"Chcesz ty, jak widzę, być dawnym Polakiem" : studia i szkice o twórczości Słowackiego

-VJ

M arek P iech o ta

„Chcesz ty, jak widzę, ' dawnym Polakiem”

Studia i szkice Słowackiego

W ydaw nictw o U n iw e rsy te tu Śląskiego K atow ice 2005

„Chcesz ty, jak widzę, być dawnym Polakiem”

Studia i szkice o twórczości Słowackiego

M em u P ro m o to ro w i i M istrzow i Profesorow i Ireneuszow i O packiem u z podziękow aniam i za lata nauki i w spółpracy 1974-2004

P R A C E N A U K O W E

U N IW E R S Y T E T U Ś L Ą S K IE G O W K A TO W IC AC11

NR 2315

Marek Piechota

„Chcesz ty, jak widzę, być dawnym Polakiem”

Studia i szkice o twórczości Słowackiego

W ydaw nictw o U niw ersytetu Śląskiego Katowice 2005

R edaktor serii: H isto ria L iteratu ry Polskiej

Jerzy Paszek

R ecenzent

Józef Bachórz

N 7

> 9 5 - 3 3 6 3 8 7

Spis treści

W s t ę p ... 7

C zęść pierw sza

Słow acki i M ickiew icz

P o je d y n k i S ło w a c k ie g o z M i c k i e w i c z e m ... 13 P ie r w s z y sąd M ic k ie w ic z a o tw ó r c z o ś c i S ł o w a c k i e g o ... 49

C zęść d ru g a

T r z y szkice o B alladynie

B alladyna - d ra m a t fa łsz y w y c h r o z p o z n a ń ... 63 O e p o p e ic z n e j c u d o w n o ś c i B a l l a d y n y ... 75 B a lla d yn a i filo z o fia h i s t o r i i ... 85

C zęść trzecia

C z te ry s tr o n y p o e ty c k ie g o św iata

F a s c y n u ją c y p r o b l e m a d re s a tk i R o z łą c z e n ia (w re sz c ie d o m k n i ę ty ) . . . . 99

C zęść czw arta

P o lsk a d a w n a i p rz y sz ła

S ło w a c k ie g o p rz y p o w ie ś ć o „ d a w n y m P o la k u ” ... 121 P o ls k a d a w n a i p r z y s z ła w p is m a c h S ło w a c k ie g o . (N a tle to p o s u p a m ię c i i sła­

w y) ... 153

N o t a b i b l i o g r a f i c z n a ... 173

In d e k s u tw o r ó w J u liu s z a S ł o w a c k i e g o ... 175

In d e k s n a z w o s o b o w y c h ... 177

Spis i l u s t r a c j i ... 185

S u m m a r y ... 186

R é s u m é ... 187

Wstęp

ednym z największych nieszczęść Juliusza Słowackiego było niew ątpli­

wie to, że zastał miejsce na Parnasie poezji polskiej pierwszej połow y IL====J XIX w ieku zajęte przez niewiele ponad dekadę starszego Adam a M ic­

kiewicza. Nieprzeciętne, jak przystało na rom antyka, ambicje nie pozwalały m u być drugim lub też być obok, pragnął, chciał, a m oże „musiał” być p i e r w ­ s z y . Toteż część pierwszą niniejszego zbioru o nachyleniu historycznoliterac­

kim Słowacki i M ickiewicz w ypełniają dwa rozdziały: Pojedynki Słowackiego z Mickiewiczem i Pierwszy sąd Mickiewicza o twórczości Słowackiego. Z potocz­

nej naszej wiedzy o epoce skłonni jesteśmy wypierać skandaliczną skłonność do pojedynkow ania się, łatwość, z jaką decydowano się - z błahego niekiedy p o ­ w odu - ważyć na szali życie ludzkie1. N ie bez niedow ierzania przyjm ujem y wiadomość, że jednego dnia w pew nym francuskim mieście polscy emigranci w yznaczyli sobie ni m niej, ni więcej, ty lk o czterdzieści i cztery pojedynki.

Jednak żeby od tej prawdziwej aberracji tak niedaleko było do m ożliw ości lub nawet konieczności pojedynkow ania się Słowackiego z M ickiewiczem, i to nie tylko w sensie m etaforycznym (pojedynek na improwizacje, pojedynek na tek ­ sty), co ma już pewną tradycję w badaniach historycznoliterackich, ale w rze­

czywistości? I druga kw estia, jaki właściwie był pierw szy sąd M ickiew icza o twórczości Słowackiego; na uzyskaniu takiego sądu ustalonego już autorytetu poetyckiego (i krytycznego) m łodem u poecie niezw ykle zależało. O kazuje się, że m am y tu do czynienia raczej z legendą lub w ypow iedziam i grzecznościo­

wymi. M ickiewicz Słowackiego i jego tw órczości niem al nie zauważał albo za­

uważał z niechęcią.

1 O becna wersja tego rozdziału zaw dzięcza najwięcej książce prof. A lin y W i t k o w s k i e j : Cześć i skandale. O em igracyjnym dośw iadczeniu Polaków. G dańsk 1997 (w ersja p o p rz e d n ia - zob. N ota bibliograficzna).

Część drugą stanow ią Trzy szkice o „Balladynie”, m ianowicie Balladyna - dram at fałszywych rozpoznań (nie b y łoby nowej wersji, gdyby nie w nikliw e uwagi k ry ty czn e, jakie zechciał poświęcić wersji poprzedniej prof. H en ryk M arkiew icz2), O epopeicznej cudowności „Balladyny” oraz „Balladyna ” i filozo­

fia historii - wszystkie one wyrastają z najwcześniejszych m oich zainteresowań żyw iołem epopeicznym 3, chociaż niektóre zostały napisane w tej postaci latem 2004 ro k u - właśnie dla dopełnienia tej części zbioru.

Część trzecią - Cztery strony poetyckiego świata - stanow i jeden tylko prze­

gląd dotyczący istotnie Fascynującego problemu adresatki „Rozłączenia” - taki był ty tu ł wersji ogłoszonej wcześniej w pracy zbiorowej (zob. Nota bibliogra­

ficzna), k tó ry dzięki dw óm najnow szym rozp raw o m prof. A ndrzeja Stoffa4 m ogłem uzupełnić sygnalizującym rozstrzygnięcie bądź też unieważnienie spo­

ru nawiasow ym w trąceniem (wreszcie domknięty).

Zasadnicza część ty tu łu niniejszego zbioru „Chcesz ty, jak widzę, być daw­

nym Polakiem ” pochodzi oczywiście z ostatniego w ersu wiersza Juliusza Sło­

wackiego o incipicie Szli krzycząc: „Polska! Polska!”, którego recepcja na prze­

strzeni blisko półtorawiecza przedstawia nader interesujący obraz wiele mówią­

cy o pokoleniach czytelników ow ych mniej znanych fragm entów twórczości poety. Postępow anie bohatera tego wiersza - z w oli autora - przyw ołany na świadka postaw i zachow ań Polaków na emigracji Bóg zdaje się akceptować i nagradzać opinią nieco konserw atyw ną w pierwszej połowie XIX wieku, wy­

kazując zrozum ienie dla politycznych i św iatopoglądow ych fantazji: by być przy d atn y m do odzyskania niepodległości, p rzydatnym przyszłej wolnej oj­

czyźnie, trzeba wykazać się cnotam i, jakimi szczycili się dawni Polacy. Słowac­

kiego przypowieść o daw nym Polaku, jedna z pierw szych m oich prac interpre­

tacyjnych, dotyczy okresu, w któ rym poeta używał swoich niezwykłych uzdol­

nień już głównie do celów pozaliterackich i m im ochodem niejako posługiwał się m istrzow skim w arsztatem poetyckim , poszukując rozwiązań pożytecznych dla bieżącej, patriotyzm em nasyconej polityki.

Bardzo podobnej problem atyce pośw ięcony został jeden z najnow szych tekstów - Polska dawna i przyszła w pismach Słowackiego. (Na tle toposu pamięci

2 W stosow nym miejscu um ieszczam podziękow ania prof. H e n ry k o w i M a r k i e w i c z o - w i za uw agi w jego przeglądzie: M etam orfozy „B alladyny” (w: T e g o ż : Literatura i historia.

K raków 1994, s. 320-321).

3 Z pozycji zw artych w arto tu w ym ienić prace: Ż yw ioł epopeiczny w twórczości Juliusza Sło­

wackiego. Katow ice 1993\ „Pan Tadeusz” i „Król-Duch”- dwie koncepcje rom antycznej epopei. Kiel­

ce 1995 - i tu Słowacki o b o k M ickiew icza.

