Bankructwo pieniądza papierowego i cywilizacji opartej na wierze w dobroć natury ludzkiej

ER A ZM M AJEW SKI

Prof. U n iw . W arsz.

B A N K R U C T W O

P I E N I Ą D Z A P A P I E R O W E G O

i

CYWILIZACJI, O PA R TE J N A W IER Z E W D O BRO Ć NATURY LUDZKIEJ

G = = 3 C = 3

B ib ljoteka Sejnm Ś lisk ieg o

WARSZAWA 1920

Nakładem Księgarni Perzyński, Niklewicz i Sp,

NOW Y-ŚWIAT 21.

DRUK F . W ySZyŃSKlEGO i S -k l, ZGODA 5

PRZERA ŻA JĄ CA IGNORANCJA GŁÓW, KIERUJĄCYCH LOSAMI NARODÓW N ie tr z e b a o te m n ik o g o p rz e k o n y w a ć b o k a ż d y to czuje*, że p rz e ż y w a m y c h w ile w p r o s t b e z p rz y k ła d n e w d z ie ­ ja c h . I to n ie j a k i e g o ś je d n e g o k r a ju , a le w p ro s t w d z ie ­ j a c h

t.

k i lk a s e t m iljo n ó w g łó w lu d z k ic h . J u ż n ie j a k i ś d ro b n y o d ­ ła m lu d z k o ś c i z o s ta ł u w ik ła n y w lo k a ln e w s tr z ą ś n ie n ie , a le to p rz e c ie ż b liz k o tr z e c ia c z ę ść lu d n o ś c i c a łe j z ie m i s t a ł a s ię o f ia r ą c ię ż k ie g o p rz e s ile n ia g o s p o d a rc z e g o , j a k i e g o z a ­ p r a w d ę ś w ia t n ie w id z ia ł; s t a ł a się o fia rą w s tr z ą ś n ie n ia , k tó r e g o sa m e j m o ż liw o śc i w ty c h r o z m ia ra c h je s z c z e p rz e d k i l k u l a t y n ik t b y n ie p rz y p u ś c ił. T e o r e ty k u w a ż a łb y j e w p ro s t z a n ie p ra w d o p o d o b n e .

Cóż j e b o w iem w y w o ła ło ?

J e d n a w o jn a . W p ra w d z ie k r w a w a i u p o rc z y w a , a le a n i p ie rw s z a , a n i d z ie s ią ta lu b s e tn a w d z ie ja c h lu d z k o ś c i, k tó r a j u ż ty s ią c e w o je n p rz e ż y ła .

Cóż ro z p ę ta ło t ę w o jn ę , w p ra w d z ie c ię ż k ą , a le za w sz e ty lk o rz e c z z w y k łą w d z ie ja c h ?

N a to p y ta n ie o d p o w ied ź m o że b y ć n ie c o c ie k a w s z a . Z o g ro m n ą d o zą s łu sz n o śc i m o ż n a b y p o w ie d z ie ć , że ro z p ę ta ł j ą je d e n cz ło w ie k , choć z w ię k s z ą , że ro z p ę ta ło j ą z a le d w ie k il k u n a s tu , czy k ilk u d z ie s ię c iu w s p ó łw in o w a jc ó w . L ic z b y to t a k cz y o w a k z n ik o m o d ro b n e w s to s u n k u d o s k u tk ó w . T a k c z y in acz ej j e s t f a k te m , że t a b e z p rz y k ła d n ie c ię ż k a w o jn a w t r ą c i ł a w ię k s z ą c z ę ść E u ro p y w t a k i z a m ę t, że choć j e g o p o c z ą te k z n a m y w s z y sc y , to p rz e c ie ż k o ń c a n a jp r z e n ik -

liw s z y u m y s ł n ie ś m ia łb y p ro ro k o w a ć .

C ią g bowiem , d a ls z y s k u tk ó w ow ej n ib y j u ż u k o ń c z o n e j w o jn y n ie s ie n a ro d o m je s z c z e c ięż sze cio sy , s t r a t y i n ie s p o ­ d z ia n k i od ty c h , k tó r e z rz ą d z iły d z ia ła n ia w o je n n e .

