardiologii po Dyplomie, który odbył się w kwietniu.. Sesja dotycząca elektrokardiografii poruszyła właśnie

usługodawców, a także działalność osób wykonujących wolne zawody. Zwalnia się od podatku usługi w zakresie opieki medycznej, służące pro- filaktyce, zachowaniu,

Po spotkaniu brat wyt³umaczy to co widzia³ siostrze i powie, ¿e skoro ona nie umie zamkn¹æ równoczeœnie drzwi, to nie mo¿e twierdziæ, ¿e tyczka zmieœci³a siê w stodole.. MT:

muzycznych, przejście od muzyki wykonywanej na żywo i kultu wykonania np. Dziamski, Sztuka po końcu sztuki. Saueracker, Kiedy sztuka toczy się dalej, [w:] Nam June Paik,

1) This hypothesis locates and identifi es clear churches of Galatia: these churches are the congregations at Derbe, Lystra, Iconium, and Pisidian Antioch, all of which Paul

Wzajemne uznanie zostaje tu zdemaskowane jako próba wzajem- nego oszustwa; jeszcze istotniejsze jest jednak to, że samo pojęcie uznania w żadnym sensie nie odnosi się do podmiotu