4 A. S t o f f : „Rozłączenie’’ Juliusza Słowackiego. Problem atyka kom unikacji literackiej a in ­ terpretacja wiersza. „A cta U niversitatis N icolai C o p e rn ic i”. Filologia Polska - N a u k i H um ani- styczno-Społeczne, z. 342. T o ru ń 2001, s. 77-110; T e n ż e : Spór o adresatkę „Rozłączenia"Ju­

liusza Słowackiego oraz zagadnienie wielowykładalności utw oru w świetle Ingardenowskiej k o n ­ cepcji miejsc niedookreślenia. W: Z inspiracji Ingardenowskiej w teorii literatury. Red. A. S t o f f . T o ru ń 2001, s. 89-116.

i sławy)-, w tej pracy zw róciłem baczniejszą uwagę na w ażne dla Słowackiego przeżycie przekroczenia um ow nych granic dawnej Polski podczas w ypełniania poniekąd dyplom atycznej misji w drodze z W arszaw y do Londynu, całość zaś umieściłem w kontekście ponadczasowych m arzeń poetów o uzyskaniu sławy (za życia, a bodaj choć po śmierci), o trw ałym zaznaczeniu się w pamięci po­

tom nych. P o w rót - po latach - do podobnej problem atyki spow odow ał k o ­ nieczność przyw ołania kilku tych samych cytatów , które tu pojawiają się po­

nownie nie z niedbalstwa czy niechęci autora do jakichkolw iek zmian - prze­

ciwnie wszystkie studia i szkice zostały ponow nie przejrzane, przeredagow a­

ne, opatrzone now ym i zakończeniam i, gdy spotkały się z k ry ty czn y m p rzy ­ jęciem lub gdy stan badań rozrósł się w sposób zauważalny, ważący dla in ter­

pretacji, gdy wreszcie pojaw iły się trudniej kiedyś dostępne fascynujące m ate­

riały {Raptularz 1843-1848 opracow any przez M arka Troszyńskiego); w związ­

ku z tym niemal wszystkie teksty znacznie zw iększyły swoją objętość.

A by ograniczyć i tak - z konieczności kw itow ania dokonań „spółbiega- czów” w historycznoliterackich przedsięwzięciach - gęste przypisy, podstaw o­

we wydania dzieł i korespondencji, do których najczęściej się odwołuję, ozna­

czam skrótam i.

W ydanie krytyczne Dzieł wszystkich Juliusza Słowackiego w opracow aniu Juliusza K leinera oznaczam literam i JS D W , w ydanie jed n o lite tw ó rczo ści i ko respondencji Ju liusz Słowacki: Dzieła. T. 1-14. Red. J. K rzy żan ow ski.

W yd. trzecie. W arszawa 1959 - JSD .

W ydanie listów Korespondencja Juliusza Słowackiego. O prać. E. Sawrymo- wicz. T. 1-2. W ro cław -W arszaw a-K rak ó w 1962 - KJS; pojaw iające się po owych skrótach cyfry rzym skie oznaczają to m edycji, arabskie - strony.

Kalendarium życia i twórczości Juliusza Słowackiego. O prać. E. Sawrym o- w icz p rz y w sp ółpracy S. M akow skiego i Z. Sudolskiego. W rocław 1960 - KŻiTJS.

Tym i samymi przesłankam i kierowałem się, stosując skrót adresów najczę­

ściej przyw oływ anych tu u tw o ró w wielkiego ryw ala Słowackiego - A dam a Mickiewicza; edycję jego Dzieł w W ydaniu Rocznicow ym (Warszawa 1993-), którego redakcję naczelną tw orzyli początkow o Z.J. N ow ak, Z. Stefanowska i C. Zgorzelski, po śmierci obu Stefanowską wspiera M. Prussak - oznaczam A M W R , cyfry - jak w ydaniach zbiorow ych u tw orów Słowackiego.

W rzadkich w ypadkach, dotyczących tom ów , które w tej edycji jeszcze się nie ukazały, odsyłam do W ydania Jubileuszow ego (Warszawa 1955) pod red.

J. K rzyżanow skiego - A M W J lub do W ydania Sejmowego D zieł wszystkich (T. 16: R ozm ow y z Mickiewiczem. O prać. S. Pigoń) - A M W S. W całej książce - jeśli nie zaznaczono oddzielnie inaczej - wszystkie podkreślenia moje.

Wersje pierw otne zamieszczonych tu szkiców zawdzięczają wiele recenzen­

tom tom ów zbiorow ych i czasopism, w k tó ry ch się ukazały, m ianowicie Pa­

niom i Panom Profesorom : Alinie Kowalczykowej i Zofii Stefanowskiej, Sta­

nisławowi M akow skiem u i Jerzem u Starnawskiemu; wersja ostateczna - P ro ­ fesorowi Józefow i B achorzow i. W inien jestem wreszcie słowa wdzięczności Profesorow i Ireneuszowi Opackiem u, k tó ry przed blisko trzydziestu laty skło­

nił mnie do zajęcia się twórczością Juliusza Słowackiego, obiecując, iż proble­

m atyka genologiczna okaże się w tym aspekcie o wiele bardziej atrakcyjna niż w wypadku projektow anych przeze mnie wówczas badań twórczości Stanisława Lema. Lata nauki zaowocowały ob ronioną z w yróżnieniem w roku 1977 pra­

cą magisterską nt. Epopeiczności „Balladyny” (recenzował ją Profesor Zbigniew Jerzy N ow ak) oraz pisaną już pod kierunkiem Profesora Zbigniew a Jerzego N ow aka rozpraw ą doktorską Żyw ioł epopeiczny w twórczości Juliusza Słowac­

kiego o b ronioną w rok u 1984 (recenzowali ją Profesorow ie Stanisław M akow ­ ski i Ireneusz Opacki); rzecz ukazała się drukiem dopiero w roku 1993 (recen­

zję w ydaw niczą przygotow ała Pani Profesor H alina Stankowska) - wcześniej ów doktorat, po recenzji Profesora Czesława Zgorzelskiego, otrzym ał nagrodę JM R ek to ra U niw ersy tetu Śląskiego dla najlepszej hum anistycznej dysertacji doktorskiej obronionej w latach 1984-1985. W form ie skrom nego rewanżu - podziękow ania za ówczesną inspirację, lata nauki i dalsze lata w spółpracy po­

zwalam więc sobie ten tom dedykować m em u Pierw szem u P rom otorow i.

Część pierwsza

Słowacki i M ickiewicz

Pojedynki Słowackiego z Mickiewiczem

A le żeby za fraszki, za lada różnicę Zabijać się p rzy kuflu, kartach lub podw ice, Ż eby lekkie p rzy m ó w k i, m niej w arte docinki Z araz przez barbarzyńskie kończyć pojedynki?

Fircyk w zalotach, akt III, sc. X 1

ława, rozgłos, a nawet najbardziej przyziem na z tego szeregu słów nie­

mal bliskoznacznych popularność mają od w ieków swoje jasne i ciem­

ne strony. Często budzą zawiść ludzi m iernych, małych lub tylko pospo­

litych, za to ponad miarę am bitnych. 29 stycznia według obowiązującego p o d­

ówczas w Cesarstwie Rosyjskim kalendarza juliańskiego (tj. starego stylu), a więc 10 lutego 1837 ro k u wedle kalendarza gregoriańskiego, po ciężkich cierpie­

niach zm arł Aleksander Siergiejewicz Puszkin. Śm iertelną ranę otrzym ał dwa dni wcześniej w pojedynku z francuskim em igrantem i rojalistą, baronem Ge- orgem D ’A nthèsem , przybranym synem holenderskiego posła barona Heecke- rena. W obec szeroko rozpow szech n ian y ch w św iatku p etersbu rskiej arys­

tokracji p lo tek , niedw uznacznie łączących żonę P uszkina, N atalię N ikoła- jewną, z carem M ikołajem I, przed czym p oeta nie m ógł się o b ro n ić i w o­

bec nowego paszkw ilu obwiniającego ją o kolejny rom ans właśnie z D ’A n ­ thèsem - konwencje obyczajowe epoki nakazyw ały jedyne wyjście: ówczesne w yobrażenia o obronie hono ru , czci, dobrego imienia dom agały się pojedyn­

'F . Z a b ł o c k i : Fircyk w zalotach. W yd. drugie uzupełnione. O prać. J. P a w ł o w i c z o w a . W rocław 1969, s. 115 (BN I 170). W w ersach poprzedzających to sarkastyczne i reto ry czn e za­

razem pytanie pojaw ia się teza o zaszczytnym przelew aniu k rw i za ojczyznę, za k ró la, praw a i „przodków gro b y ”.

k u 2. W szystko to znam y chociażby z lektury Maskarady3 Jarosława Iwaszkie­

wicza (pierw odruk w ro k u 1938) lub pam iętam y z realizacji spektaklu Teatru Telewizji Polskiej (pierwsza emisja 1 listopada 1971 r.) w reżyserii Andrzeja Ła­

pickiego. Z tragiczną śmiercią Puszkina nie potrafił pogodzić się Michał Jurie- wicz L erm ontow i szybko napisał wiersz - w form ie ody politycznej - Śmierć poety, w k tó ry m dem askował cara jako pom ysłodawcę owej w istocie egzeku­

cji, mającej jedynie p o z o ry pojed y n ku , za co zresztą został zesłany na Kau­

kaz. W roku 1840 zesłany ponow nie, tym razem za udział w pojedynku, zgi­

nął 27 lipca 1841 ro ku podczas urlop u w Piatigorsku przedłużanego pod pre­

tekstem złego stanu zdrow ia, a jakże - od strzału m ajora M ikołaja M artyno- wa w pojedynku jeśli nie zaaranżow anym (jak się niebezpodstawnie podejrze­

w a4), to przynajm niej aprobow anym przez M ikołaja I.