N o rm a ln y c h lu d z i, k tó r z y p rz e ż y li d łu ż s z y s z e re g l a t p rz e d w o je n n e g o o k re s u b ło g o s ła w io n e g o p o k o ju o g a r n ia p r z e ­

I.

ra ż e n ie n a -w sp o m n ien ie w s trz ą ś n ie ń . k tó r e j u ż n a stą p iły * B y ł to p rz e c ie ż o k re s p o g o d n y aż do u t r a t y ś w ia d o m o ś c i j e g o p o g o d y . B y ł o k re s e m w y ją tk o w o o b ie c u ją c y m sz c z ę śliw e b y ­ to w a n ie c o ra z lic z n ie js z e g o m ro w ia lu d z k ie g o , k tó re k o rz y s ta ło ' c o ra z p e łn ie j z d o b ro d z ie js tw c y w iliz a c ji e u r o p e js k ie j.

I p o m y ś le ć , że do z n iw e c z e n ia c a łe j te j o lb rz y m ie j s ie ­ l a n k i w y s ta r c z y ło k i lk u n a s t u , a w re s z c ie c h o ć b y k i l k u s e t z ło w ro g ic h osobnik ów ! I oto za ic h s p ra w ą z n ik ła j a k c ie ń b ło g a p o g o d a E u ro p y . D a w n ie j p o g o d ę t ę m ą c iły od c h w ili do c h w ili d ro b n e ty lk o i m o c n o lo k a ln e d r g a w k i b ó lu i ro z ­ p a c z y , u ro z m a ic a ją c e s z a r ą m o n o to n ję d ziejó w . T e ra z , n i e ­ sp o d z ia n ie , j a k b y z a s p r a w ą j a k i e g o ś z łe g o d u c h a , w s z y s tk o co u w a ż a liś m y w s w e m z a ro z u m ia ls tw ie z a tr w a łe , a n a w e t za w ie c z n o trw a łe , z a c h w ia ło się, s k łę b iło w j a k i ś p o tw o rn y k a ta k liz m i n ie s ie n a s k u n ie d a ją c y m s ię p rz e w id z ie ć d a l­

szy m fa zo m i n a s tę p s tw o m b e z p rz y k ła d n e g o w s tr z ą ś n ie n ia ek o n o m ic z n e g o .

J u ż n ie j a k a ś je d n a w a r s tw a sp o łe c z n a , n ie k r a j jed en ,, ale m ro w ie lu d z k ie c a łe j ś ro d k o w e j i w s c h o d n ie j E u ro p y , z n a la z ło się w p o ło ż e n iu p a s a ż e r ó w p o c ią g u k o le jo w e g o w r u ­ ch u , k tó r e g o m a s z y n is ta s p a d ł z lo k o m o ty w y . R o z u m ie m y ju ż , że g ro z i o n a n a m w s z y s tk im la d a c h w ila ro z b ic ie m , je ż e li n ie z d o ła m y ja k im ś w y s iłk ie m ro z u m u , p rz y to m n o ś c i i e n e r - g ji z a tr z y m a ć w p o rę b e z ro z u m n y c h c z y n n ik ó w , k tó r e n a s po n o szą.

Cóż się s ta ło — z a w o ła sz c z y te ln ik u — co b y u s p r a w ie d li­

w ia ło t a k m o cn e sło w a?

P rz y p u sz c z a m , że c z y te ln ik o b e z n a n y z b ie ż ą c e m i z d a ­ rz e n ia m i n ie p o s ta w i ta k ie g o z a p y ta n ia , g d y b y j e d n a k k to ś n ie z d a w a ł so b ie s p ra w y z d o n io sło śc i w y d a rz e ń , k tó r e p rz e ­ le c ia ły n a d n a s z e m i g ło w a m i, w y s ta r c z y p rz y p o m n ie ć , że ch o ­ ciaż z ie m ia z a le d w ie k i l k a ra z y o b ró c iła s ię d o k o ła s ło ń c a , to p rz e c ie ż p rz e z te n czas r u ń ę ły n a n ie j tr z y n a jw ię k s z e m o c a rs tw a .

A j a k g ru n to w n ie się to d o k o n a ło , n ie c h ś w ia d c z ą cy fry .

• N ie m c y , k tó ry c h c a ły m a ją te k w y n o s ił p rz e d w o jn ą 300 m ilja rd ó w m k ., o b e c n ie d łu ż n e s ą zw y cięzc o m 2/ 8 c a łe j te j s u ­ m y (przeszło 200 m ilja r d ó w m k.); A u s tr ja , t e n s z tu c z n y tw ó r d y ­ p lo m a c ji e u r o p e js k ie j, a t a k d u m n ie j u ż w z n o sz ą c y g ło w ę do ry w a liz o w a n ia z n a jp o tę ż n ie js z y m i, w p ro s t n ie is tn ie je , z m ie c io ­ n a z a w ie ru c h ą , do k tó re j s a m a n a jg o rliw ie j s ię p rz y k ła d a ła * A R o sja, to p o tę ż n e p a ń s tw o , s to ją c e i ro s n ą c e u l t r a - d e - s p o ty z m e m sw y c h w ła d c ó w , p a ń s tw o o 150 m iljo n a c h lu -

d n o ś c i, d ziś, śm ia ło to m o ż n a p o w ie d z ie ć b ez o b a w y p o s ą ­ d z e n ia o p rz e sa d ę , z d r u z g o ta n e le ż y w g ru z a c h , z k tó ry c h z a p e w n e p rz ez d łu g ie d z i e s i ą tk i l a t n ie d ź w ig n ie s ię do d a w n e g o s ta n u . S z a le je w n ie j k r w a w y z a m ę t, n ie m a ją c y so b ie ró w n e g o w d z ie ja c h , ch o ć b y w s ła b y m z a le d w ie p r z y ­ b liż e n iu . Co się ta m d z ie ję , te g o d ziś n i k t n ie z d o ła z m ie ­ rz y ć i d o ce n ić , że j e d n a k z a c h o d z i coś k a ta s tr o f a ln e g o , n i e c h , ś w ia d c z ą c y fry s a m y c h o fia r, k tó r e p o c h ło n ą ł d o ty c h c z a s z a ­

m ę t ta m sz a le ją c y .

K ie ro w n ik s ta ty s ty c z n e g o b iu r a p rz y rz ą d z ie K o łc z a k a , P o la k , p ro f. O sad o w sk i, o b licza , że w R o sji od c h w ili w y b u ­ c h u w o jn y s tr a c iło ż y c ie z p o w o d u c h o ró b , z a b ic ia n a 'w o jn ie , o ra z n a m o cy n a jro z m a its z y c h w y ro k ó w , o k o ło 35 m iljo n ó w lu d z i. W c z a sie sa m e j ty lk o w o jn y d o m o w e j, ro z p o czętej p rz e z b o lsz e w ik ó w , s tr a c iło ży c ie ok o ło 12 m iljo n ó w R o sja n .

„ N ie m a ju ż R o s ji“— w o ła S z c z u k a W o ło d im ir o w 1) w sw ej o d ez w ie do s o c ja lis tó w — „ j e s t ty lk o je d e n c m e n ta rz p o n u ry i c ie m n y 14...

Iś c ie b a je c z n a ta , a j e d n a k p o d o b n o p ra w d z iw a c y fra , u s p r a w ie d liw ia c h y b a n a s z e p o p rz e d n ie sło w a .

A do z o b ra z o w a n ia z a m ę tu w y p a d a d o rz u c ić ch o ć b y k i l k a cyfr, ilu s tr u ją c y c h k a t a s tr o f a ln ą w p ro s t d ro ż y z n ę , w k tó ­ re j z a m ę c ie ży je, c ie rp i i w y m ie ra n ie s z c z ę ś liw a lu d n o ś ć k r a ju ca ró w .

O to w ty m ś p ic h rz u E u ro p y , a n a w e t, g d y b y b y ło p o ­ trz e b a , in n y c h c z ę śc i ś w ia ta , d ziś ty fu s g ło d o w y i in n e epi- d e m je , p ły n ą c e z n ę d z y , p o c h ła n ia ją s e tk i ty s ię c y k w itn ą c e j do n ie d a w n a z d ro w ie m lu d n o śc i. A le j a k ż e m a s ię t a m d z ia ć in a c z e j, g d y z a f u n t c h le b a tr z e b a ta m p ła c ić 200 rb . i w y ­ że j, z a f u n t m ą k i ż y tn ie j 300 rb ., p s z e n n e j p rz eszło 400 rb ., f u n t m a s ła 1800 rb ., je d n o j a j k o 90 rb ., k w a r t a m le k a do 500 rb ., z a je d n e g o ś le d z ia 200 rb . i t. d. R zecz n ie m a l f a n ­ ta s ty c z n a , bo sól k u c h e n n a , ów p ro d u k t, i s tn ie ją c y ta m w n ie ­ p rz e b ra n e j z d a w a ło b y się ilo ś c i i p ła c o n y d a w n ie j z a le d w ie po p a r ę k o p ie je k z a fu n t, d z iś n a le ż y do to w a ró w g o rliw ie p o s z u k iw a n y c h i p ła c o n y c h do s tu k ilk u d z ie s ię c iu rb . za fu n t.