N ie zawsze jednak pam iętam y o tym , że taki sam los mógł spotkać rów ­ nież przynajm niej jednego z dw óch najw ybitniejszych poetów naszego rom an­

tyzm u, Mickiewicza lub Słowackiego, co więcej: mogło się zdarzyć i tak, a prze­

dziw ne koleje losu składające się na ich biografie wcale nie były od tego dale­

kie, że obaj stanęliby naprzeciw siebie z pistoletam i w dłoniach, z urażoną dumą, zawiścią, a może nawet nienawiścią w sercach.

Pojedynek. Dalekie echo rycerskiego turnieju, a m oże raczej „sądu boże­

go”5, przeniesione do w arstw y, któ ra już tak niewiele miała wspólnego z daw­

2 Była to zresztą, jak podają zachow ane d o k u m en ty , co najm niej dw udziesta spraw a h o n o ­ ro w a au to ra Eugeniusza O niegina i jego p iąty pojed y n ek (M. Z i e l i ń s k a : Puszkin i pojedyn­

ki. (R ozw ażania w 160. rocznicę śm ierci poety). „T ek sty D ru g ie ” 1997, n r 1 /2 (43/44) s. 19).

Z kolei z niejaką dum ą m onografista zagadnienia podaje, iż:

D o drugiej w ojny św iatowej znajdow ały się w Polsce pistolety pojedynkow e w ykona­

ne przez w ybitnego rusznikarza m an u fak tu ry wersalskiej, Le Page’a, które użyte były w trag iczn y m p o jed y n k u p o e ty A leksandra P uszkina z oficerem gw ardii cesarskiej D ’A ntesem H eeckerenem .

B. S z y n d l e r : Pojedynki. Warszawa 1987, s. 183.

3 T o aluzja literacka do dram atu filozoficznego w ierszem M ichała L erm ontow a ukończone­

go w ro k u 1835. Por.: W . W o r o s z y l s k i : K to zabił Puszkina. W arszawa 1983 (wyd. z 2004 r.

obejm uje ok. 600 stro n tekstu); W . W i e r i e s a j e w : Puszkin żyw y. Przeł. A . S a r a c h a n o w a . W yb. i p rz y p isy R. Ł u ż n y . K rak ó w 1979. M ickiew icz na w ieść o śm ierci P u szk in a ogłosił w n um erze 1. paryskiego pism a „Le G lobe. Revue des arts, des sciences et des lettres” (25 maja 1837 r.) artykuł: Puszkin i ruch literacki w Rosji.

4 Z ob.: A. S e m c z u k : M ichał L erm ontow . W : H istoria literatury rosyjskiej. Red. M . J a ­ k o b i e c. W yd. drugie zm ienione. T . 1. W arszaw a 1976, s. 571.

5 N ieo cen io n y Słow nik m itó w i tradycji kultury W ładysław a K o p a l i ń s k i e g o podaje de­

finicję:

Sąd boży, ordalia, rodzaj odw ołania się do instancji w yższej niż ziem ska, do bogów , Boga a. sił n ad p rzy ro d zo n y ch , sądow y środek dow o d o w y znany już w starożytności, ro zp o w szech n io n y w e w czesnym średniow ieczu, o p a rty na m niem aniu, że bóstw o o ch ro n i niew innego i p rzyczyni się do w ykrycia sprawcy. Z abronione przez IV sobór laterański w 1215, sądy boże w Polsce zn ik ły na p oczątku X IV w.

nym rycerstwem i w czasy nieobfitujące w prostoduszną i naiwną zarazem wiarę w to, że w bezpośrednim starciu zwycięstwo odniesie p ok rzyw dzony, choćby był słabszy. N ie nasz to zresztą obyczaj i p rzy b y ł do nas z Zachodu, co za­

świadcza Encyklopedia staropolska Z ygm unta Glogera. Praw o polskie nigdy nie uznało tego praw dziw ego bezprawia6 (co prawda, ukazyw anego w aureoli sfe­

ry sacrum), w myśl którego rzeczywiście pok rzy w dzony mógł doznać k rzyw ­ dy pow tórnie z ręki krzyw dziciela w pojedynku i po raz trzeci, gdyż opinia przyznaw ała rację zw ycięzcy. Pięknie jest mieć nadzieję, że bezw zględność i zarozumiałość, pycha i brutalna siła ustąpią przed słusznością, przed p r a w - d ą, ale zgoła czym innym jest domagać się nadprzyrodzonej interwencji w każ­

dej utarczce tylk o dlatego, że z godną potępienia beztroską położono w niej na szale życie ludzkie. Dla części rom antyków pogląd ten był jaw nym anachro­

nizm em, starym zabobonem , dla części - graniczył z bluźnierstw em , dla w ięk­

szości zaś zw olenników narodowego mesjanizmu bezpośrednia ingerencja Boga w spraw y człowieka miała się przejawiać jedynie w historii, przez wielkie ka­

taklizm y dziejowe w rodzaju Wielkiej Rewolucji Francuskiej czy obfitujących w tak liczne ofiary przem arszów wojsk N apoleona przez Europę na przełom ie wieków.

A przecież pojedynki, m im o oficjalnych zakazów, jeszcze w pierwszej p o ­ łowie XIX w ieku nie były rzadkością. W dobie Królestwa Polskiego do najgło­

śniejszych pojedynków znawcy tej m aterii zaliczają aż pięciokrotne starcie się w ciągu kilku lat księcia Adam a Jerzego C zartoryskiego z generałem dywizji Ludwikiem M ichałem Pacem7. Obaj starali się o rękę panny A nny Sapieżanki, której rodzice (Aleksander Sapieha i A nna z Zam oyskich) w ybrali księcia star­

szego o trzydzieści lat od panny. O d generała panna była m łodsza o lat dwa­

dzieścia. Generał W incenty Krasiński potraktow ał tę decyzję jako obrazę całego wojska polskiego i skłonił Paca do w yzw ania księcia na pojedynek8. O statni z pięciu pojedynków , jak wieść niesie, odbył się już po ślubie księcia z panną Sapieżanką i generała z panną Karoliną z M ałachowskich. Jak się zdaje, zazw y­

czaj w tych starciach lekkie rany odnosił starszy w iekiem arystokrata, znacz­

K opaliński w ym ienia w śród „najczęściej stosow anych śro d k ó w ” ow ych sądów b ożych, po p ró ­ bach zimnej i gorącej w ody, ognia albo gorącego m etalu rów nież pojedynek sądow y „popularny w średniow iecznej P olsce” (W. K o p a l i ń s k i : Sło w n ik m itó w i tradycji ku ltu ry. W arszaw a [2004], s. 1158).

6 Z. G l o g e r : Encyklopedia staropolska ilustrowana. W stęp J. K r z y ż a n o w s k i . W yd.

drugie [przedruk fotooffsetow y w ydania z 1900-1903]. T. 4. W arszaw a 1972, s. 58-61.

7 Szerzej o ty m piszę w haśle „pojedynki” w: M. P i e c h o t a , J. L y s z c z y n a: Słow nik Mic­

kiewiczowski. K atow ice 2000, s. 256-258.

8 Kolega M ickiew icza, filom ata M ikołaj M a l e w s k i a u to r Księgi w spom nień (K raków 1907), jako przyczynę pierw szego p o jedynku podaje nieporozum ienie podczas składania życzeń i ofiarow ania pisanek z okazji św iąt w ielkanocnych i zw iązanego z ty m starego ruskiego o b y ­ czaju trz y k ro tn y c h - za zgodą i w obecności rodziców - po cału n k ó w z p anną (B. S z y n d l e r : Pojedynki..., s. 81-82).

nie m ło d szy zaw o dow y w o jsk ow y „ h o n o ro w o ” w ykazy w ał swą przew agę w posługiw aniu się orężem.

Jak podają obfite m ateriały z epoki, jako p ow ód pojedynku wystarczała najczęściej aw antura pom iędzy dw om a wielbicielami jednej pani. A ntoni Mal­

czewski, zaledwie osiemnastoletni podporucznik Korpusu Inżynierów w Szkole Aplikacyjnej A rtylerii i Inżynierów w W arszawie, późniejszy pierw szy odno­

to w an y polski zdobyw ca M o nt Blanc (a zaledwie ósm y tu ry sta)9 oraz autor bodaj najsłynniejszej rom antycznej powieści poetyckiej pt. Maria, pojedynko­

wał się w ro k u 1811 ze swym starszym przyjacielem, oficerem ułanów Księstwa W arszawskiego, A leksandrem Błędowskim. Przyczyną pojedynku była ostra w ym iana zdań na tem at słynnej z w dzięków i zalotności K aroliny Chodkiewi- czowej, o której Błędowski miał się wyrazić niezbyt pochlebnie z racji bliskich, wiążących go z ową damą stosunków , co uraziło platonicznie w niej zakocha­

nego Malczewskiego. P ró b y pojednania nie przyniosły oczekiwanego rezulta­

tu. Pojedynek na pistolety. „Strzelano się na Pow ązkach. Sekundantem Mal­

czewskiego był oczywiście mąż damy, A leksander C hodkiew icz”10. Malczew­

ski, „w ierny paź” strzelający „trochę z zazdrości, a trochę w obronie honoru pięknej pani” - jak pisze w cytow anym tekście Ryszard Przybylski - dw ukrot­

nie nie trafił. Za to Błędowski zranił przyjaciela niegroźnie w kostkę u lewej nogi. Rzecz skończyła się więc dość szczęśliwie, h o n o r dam y został ocalony, a przyszły poeta - w skutek owego postrzału i dalszych kom plikacji po kolej­

nej kontuzji odniesionej w trakcie popisów na zbyt narow istym koniu podczas przyjęcia oficerskiego - nie wziął udziału w tragicznej wyprawie N apoleona na M oskwę w rok u 1812.

Ale nie zawsze przecież stawali naprzeciw siebie p o ró żnieni przyjaciele, z których przynajmniej jeden zachował bodaj część zdrowego rozsądku. Blisko dziesięć lat później, wczesną wiosną 1821 roku, aby zapobiec pojedynkow i po ­ m iędzy m łodym M ickiewiczem i szam belanem d w oru austriackiego N artow - skim, spieszyli do Kow na trzej filomaci: Jan Czeczot, Kazimierz Piasecki i T o ­ masz Zan; mieli zam iar podjąć próbę zażegnania honorow ego nieporozum ie­

nia11. Panowie poróżnili się podczas gry w karty w bostona wieczorem pierwsze­

9 W k o ń cu lipca 1818 r. M alczew ski w y ru szy ł z sześciom a p rzew o d n ik am i z C ham onix i zdobył szczyt Aiguille du M idi (3843 m) w m asyw ie M o n t Blanc, 3 sierpnia, ty m razem z jede­

nastom a przew odnikam i, zdo b y ł szczyt najw yższy (4807 m). Z dobyciem „góry M ont Blanc” po­

chw alił się poeta w przypisie 4. do w iersza 234 w M arii, relacje z ty c h w ysokogórskich w ycie­

czek d ru k o w ał „D zien n ik W ileń sk i” 1818, T. 2, n r 11, s. 488-492 {„Maria" i A n to n i M alczew­

ski. K om pendium źródłowe. O prać. H . G a c o w a. P rzedm ow ę napisał J. M a c i e j e w s k i. W ro ­ cław 1974, s. 228).

10 R. P r z y b y l s k i : Wstęp. W: A. M a l c z e w s k i : Maria. P owieść u kra iń ska . O p rać.

R. P r z y b y l s k i . W arszaw a 1976, s. 7.

11 P oeta zrazu w yznaczył przyjaciołom rolę sekundantów ( M . D e r n a ł o w i c z , K. K o s t e - n i c z , Z. M a k o w i e c k a : K ro n ika życia i twórczości M ickiewicza. Lata 1798-1824. W arsza­

wa 1957, s. 284-285).

go dnia świąt W ielkiejnocy (10 / 22 kwietnia). Doszło do rękoczynów , a Mic­

kiewicz nawet posłużył się lichtarzem . N artow ski, k tó rem u niesprawiedliw a tradycja nie zachowała w pamięci nawet imienia, w obecności dok to ra Kow al­

skiego i jego żony czynił niedw uznaczne aluzje, w yrzucał pięknej doktorow ej skryw any rom ans z poetą. Doszło do w yzw ania (wyzywał N artow sk i i z ko ­ nieczności dok to r Kowalski), na szczęście nie doszło do tragedii, żaden wystrzał nie zmącił pozornego spokoju saloniku doktorow ej Kowalskiej. M ickiewicz kilka dni po owej aw anturze tak kończył relację o rezultatach przedsięwzięć mediacyjnych, sfinalizowanych zresztą, zanim trzej przyjaciele zdążyli nadje­

chać, w liście do Czeczota (z Kowna, 20 kw ietnia / 2 maja 1821 r.), pisząc, iż N artow skiem u

zabroniono formalnie bywania; w yzyw ał mię znow u, odpowiedziałem, że teraz już bym się w stydził, kiedy raz na n iczym się skończyło . W szakże, dla uniknięcia hałasów, w yprosiłem m u znow u wstęp, za co jest mnie bardzo wdzięczny.

A M W R X IV , 188-189

Ostatecznie, na wszelki wypadek, starannie określono w arunki „bezkolizyjne­

go” odwiedzania przez obu panów salonu pani K aroliny.

Pojedynek. Skuteczny lub nieskuteczny, rzeczywiście sfinalizow any lub tylko zapowiadany. C zy jest to jedna z tych rzeczy, które nam dzisiaj tak tru d ­ no zrozumieć? Raczej nie. Jeśli wierzyć relacji Teodora Łozińskiego12, jednego z grona przyjaciół poety, filom aty, k tó ry tę historię opow iedział Józefow i K o­

walewskiemu (rzecz w ydrukował po latach Jan Prusinowski w warszawskiej „Ga­

zecie Codziennej” z 12 lutego 1860 r.), zdesperowany po śmierci m atki i po ślu­

bie Marii W ereszczaków ny z hrabią W aw rzyńcem P uttkam erem M ickiewicz gdzieś na początku ro k u 1821 (ślub odbył się 2 / 1 4 lutego tego roku) w ybrał się do Bolciennik z m ocnym postanow ieniem , że w yzw ie na pojedynek męża swej ukochanej. D o pojedynku jednak nie doszło, co zawdzięczam y - według tej relacji - niezw ykłem u opanow aniu, taktow i, zdumiewającej w yrozum iało­

ści i gościnnemu przyjęciu, jakie zgotow ał poecie i mającemu m u sekundować Łozińskiemu pan hrabia. O w a wyrozum iałość będzie dla nas mniej zdum iew a­

jąca, gdy doczytam y w haśle „pojedynki” ty m razem M arty Zielińskiej, że hra­

bia został „powiadom iony przez Łozińskiego o celu odw iedzin”13. D ram atyczne

12 P or.: K ro n ika potoczna i anegdotyczna z życia A d a m a M ickiewicza. Z dw o m a po rtreta ­ mi. [O prać. W . B e ł z a ] , L w ów 1884, s. 32-36.

13 M, Z i e l i ń s k a : hasło „ p o jed y n e k ” w: J.M . R y m k i e w i c z , D. S i w i c k a , A. W i t ­ k o w s k a , M. Z i e l i ń s k a : Mickiewicz. Encyklopedia. W arszawa 2001, s. 416. Zielińska w ym ienia jeszcze grożące M ickiew iczow i (lub też realnie, a naw et krw aw o rozstrzygnięte) dalsze pojedyn­

ki: z K azim ierzem Piaseckim - filaretą (w ro k u 1822), z k tó ry m ś z k rew n y ch K onstancji Ł u­

bieńskiej (w ro k u 1832), w reszcie z Sew erynem P ilchow skim - to w iań cz y k iem (w roku 1846), 2 „Chcesz ty...”

rozw iązanie podpow iadały wielka, rom antyczna miłość i konwencje obyczajo­

we epoki; rów nie rom antycznym wyjściem z sytuacji m ogłoby być efektow ­ ne sam obójstw o poety.

Jeśli uw ierzym y w tę historię, m am y praw o umieścić ją nawet przed scy­

sją z szam belanem N a rto w sk im . Być m oże to on m iał się stać zastępczym

„kozłem ofiarnym ”, skoro hrabia tak zgrabnie się w yw inął. Z całą pewnością natom iast w iem y, że to właśnie najpierw W aw rzyńcow i P uttkam erow i, nie M aryli, przesłał M ickiewicz egzem plarz wydanego blisko ro k później (począ­

tek czerwca 1822 r.) pierwszego tom u swych Poezji, zawierającego ballady, a po­

śród nich Kurhanek Maryli. Romans. (Myśl ze śpiewu litewskiego), którego kar­

tę ty tuło w ą ozdabiał am orek z lu tn ią14. Inna sprawa, że zw łoka w przesłaniu egzemplarza dla M aryli powstała najpraw dopodobniej w skutek oddania przez poetę do ozdobnej opraw y jednego spośród luksusow ych trzydziestu to m i­

ków o dbitych na piękny m papierze w elinow ym , podczas gdy cały - liczący pół tysiąca - nakład Józef Zawadzki odbił na niezbyt dobrym , tanim papierze i opraw ił w szaroróżow e broszurow ane okładki.

Skłonność Polaków do rozstrzygania sporów w pojedynkach miała się na­

silić na em igracji, o czym p rzek o n u je lek tu ra rozdziału K ultura samotnych mężczyzn książki A liny W itkowskiej Cześć i skandale:

W em igracyjnym środow isku m ężczyzn m ożna m ówić w ręcz o manii pojedynkow ania się z najróżniejszych pow odów , czasem zupełnie bła­

hych - grube słowo, czyjś gest, lekceważące zachowanie, drwina, ale także odm ienne opinie i poglądy, zwłaszcza polityczne. [...] N a odpo­

wiedzialność L ubom ira Gadona przypom nę, że pewnego dnia w Awi- nionie odbyto czterdzieści cztery pojedynki15.