A le m ało te g o , f a n ta s ty c z n a iśc ie d ro ż y z n a o b e c n ie z a ­ ta c z a c o ra z sz e rsz e k r ę g i, r u jn u ją c l ite r a ln i e w s z y s tk ie b u d ż e ty ś w ia ta .

W s z a k o n a ro ś n ie z z a w r o tn ą c h y ż o śc ią , z a b ija ją c w ie ­ k a m i w y p ie lę g n o w a n ą m o ra ln o ś ć , z a c n o ść , u c z c iw o ść . K a żd e-

*) Socjalista rosyjski i delegat na kongres socjalistyczny w Bernie;

m u się ju ż rz u c a w oczy g w a łto w n e z a n ik a n ie le p s z y c h s tr o n n a tu r y lu d z k ie j, a n a to m ia s t w y p e łz a n ie w o s tr y c h fo rm a c h c h c iw o śc i, p ró ż n ia c tw a i z b ro d n ic z o śc i.

Z a p a d a m y l ite r a l n i e w j a k i e ś g r z ą z k ie b a g n o , n a r o d y c a łe d zicz eją, w y z b y w a ją s ię w y p ie lę g n o w a n e g o c z ło w ie c z e ń ­ s tw a , id e a łó w , ś w ia t s ta je s ię b r u d n y , b rz y d k i, c y n ic z n y .

D u sz ą c s ię w g ę s tn ie ją c y c h d o k o ła n a s o p a r a c h t r u j ą ­ cy ch , n i k t n ie ś m ie s n u ć d o m y słó w , k ie d y i cz e m s ię to s k o ń ­ czy. To ty lk o z d a je s ię b y ć f a k te m , i p rz e z o rn ie js i lu d z ie z a c z y n a ją ju ż b ić w s z ę d z ie n a trw o g ę , że w o g ro m n e j części ś w ia ta z a n o s i s ię w p ro s t n a n ie d a ją c y s ię z a s p o k o ić ro z p o - rz ą d z a ln e m i ś ro d k a m i, g łó d i o s tr y b r a k p rz e d m io tó w p i e r ­ w szej p o trz e b y , j a k n p . w ę g la .

W ię c te ż te r a z d o p ie ro u ja w n ia s ię w ca łe j ja s k r a w o ś c i f a k t, że n ie m ie liś m y je s z c z e p ra w d z iw ie n a u k o w e j E k o n o - m ji, a n a w e t S o c jo lo g ji, bo p rz e c ie ż z ja w is k o , o k tó r e m m o ­ w a , z a sk o c z y ło n a s ja k o coś n ie s p o d z ie w a n e g o . S to im y n a d n ie m b e z ra d n i, n ie w ie d z ą c , co cz y n ić , cz e m u c h y la ć g ro ź n e n a s tę p s tw a , j a k i e n ie s ie . A p rz e c ie ż to n ie k a t a s t r o f a ż y w io ­ ło w a, n ie s p o d z ie w a n a i n te d a ją c a s ię p rz e w id z ie ć , a le s k u te k c ię ż k ie j i u p o rc z y w e j w p ra w d z ie w o jn y , j e d n a k w o jn y o cze­

k iw a n e j o d d a w n a i j a w n ie p rz y g o to w y w a n e j. C z a su b y ło aż n a d to d o ść n a o b lic z e n ie w s z e lk ic h m o ż liw y c h n a s tę p s tw . C zem uż m ę d rc y i u c z e n i n ic z e g o w p o rę n ie p rz e w id z ie li, p rz e d n ic z e m n a s n ie o s tr z e g li, n ic z e g o n ie n a u c z y li?