W opuszczonym tu fragmencie W itkow ska przyw ołuje świadectwo pamięt­

ników Piotra K rzyżanow skiego, wspom nienia o pojedynkach indywidualnych i zbiorow ych (z generałem Józefem Bemem), o pojedynku Józefa Zienkowicza z A dam em Kołyską, w k tó ry m sekundantem był m łody Juliusz Słowacki. Po­

jedynki były tak częste, że skonstatow ano nawet potrzebę stw orzenia „księgi h o n o ru ”, rodzaju kodeksu umożliwiającego bardziej skuteczną (i mniej krw a­

wą) obronę godności. W spom niany epizod sekundow ania przez Słowackiego

ale w szy stk o to pozostaje bez w arto ścio w y ch d o w odów ; jedni w ięc zaliczają je do „znanych spraw p o jedynkow ych M ickiew icza”, d ru d zy trak tu ją jako plotki.

14 A. S e m k o w i c z : W ydania dziel A d a m a M ickiewicza. O wydaniach ogłoszonych za ż y ­ cia poety. 1833-1855. G awęda bibliofilska przez... z podobiznam i. L w ów 1926, s. 6-10. „P odo­

b izn y ” oznaczają tu re p rin ty k art ty tu ło w y ch pierw odruków .

15 A. W i t k o w s k a: Cześć i skandale. O em igracyjnym dośw iadczeniu Polaków . G dańsk 1997, s. 42-43. Iro n iczn a zbieżność tej liczby z M ickiew iczow ską „czterdzieści i czte ry ” jest tu chyba zupełnie p rzypadkow a, a m oże L u b o m ir G adon jednak troszkę przesadził.

w pojedynku dwóch wcześniej w spółpracujących ze sobą blisko em igrantów jest na tyle sym ptom atyczny, że w arto m u poświęcić nieco więcej uwagi, tym bardziej, że Słowacki pozostaw ił dość dokładny i obszerny opis tego w ydarze­

nia. Rzecz znam ienna - w Kalendarium życia i twórczości Juliusza Słowackie­

go nazwiska Zienkowicza i Kołyski spotykają się zaledwie dw ukrotnie; po raz pierwszy 10 grudnia 1831 roku w śród osób zakładających Tow arzystw o Litew­

skie, które zresztą w krótce przekształciło się w Tow arzystw o Litewskie i Ziem Ruskich. Odczuwam y dziś pewną niezamierzoną zapewne przez autorów ironię w końcow ym zdaniu tej notatki: „Z niektórym i z w ym ienionych osób Słowac­

ki będzie utrzym yw ał stosunki tow arzyskie i poza zebraniam i organizacyjny­

m i” [KŻiTJS 136]. Pojedynek jako form a „utrzym yw ania stosunków tow arzy­

skich”? O to nieoczekiw any p u n k t widzenia życia em igrantów . Po raz drugi panowie mieli się spotkać tydzień po świętach W ielkiejnocy (Słowacki został zaproszony na śniadanie do księżnej C zartoryskiej i całą rzecz szczegółow o opisał w liście z Paryża do m atki, z 26 maja 1832 r.); konieczne będzie obszer­

niejsze przytoczenie, które wypada poprzedzić zamieszczoną we wcześniejszej partii listu uwagą Słowackiego, że zalicza on opisywane zdarzenia do „dość in­

teresujących”:

W tydzień potem [tj. po święconym u księżnej - M .P.] m iałem scenę innego rodzaju - musiałem być sekundantem jednego z m oich znajo­

m ych - jednego z posłów . Pojedynek miał być śm iertelny - i muszę wam się przyznać, że chciałem koniecznie, aby się na niczym nie skoń­

czył. O godzinie 4-tej rano wyjechałem z m oim protegow anym do la­

sku Bulońskiego - wszak musicie znać ten lasek, bo jest sławny z po ­ jedynków - śliczny lasek, zupełnie mi wieś przypom niał. Ranek był taki piękny. Widzieliście m nie czasem, kiedy w zburzony chodzę pręd­

kim krokiem; otóż właśnie miałem taką minę, chodząc po alejkach ocie­

nionych krzakam i leszczyny, wtenczas kiedy mój tow arzysz leżał pod drzew em i myślał - zapewne o Litwie i o rodzicach. W godzinę p rzy ­ jechali nasi przeciw nicy, a z nim i H łuszniew icz jako d o k to r. O zn a­

czyliśmy plac - aż tu strażnicy lasów pokazują się i widząc plac roz- m ierzony oświadczają nam , że w lasku od niejakiego czasu strzelać się nie w olno. W siedliśmy do karet i ujechawszy w iorstę zastanawia­

m y się, obieram y now y plac, nabijam y pistolety - aż tu znów ci sami strażnicy, już serio na nas rozgniewani, że za nic w ażym y ich ostrze­

żenia.

KJS I, 117

W liście do m atki nie razi nas wysuw anie się osoby Słowackiego na plan pierwszy, ale już w tej przytoczonej części zwraca uwagę w yczulenie na pew-

ne pow aby pojedynkow ego obyczaju; nasilą się one w dalszej części, gdyż po­

jedynek - m im o przeszkód - musi się odbyć:

Z n ó w w ięc siedliśm y do p o w o z ó w i w y jechaliśm y z lasku aż do St. Cloud. Tam zw ierzyw szy się w oźnicom z naszego zamiaru, ci za­

w ieźli nas dalej o milę od Paryża, do lasku ogrodzonego jak ogród i tam oświadczyli, że m ożem y się strzelać, bo nam nikt nie przeszko­

dzi. W tym lasku odbył się pojedynek - o k ro p n y , bo z taką zim ną krw ią się odbywał, że trw ał półtorej godziny - a trz y razy strzelali się.

Właśnie kiedy ja kom enderowałem schodzenie się do barier - kiedy oba przeciw nicy przybliżali się mierząc do siebie i przybliżali się żółwim krokiem - zegar jakiś z bliskiego miasteczka uderzył godzinę 10-tą, ale tak pom ału, tak donośnie, że my, sekundanci, oparci o drzewa, spoj­

rzeliśm y na siebie i zadrzeliśmy. Przyznali się nam potem dwaj prze­

ciwnicy, że i na nich zegar ten okropne uczynił wrażenie. Za trzecim strzałem mój tow arzysz w rękę raniony został - i dalszego strzelania się nie dopuściliśm y - to jest oni nie dopuścili, bo ja z najzimniejszą krw ią nabijałem pistolety. A by się tu przed wami uniew innić, muszę tu dodać, że widziałem , iż ty lk o przez domaganie się coraz nowych strzałów, aż do śmierci, h o n o r jego mogłem ocalić - jakoż mam w nim teraz wdzięcznego przyjaciela. Po pojedynku przyw itałem się z jego przeciw nikiem - i odwieźliśm y obu zw aśnionych do Paryża. Nie po­

godzili się z sobą, ale są grzeczni nawzajem i w tow arzystw ie witają się z daleka.

KJS I, 117-118

D o zachowania wzajemnej grzeczności zobowiązyw ała uczestników poje­

dynku przelana krew. Jednak jako całkowicie odartą z jakichkolwiek powabów tę samą historię przedstaw ia świadek epoki, autor D ziennika z lat 1831-1834, P io tr Kopczyński:

Dzisiaj dowiedziałem się o pojedynku L itw inów - posłów Zienkowi- cza i Kołyski: pierw szy uszczypliw y, drugi grubijanin. N a schadzce poselskiej Kołysko drwił publicznie, że ten coś przegrał w Palais-Royal;

Zienkow icz odpowiedział, iż nie jest być rajfurą pani Guerin: po ro­

zejściu zgrom adzenia Kołysko chciał uderzyć (bo wielki i silny), stąd pojedynek, pojedynek śm iertelny na pistolety; z jednej strony sekun­

danci Szemiot, Z am brzycki, R odkow ski, od Zienkow icza poeta Sło­

wacki i oficer C hodźko, brat Leonarda. W lasku Boulogne ich spędzo­

no i ty lk o co do kozy nie wzięto: pojechali więc do S. C loud i tam strzelali się trz y razy, do zapory ty lk o o 10 kro k ó w do siebie przy­

chodzili; i trzy razy bez wystrzału; czekając każdy na przeciwnika, aby

ten pierwszy strzelił. Nareszcie zgodzono się, na kom enderów kę dwa razy strzelali i darm o, za trzecim strzałem raniony Zienkow icz m oc­

no, ale nie śm iertelnie16.

Różnice w tonacji mogą w ynikać rów nież i z tego faktu, że dla młodego dw udziestodw uletniego zaledwie Słowackiego był to p ierw szy p ojedynek, w którym uczestniczył (w roli sekundanta), relację swą pisał w liście do rodzi­

ny, adresowanym do m atki, ale wiedział, że będzie je czytało więcej bliskich mu osób. N atom iast doświadczony uczestnik powstania listopadowego P io tr K op­

czyński zapisał przytoczone tu myśli w inty m nym D zienniku. N ie liczył się z odbiorcą, ale też nie miał złudzeń.

W zajemne stosunki Słowackiego i M ickiewicza tradycyjnie po lonistyka współczesna od czasów monograficznego ujęcia tego zagadnienia w pochodzącej sprzed trzech ćwierci ubiegłego w ieku książki M anfreda K ridla17 określa jako

„antagonizm wieszczów”, przy czym Słowacki w tym ujęciu miał być stroną atakującą. To on usiłował zagarnąć dla siebie bodaj część sławy i uznania wiel­

kiego przeciw nika. M ickiewicz zaś, w myśl owej - nie do końca obiektyw nej - koncepcji, miał tylko odpierać ataki i to najczęściej przez zachowanie w tej

16 C y t. z a :J . S t a r n a w s k i : Juliusz Słow acki we wspom nieniach współczesnych. W rocław 1956, s. 46.

17 M. K r i d l : A n ta g o n izm wieszczów. R zecz o stosunku Słowackiego do Mickiewicza. L w ów 1925. N a fakt, że tem at te n w arto podjąć na n o w o , zw róciła już uwagę A lina W i t k o w s k a (zob.: Zagajenie dyskusji w drugim dn iu obrad Sym pozjum nt. „Słowacki m istyczny". W : Słowac­

k i mistyczny. Propozycje i dyskusje sym pozjum . Warszawa 10-11 grudnia 1979. Red. M . J a n i o n iM . Ż m i g r o d z k a . W arszawa 1981, s. 267). R ozdział niniejszy, oczywiście, nie m a ta k dużych ambicji, by pretendow ać do m iana całościowego ujęcia, wskazuje ty lk o na jeden z istotnych aspek­

tów problem u, k tó ry należy w ziąć p od uwagę w przyszłym , now ocześniejszym przedstaw ieniu tej kwestii. P rogram konferencji naukow ej nt. Słowacki współczesnych i potom nych. ( W 150. rocz­

nicę śmierci poety) 8-10 listopada 1999 ro k u w P oznaniu zapow iadał, co praw da, referat Zbignie­

w a M ajchrow skiego Strona M ickiewicza i strona Słowackiego - anta g o n izm w ieszczów dzisiaj, ale nie został on w ygłoszony.

Z kolei interesująco o literackiej polem ice zaw artej w samej ironicznej form ie Podróży do Z iem i Świętej z Neapolu pisał L eszek L i b e r a (Juliusz Słowackiego „Podróż do Z iem i Świętej z Neapolu”. P oznań 1993, s. 167 i nn.).

Spore nadzieje na now e sądy w kw estii „antagonizm u w ieszczów ” w iążę z zam ierzeniam i d r Magdaleny B ą k jako p ro m o to r jej obronionej z w yróżnieniem pracy doktorskiej: Mickiewicz jako erudyta. ( W okresie wileńsko-kow ieńskim i rosyjskim). K atow ice 2004, k tó ra pro jek tu je ba­

danie konfrontacji w ieszczów w kontekście koncepcji „lęku przed w p ły w em ” H aro ld a Bloom a.

(Por.: H . B l o o m : Lęk przed wpływem. Teoria poezji. Przeł. W. K a l a g a . W: Współczesna teo­

ria badań literackich za granicą. A ntologia. O p rać. H . M a r k i e w i c z . T . 4. C z. 2. K rak ó w 1992, s. 250-288).

sprawie całkowitej bierności, wyniosłego milczenia. Zatem antagonizm - tak, ale żeby miało dojść aż do pojedynku? Ambicje młodego Słowackiego najlepiej określa jego własne zdanie zanotow ane na kartach Pamiętnika spisywanego po latach w Paryżu (to fragm ent zapisu z 22 lipca 1832 r., mającego odtw arzać nastroje i pragnienia z lat 1827-1828):

N ie, ja skazany jestem żyć już bez uczuć - skazany, abym przez całe życie czekał sławy, która może przyjdzie pierwszego dnia mojej śmier­

ci... bo pam iętam , że będąc m ałym dzieckiem i zapalenie nabożny, modliłem się nieraz: O Boże! daj mi sławę choć po śmierci, a za to niech będę najnieszczęśliwszym, pogardzonym i nie poznanym w m oim ży­

ciu.

JSD XI, 162

T ru d n o oprzeć się refleksji, że przynajm niej część swej biografii Słowacki w yprorokow ał sobie bezbłędnie, że lekkom yślnie sprow okow ał los, skonstru­

ował samosprawdzającą się przepow iednię, jednak uczynił to nie bez pom ocy wielu „życzliw ych” z otoczenia Mickiewicza.

N iezw ykle czułemu, a nawet przeczulonem u na punkcie poetyckiej sławy m ło dem u Ju liu szo w i b ard zo zależało na o p inii ustalonego już a u to ry tetu w dziedzinie now ej, rom antycznej poezji, a takim był niew ątpliw ie w 1829 roku przebywający jeszcze w Rosji M ickiewicz - m im o iż wysłał do niego swo­

je m łodzieńcze pró b ki poetyckie, nie doczekał się ani słowa odpow iedzi18. N a­

wet najmniejszego sygnału zainteresowania. Tu konieczna będzie nieco obszer­

niejsza dygresja: nazwisko Słowackiego w pismach autora Dziadów, co potw ier­

dza usłużnie Słownik języka A dam a Mickiewicza, pojaw ia się zaledwie cztery razy. W liście (z L ozanny, 7 stycznia 1840 r.) do B ohdana Zaleskiego snuł wieszcz plany dość zaskakujące:

[...] jak będę miał pieniądze, i literaturę, i książki porzucę, na wsi osią­

dę i będę m uzyki kom ponow ał. Zam iar dawny. T ylko że nikt a nikt w mój talent m uzyczny nie w ierzy. O baczym y, k to ma racją. M am w tym względzie, jak Słowacki powiada, zapas ironii na całą publicz­

ność.

A M W R XV, 515

Kolejna w zm ianka Mickiewicza o Słowackim, bardzo istotna (wypadnie do niej pow rócić w dalszej części pracy), pochodzi rów nież z listu do tegoż Zale­

skiego (z Paryża, 26 grudnia 1840 r.):

18 O bszerniej o ty m piszę w drugiej części rozdziału Pierwszy sąd M ickiewicza o twórczości Słowackiego, pom ieszczonego w ty m zbiorze.

W czora byliśm y na sutej wieczerzy u Eustachego; w ezw any przez Sło­

wackiego im prowizacją, odpow iedziałem z natchnieniem , jakiego od czasu pisania D ziadów nigdym nie czuł. Było to dobre, bo w szyscy ludzie różnych partii rozpłakali się i bardzo nas pokochali, i na chwilę wszyscy napełnili się miłością. W tę chwilę duch poezji był ze mną.

A M W R XV, 596

I jeszcze jeden list do tego samego adresata (z Paryża, 23 czerwca [1841 r.]);

M ickiewicz odpowiada Zaleskiemu na jego wrażenia z lektu ry ówczesnej n o ­ w inki wydawniczej, jaką było ogłoszonych właśnie przez Słowackiego pierw ­ szych pięć pieśni Beniowskiego (Zaleski zarzucał Słowackiemu i m łodszym p o ­ etom „złość i pychę”):

O poezji [pisał M ickiewicz - M.P.] boję się i myślić. C hybabym gdzie głęboko na wsi zasiadł, to b ym może co w ydum ał. N ie masz tedy na ten raz spółbiegaczów prócz Słowackiego. D obrze i święcie powiedzia­

łeś, że nam trzeba tulić się ku miłości i pokorze. G dyby i nieboszczyk Byron był m iędzy nam i, pewnie by nas zbudow ał pokorą. A te bied­

ne pyszałki, co się im dzieje!

A M W R XV, 625

O statnia wreszcie, najkrótsza w zm ianka pochodzi z listu do tow iańczyka Ferdynanda G u tta (z Paryża, 3 czerwca 1843 r.): „Słowacki dotąd jeszcze ostat­

niego upadku nie napraw ił” [AMWJ XV, 568], Badacze dopatrują się tu aluzji do ślubowania z 3 czerwca tego ro k u i stanowczej form y odm ow y upokarza­

jącej prośby o m edalik19. W zm ianki te są więc bardzo rzadkie i poza jednym wypadkiem, dotyczącym im prowizacji, pojawiają się w kontekście pejoratyw ­ nym . Co więcej, w paryskich w ykładach Literatury słowiańskiej Słowacki jako poeta i dram aturg dla profesora Collège de France niem al n i e i s t n i e j e ! — poza jednym , jedynym w ypadkiem , jakim jest początek w ykładu XX III k u r­

su drugiego (piątek, 6 maja 1942 r.):.

19 Biograf poety pisze o ow ym dniu:

F anatyzm , rozm aite p rak ty k i sekciarzy stały się też pow odem pierw szych k o nfliktów w Kole. D nia 3 czerw ca odbyło się p o w tó rn e ślubow anie czło n k ó w K oła. Z tej okazji M ickiew icz rozdał zasłużonym braciom m edaliki M atki Boskiej N iepokalanego Poczę­

cia nadesłane p rz e z T o w iań sk ieg o , sp o rząd zo n e i k o lp o rto w a n e w edług objaw ień s. K atarzy n y L abourré z 1830 r. O w y ró żn ien ie to czło n k o w ie sam i m usieli prosić, a p o tem „z płaczem całow ali ręce i nogi A dam a” - jak n o tu je G oszczyński. Słow acki nie poniżył się do tego stopnia; był to jego pierw szy „upadek” jako członka Koła i źró ­ dło k o n flik tu zarysow ującego się z czasem coraz w yraźniej.