W o b lic z u w ie lk ic h k a t a s t r o f w ro d z a ju tr z ę s ie ń z ie m i, p o ż a ró w i p o w o d zi n ie m a sp o ró w w ś w ie c ie u c z o n y c h co d o ic h n a tu r y , p rz y c z y n o ra z s k u tk ó w b liż s z y c h i d a ls z y c h , a w ię c i co do ś ro d k ó w z a ra d c z y c h . T u ta j, n ie w ie m y , co czynić, od c z e g o z a c z y n a ć . C i, n a k tó r y c h w ie d z y p o w in n i- b y ś m y p o le g a ć i od n ic h s p o d z ie w a ć s ię a k c ji r a tu n k o w e j, z a s k o c z e n i is tn ą n ie s p o d z ia n k ą , w y g ła s z a ją s p rz e c z n e d e ­ f in ic je , sp rz e c z n e z a le c a ją ś ro d k i z a ra d c z e , a c z a s u p ły w a , s t r u k t u r a sp o łe c z n a z a ła m u je s ię i n ie s ie c o ra z d o tk liw s z e s p u s to s z e n ia . K a ta s tr o f a w o c z a c h p rz y b ie ra c o ra z p o tw o r­

n ie js z e ro z m ia ry , te m b a r d z ie j u tr u d n ia ją c r a tu n e k , z a ró w n o j a k p rz e w id y w a n ia , cz em s ię sk o ń cz y .

D o c z a su w ie lk ie j w o jn y ś w ia t u c z o n y łu d z ił się, że ro ­ z u m ie j u ż do g r u n tu m e c h a n iz m w s z y s tk ic h z ja w is k g o s p o ­ d a rc z y c h , że n ie m o że b y ć d la ń n ie s p o d z ia n e k e k o n o m ic z n y c h . T rz e b a b y ło . d o p ie ro k a ta s tr o f y , k tó r a n a s p o rw a ła w sw ój w ir i c ią g n ie w n ie z n a n y o d m ę t, a b y ś m y s ię p o n ie w c z a s ie p rz e k o n a li, do j a k i e g o s to p n ia n a u k a o g o s p o d a r s tw ie b y ła

n ie w y k o ń c z o n ą i do j a k i e g o s to p n ia b y l i n ie p rz e w id u ją c y m i ci s t e r n ic y n a w y sp o łe c z n e j, do k tó r y c h o b o w ią z k ó w n a le ż a ło k ie r o w a n ie się z a s a d a m i i w s k a z a n ia m i B k o n o m ji. Z a m ia s t p rz e z o rn o śc i o k a z a li o n i z u p e łn ą ig n o r a ć ję n a p u n k c ie n a j ­ b a r d z ie j p o d s ta w o w y c h p o ję ć g o s p o d a rc z y c h .

P o p e łn ia n o p rz e c ie ż p rz e z d łu g ie l a t a i n a w i e l k ą s k a lę sz e re g n a jc ię ż s z y c h b łę d ó w e le m e n ta rn y c h . S k u tk i ic h m o ż n a b y ło p rz e w id z ie ć , a p rz e c ie ż n ie z n a la z ł s ię ch o ć b y j e d e n t e o ­ r e ty k , k tó ry b y z n a le ż y tą s iłą p rz e s tr z e g ł, że t e b łę d y w t a ­ k im u k ła d z ie sto s u n k ó w , j a k o b e c n y , m u s z ą d o p ro w a d z ić p rę d z e j czy p ó źn iej do k a ta s tr o f y w ła ś n ie ta k i e j j a k t a , k t ó r a ś w ia t z a s k o c z y ła i r u jn u je . T o p rz e c ie ż n a js k a n d a lic z n ie js z e ś w ia d e c tw o n ie m o c y , j a k i e s o b ie E k o n o m ja p o lity c z n a w y s ta ­ w iła .

W ię c te ż ja s n e m się s ta je , że te m b a rd z ie j n ie w ła d n a je s t o n a d z iś ro z p lą ta ć p ro b le m u , ia k ie j e j n a r z u c iły z d a rz e ­ n ia n a d z w y c z a jn e . A b y w ię c s k o m p lik o w a n a s y tu a c ja p rz e d - staA fiła s ię j a k o ta k o z ro z u m ia le , m u s im y s ię g n ą ć s a m i do p o ję ć p o d s ta w o w y c h , k tó r e z o s ta ły u s ta lo n e w n a s z y m „ K a ­ p ita le " .

Z a m ie rz y w sz y z o rie n to w a ć się w p rz y c z y n a c h i n a s t ę ­ p s tw a c h z a m ę tu , p r a g n ie m y iś ć n a jk r ó ts z ą d r o g ą do c e lu , ale je ż e li z n a jd z ie s ię w ro z w a ż a n ia c h n a s z y c h p o z o rn e z b o ­ c z en ie, p ro s im y o sz c z y p tę c ie rp liw o ś c i, n a p e w n o b o w ie m było ono k o n ie c z n e m , ab y z ja w is k a , o k tó ry c h m o w a , n ie t o ­ n ę ły w e m g le g o ło s ło w n y c h tw ie rd z e ń .