Z. S u d o l s k i : Słowacki. Opowieść biograficzna. W arszawa 1996, s. 240.

W każdym dziele tegoczesnej literatury polskiej znajduje się w zm ian­

ka o Sybirze; są świetne u tw o ry obrazujące cierpienia Polaków ; jest nawet u tw ór Słowackiego, którego akcja rozgryw a się na Sybirze; trze­

ba więc powiedzieć kilka słów o tym kraju.

A M W R IX, 289

Podkreślam tu tendencyjnie słów ko „naw et”, choć nie wiem, jaką intona­

cją obdarzył je wykładowca, ale i ciąg dalszy tego zdania jest wystarczająco w y­

m ow ny: nie trzeba w cyklu w ykładów o literaturach słowiańskich ani jedne­

go zdania więcej o A nkellim , ani jednego zdania o jego autorze, trzeba sporą część w ykładu poświęcić... Syberii. D rugi raz, już bez nazwiska, M ickiewicz przedstaw ił p rzy k ład o w ydźw ięku rów n ież niek o rzy stn y m , jak nie należy ukazyw ać w literaturze świętej i historycznej postaci księdza M arka. W śród w yjątkow o ostrych słów zakończenia w ykładu XV tegoż kursu drugiego (wto­

rek, 22 lutego 1842 r.; zakończenie - miejsce znaczące w sensie retorycznym , autor uzyskuje tu efekt zwielokrotniony!) pojawiają się „pycha” i „świętokradz­

tw o ” na określenie autorów współczesnych poem atów o księdzu M arku:

Są pisarze, co wyszydzając szlachetną ideę, której ów człowiek był apo­

stołem i m ęczennikiem , śmieją jeszcze poświęcać poem aty na jego po­

chwałę. Ten rodzaj pochwał jest bardziej świętokradzki niż potępienie, jakie na męża tak sławnego rzucali jego współcześni. Tacy pisarze nie­

chaj się obawiają, aby ich nie policzono pom iędzy faryzeuszów. Fary­

zeusze budow ali groby zm arłym p ro ro k o m lub owe groby zdobili, zostali jednakże w yklęci przez Pana, bo zawsze rościli sobie praw o kam ienow ania p ro ro k ó w żywych.

A M W R IX, 206

Sens zdań Mickiewicza, jego specyficzne widzenie roli poety i zadań stawia­

nych przed poezją, bliżej wyjaśni się w dalszej części pracy. Już w tym miej­

scu jednak w ypada zwrócić uwagę na charakterystyczne przyjęcie tych słów przez słuchaczy wykładu; Jan Koźm ian tak pisał do Stanisława Koźm iana w li­

ście z 27 lutego 1842 roku:

Z now u bardzo w ażną miał lekcję M ickiewicz w przeszły w torek. [...]

Pow stał m ocno na Polaków , co bez w iary w sercu poryw ają się na określenie wielkich religijnych figur jak Ks[iędza] M arka, po swojemu im prom ieniam i głowę wieńcząc.

K ŻiTJS 413

Tak więc Słowacki w wykładach paryskich praktycznie nie istnieje, chociaż M ickiewicz potrafił docenić, a nawet przecenić innych współczesnych „spół-

biegaczów”. Znaczące to przem ilczenie, niemal bezw yjątkow e, bro ń straszna i w brew pozorom ofensywna, w procesie kom unikacji literackiej jest orężem bardzo dolegliwym, choć niezbyt eleganckim, rani głębiej niż najbardziej nie­

sprawiedliwa, na fałszywych przesłankach i zarzutach oparta polem ika. G dy­

by Mickiewicz kierował się w tym działaniu, czy też - jak chciał M anfred Kridl - braku działania, względami osobistym i, czemu w dalszej części pracy w ypad­

nie zaprzeczyć, m usiałby bardzo zmaleć w naszych oczach.

Przeciwnie Słowacki. Jeśli kiedyś powstanie słownik języka Juliusza Słowac­

kiego (chociaż nadzieje na to maleją z upływ em każdego dziesiątka lat), hasło

„Mickiewicz” z pewnością będzie należało do obszerniejszych. Słowacki wiódł spór z M ickiewiczem w kwestiach literackich, politycznych i filozoficznych - w utw orach poetyckich, w druku i w pryw atnej korespondencji, w przekaza­

nych p o tom n ym rozm ow ach z przyjaciółm i, często rów nież z pom inięciem nazwiska w postaci łatwo czytelnych aluzji, jak w przypadku słynnej pochwały wartości artystycznych Pana Tadeusza, zawartej w tak często cytow anych przez badaczy oktaw ach Beniowskiego.

Słowacki m ierzył w ysoko, naw et bardzo w ysoko. M arzył o tym , by stać się polskim Szekspirem w dziedzinie dram aturgii, B yronem - w poezji. W idać to wyraźnie w jego wstępie do 3. to m u Poezyj (Paryż 1833 r.). C o więcej, jego ambicje nie zam ykały się w ciasnych „krajow ych” granicach, m arzył o tym , by stać się pierwszą literacką wielkością w sensie uniw ersalnym - w literaturze powszechnej i na zawsze. Pisał:

Lecz m yli się ten, kto sądzi, że narodow ość poezji zależy na opisyw a­

niu narodow ych w ypadków : w ypadki są tylko szatą, ciałem, pod k tó ­ rym trzeba szukać duszy narodowej lub duszy świata.

JSD II, 156

W ydawało m u się, choć myśl tę w liście do m atki sam okrytycznie uznał za

„głupią”, że zajmie miejsce zmarłego właśnie G oethego. M ickiewicza umieścił na „niższym szczeblu” w hierarchii tw órców , na jaki zasługują „poeci ściśle kra­

jow ym i zam knięci granicam i”. Jednak dwa pierwsze to m y jego poezji, które ukazały się w Paryżu w kw ietn iu 1832 roku, nie dawały podstaw do takich marzeń, Słowacki pokazał się w nich jako artysta, podczas gdy ówcześni czy­

telnicy - sam to później przyznał w artykule Kilka słów odpowiedzi na artykuł pana Z. K. - „bynajmniej o artystostw ie nie myśleli... ważną i okropn ą trage­

dią rzeczywistą zajęci” [JSD XI, 114], Mickiewicz owe tom iki Słowackiego okre­

ślił w swoim gronie k ró tk o i dosadnie, m oże naw et nie zdawał sobie spraw y z zabójczości sądu rzuconego m im ochodem , w form ie bon m ot - popisu salo­

nowej konwersacji, aforystycznego przebłysku inteligencji, kto wie, czy nie po nadających niezwykłą lotność myśli licznych toastach. Sąd ten „zwolennicy Ada­

m a” nie bez satysfakcji życzliwie przekazali Słowackiemu (Paryż dla polskiej

emigracji nie był dużym miastem), ten zaś zrazu naiwnie zinterpretow ał tę „re­

cenzję”. Pisał w liście do m atki (z Paryża, 12 sierpnia 1832 r.):

Jeden z Polaków m ów ił mi zdanie, jakie dał M ickiewicz o m oich dwu tom ikach... pow iedział, że m oja poezja jest śliczna, że jest to gmach piękną architek tu rą staw iony, jak w zniosły kościoł - ale w kościele Boga nie ma... Prawda, że śliczne i poetyczne zdanie? - podobne do jego sonetu Rezygnacja.

KJS I, 136-137

Słowacki dobrze znał tw órczość Mickiewicza. W zakończeniu sonetu, po­

m ieszczonego jako XI w cyklu tzw . Sonetów odeskich (Moskwa 1826 r.), nie­

szczęśliwego bohatera lirycznego tak bowiem charakteryzow ał poeta:

I serce ma podobne do dawnej świątyni, Spustoszonej niepogod i czasów koleją,

Gdzie bóstw o nie chce mieszkać, a ludzie nie śmieją.20

A M W R I, 221

W istocie jednak owo „śliczne i poetyczne zdanie” zawierało sąd kategorycz­

nie potępiający poezje Słowackiego za brak idei, w ew nętrzną pustkę, artysto- stwo form y - pięknej architektury słów, połączone z brakiem poetyckiej tre­

ści, zatem - bez w artości. „Kościół bez Boga” stał się na długi czas (bo aż po neorom antyzm ) synonim em oceny tw órczości Słowackiego, i tej późniejszej - po ro ku 1832; w tym właśnie tkw iła „siła fatalna” retorycznego obrazu. Stał się on rów nież pewnego rodzaju obsesją Słowackiego, k tóry w ielokrotnie w swych późniejszych utw orach próbow ał ów m otyw spożytkow ać, obłaskawić, w yko­

rzystać w swoich poetyckich i filozoficznych polem ikach z „Kościołem rzym ­ skim ”, w rozrachunku z własną koncepcją poezji, o czym w nikliw ie i ciekawie pisała przed laty Stefania Skw arczyńska21.

20 O sta tn i w ers tego sonetu zachw ycił Franciszka M o r a w s k i e g o , k tó ry w liście do A n ­ drzeja E dw arda K oźm iana w 1827 r. stawał - w form ie py tan ia retorycznego - w o bronie M ic­

kiew icza, co nie zm ienia faktu, że cytat nieco przekręcił:

[...] jakże nie m ogłeś czuć piękności tego ob razu , gdzie m ó w i [M ickiew icz - M .P.]

o zburzonych m urach św iątyni, „Gdzie już Bóg nie chce mieszkać, a ludzie nie śmieją”.

C yt. za: Walka rom antyków z klasykami. W stęp napisał, wypisy źródłow e ułożył i opracow ał S. K a w y n . W roclaw 1960, s. 116.

21 S. S k w a r c z y ń s k a : Z literackiej historii M ickiewiczowskiego obrazu retorycznego „Ko­

ściół bez Boga”. W : T e j ż e: W kręgu wielkich rom antyków polskich. W arszaw a 1966, s. 272-287.

N o w e, niezw ykle interesujące, polegające na w ieloznaczności odczytanie ow ego obrazu zapro­

p o n o w ał P io tr M a t y w i e c k i (O kościele bez Boga. „P am iętn ik L iterack i” 1999, R. 90, z. 4, s. 5-33).

W obec poczynań M ickiewicza Słowacki zdobył się na słabą ripostę w p o­

staci wspom nianych już oskarżeń o „narodow ość”, „krajowe” ograniczenia, za­

w artych we wstępie do 3. tom u Poezyj, wcześniej zaś drobnych uszczypliw o­

ści w objaśnieniach do tragedii pt. Mindowe, pom ieszczonych w tom ie 2.; z jed­

nej strony, uczciwie przyznaw ał się do długu poetyckiego zaciągniętego „wzglę­

dem największego z naszych poetów ”, gdyż m owa, w której M indow e p o ró w ­ nuje Litwę z krajem K rzyżaków , „jest naśladowaniem m ow y Litaw ora w ślicz­

nej Grażynie M ickiewicza” [JSD VI, 77-78], z drugiej jednak strony, cały ten fragment w prow adzony został do Objaśnień poety - jak się zdaje - wyłącznie po to, aby wykazać, że M ickiewicz w Konradzie Wallenrodzie pozw alał sobie na znacznie bardziej w yraźne zapożyczenia z u tw orów C oopera i Byrona, i to bez wskazania źródeł „natchnienia” tych poetyckich trawestacji.

Złośliwości te22 musiały dopiec M ickiewiczowi, skoro - jeszcze przed uko ń­

czeniem druku to m u 3. Poezyj Słowackiego (tekst samej przedm ow y raczej, nie arkusze całego tom u, otrzym ał zapewne bezpośrednio z drukarni A. Pinarda) - opublikow ał w num erze 6 z ro k u 1833 „Pielgrzym a Polskiego”, k tó ry w y­

szedł z datą 6 maja, odpowiednią notatkę, mającą ukierunkow ać lekturę tekstu.

Słowacki żalił się w liście do m atki (już z Genewy, 6 czerwca 1833 r.): „Przed­

mowa krótka i gryząca trochę - obraziła M ickiewicza. Zemścił się w jednym z małych pisemek - ale dosyć niezgrabnie” [KJS I, 191], Pociecha z faktu, że pi­

semko małe, o niew ielkim nakładzie - rów nież niewielka, skoro rzecz ukazała się wcześniej i w tendencyjny sposób sterowała interpretacją tekstu Słowackie­

go. N a czym zaś polegała „niezgrabność” ro b o ty M ickiewicza, wyjaśniał sam Słowacki w liście do m atki (z Genewy, 30 listopada 1833 r.):

W yjątek z mojej przedm ow y on [tj. M ickiewicz - M.P.] obciął i um ie­

ścił w pisemku, ale tak obciął, że m u dał zupełnie inne znaczenie23, po­

z ó r jakiejś u sz cz y p liw o ści - a p rz e m o w a m oja jest raczej m o im

22 W zakończeniu interesującego nas tu akapitu Słow acki ironizow ał: „[...] a jednak p ew ny jestem , że a u to r zbliżenia o b razó w nigdy nie dostrzegł i takie p rzystosow anie, ró w n ież jak błę­

dy przez drukarzów popełniane, prędzej w ok o czytelnika niż w o ko autora w padać m ogą” [JSD VI, 78],

23 N o tatk a, skom pilow ana przez M ickiew icza ze zdań w yjętych z owej p rzedm ow y, zaw ie­

rała w niezw ykle skondensowanej postaci aż cztery deprecjonujące form uły krytyczne: po pierw ­ sze więc, M ickiew icz stw ierdzał, że: „A u to r we w stępie szydzi z k ry ty k ó w ” - tu następuje frag­

m ent przed m o w y zak o ń czo n y drugą kąśliw ą uwagą, w nawiasie: „(C zy a u to r teraźniejsze cza­

sy uw aża za lepsze, czy gorsze?)”, pozw alającą dom yślać się, że czytelnik - p o d o b n ie jak au to r n o tatk i - odpow iedzi na to pytanie w to m ik u nie znajdzie. D rugi akapit i drugie, ró w n ież p rz y ­ krojone przytoczenie, otw iera trzecia zgryźliw a uwaga: „Dalej n ap o m in a p o e tó w ”, sugerująca nieuzasadnione w ywyższanie się autora „rekom endow anego” tom iku. Całość n otatki kończy Mic­

kiew icz z w y ra ź n y m lekcew ażeniem : „etc. e tc .” (Sądy współczesnych o twórczości Słowackiego (1826-1862). Zebrali i oprać. B. Z a k r z e w s k i , K. P e c o l d i A. C i e m n o c z o ł o w s k i . W ro ­ cław 1963, s. 37).

uspraw iedliw ieniem - i wszyscy, k tó rz y ją całą przeczytają, przyzna­

ją, że Adam ze złą wiarą postąpił [...]

KJS I, 221

Sporo tu, jak widzim y, subiektyw izm u po obu stronach. N ie nam rozstrzy­

gać, czyja wola była dobra, czyja zła, zauważmy jednak rzecz charakterystyczną - M ickiewicz z reguły w yprzedza Słowackiego w działaniu. C zym jednak były te drobne złośliwości wobec rzeczywiście poważnego poróżnienia, które omal nie zakończyło się pojedynkiem obu poetów? W przyw ołanym przed chwilą liście Słowackiego z G enew y znajdujemy zdania zazwyczaj wstydliwie przem il­

czane przez h istoryków literatury, autorów popularnych m onografii jego dzie­

jów i tw órczości obu poetów 24:

Więc wiecie o Adamie... oh! teraz dopióro powiem [wam], ile mię kosz­

tow ało przełamanie pierwszego popędu dum y... Skorom przeczy[tał...]

chciałem się koniecznie strzelać z nim - i natychm iast posłałem [list...

do M i]chała, przyjaciela mego niegdyś, aby m i pom ocy swojej uży- [czył]. Przyszedł [...] M ichał w ieczorem - i różnym i radam i odwiódł mię od zam iaru. Była to [jedna] z p rzyczy n, dla której do G enew y wyjechałem... i teraz nie uwierzycie, ile męki [...] cierpię, ilekroć ludzie chcą zdanie moje o Adamie usłyszeć. N ienaw idzę go...

KJS I, 220-221

Straszne to słowa... Fragm ent zaprezentow any wym aga kilku objaśnień;

ograniczym y się do najistotniejszych. Ju ż sam zapis25, k ło p o ty edytorów ko­

respondencji Słow ackiego z ustaleniem treści tego listu świadczą w yraźnie o tym , iż poeta - kilka miesięcy po nadal bulwersujących go w ydarzeniach - nie jest w stanie zapanow ać nad emocjam i w trakcie relacjonowania kwestii, o któ ry ch zdecydował się napisać „teraz d o pióro”, poniew aż okazało się, że ro­

dzina już zapoznała się z treścią Dziadów części ///M ickiew icza. Lektura tej czę­

ści dram atu zrobiła na bliskich Słowackiego jak najgorsze wrażenie; Hersylia Januszewska - przyrodnia siostra Juliusza, córka profesora Augusta Bécu - tak pisała do Józefa M ianowskiego (list z 10 / 22 listopada 1833 r.):

24 C y ta ty z tego pełnego goryczy listu są zazw yczaj p rzez biografów p o ety tak p rzykraw a­

ne, że pomijają kłopotliw e do objaśnienia zdanie „N ienaw idzę go...” (zob.: E. S a w r y m o w i c z : Juliusz Słowacki. W yd. czw arte. W arszaw a 1973, s. 123; Z. S u d o l s k i : Słowacki. Opowieść bio­

graficzna..., s. 132).

25 Liczne p opraw ki, przekreślenia, pro b lem y z odczytaniem poszczególnych słów tego listu w w ydaniach L eopolda M éyeta („Ruch L iterack i” 1875, n r 21) i L eona Piw ińskiego (w obrębie w yd. D zieł p rzygotow anego w raz z M anfredem K r i d l e m ) zdają się tę hipotezę potw ierdzać.

A uto g raf tego listu - p odobnie jak w iększość listów Słowackiego - spłonął w raz ze zbioram i Bi­

b lioteki O rdynacji K rasińskich podczas ostatniej w ojny.