— 7 —

II.

USTALENIE TERMINÓW.— PRZYRODA A BOGACTWO LUDZKIE.— CO TO JE S T PRACA I CZEM ONA RÓŻNI SIĘ OD ZW IERZĘC EJ?

W s z y s tk o , n a c z eg o p o ja w ie n ie s ię i is tn ie n ie c z ło w ie k n ie w y w a r ł ś w ia d o m ie i ce lo w o ż a d n e g o w p ły w u , n a z y w a się w E k o n o m ji p r z y r o d ą , alb o d z i e ł e m c z y s t e j p r z y ­ r o d y , b o g a c tw e m z a ś to , co w y tw a r z a s a m a p rz y ro d a , je ż e l i s ta n o w i c z y n n ik d o d a tn i w z g lę d e m c z ło w ie k a lu b p rz e d m io t u ż y te c z n y i s ta ło s ię c z y ją k o lw ie k . w ła s n o ś c ią .

G dy w ię c n p. r y b a w rz e c e n ic z y je j lu b w je z io rz e n ic z y - je m była. c z y s tą p rz y ro d ą , ta k a ż ry b a w s ta w ie j e s t j u ż lu d z - k ie m b o g a c tw e m . D rz e w o w c z y im ś le s ie j e s t j u ż je g o b o ­ g a c tw e m .

Z k o le i n a s tr ę c z a się p y ta n ie , s k ą d s ię b ie rz e to w s z y s tk o cz eg o n a m s a m a p rz y ro d a w g o to w y m s ta n ie n ie d o s ta rc z a , a z czego w sz y sc y k o r z y s ta m y i co n a z y w a m y t a k sam o i z ró w n ą s łu s z n o ś c ią b o g a c tw e m lu d z k ie m . M am y t u n a m y ś li p o c h o d z e n ie ty c h w s z y s tk ic h rzeczy, k tó r e s ą w ła s n e m n a s z e m d z ie łe m , d z ie łe m r ą k lu d z k ic h , n a s z e g o ro z u m u , u m ie ­ ję t n o ś c i i s p r y tu , d ziełe m n a s z e j w ła s n e j tw ó rc z o śc i, n ie z a ś

d z ia ła ln o ś c i sa m e j p rz y ro d y .

E k o n o m iś c i d n ia w c z o ra js z e g o k ła d l i n a m w g ło w ę, że ź ró d łe m t y c h w s z y s tk ic h d z ie ł j e s t p r a c a n a s z a .

W o b e c t a k w a ż n e j r o li p ra c y w a r to s ię z a s ta n o w ić n a d p y ta n ie m , co to j e s t p ra c a ?

O dp ow ied ź n a to p y ta n ie d a je n a m p rz e d e w s z y s tk ie m fiz y k a .

P o k o n a n ie j a k ą ś s iłą j a k i e g o ś o p o r u n a z y w a s ię t u ta j p ra c ą . P r a c a b ę d z ie te m w ię k s z ą , im w ię k s ż y p o k o n a ła opór.

M oże o n a b y ć m ie rz o n a ilo c z y n e m s iły i d r o g i 1).

C zy t a k ą p ra c ę m a m y ro z u m ie ć p o d ek o n o m ic z n y m t e r ­ m in e m p r a c y l u d z k i e j ?

N ie! G d y b y p r a c a lu d z k a b y ła te m s a m e m , cz em „ p ra c a "

n ie d ź w ie d z ia , k o z y lu b m y sz y , b y ł o b y w n a j w y ż s z y m s t o p n i u d z i w n e m , c z e m u z w i e r z ę t a w o l n e , n i e w y t w a r z a j ą d l a s i e b i e u r o z m a i c o n e g o b o g a ­ c t w a . P r a c a lu d z k a j e s t c z e m ś w ię c e j od te g o , co n a z y ­ w a m y w fiz y c e p ra c ą , a ró w n ie ż i o d p ra c y z w ie rz ą t.

C zem że s ię o n a ró żn i? M a rs p o w ia d a , że j e s t to z u ż y ­ w a n i e s i ł y r o b o c z e j l u d z k i e j . G d y z a ś p o d s iłą ro b o c zą p o jm u je s ię z w y k le e n e r g i ę u ż y t e c z n ą , w y d a ­ w a n ą (p rzez cia ło ży w e alb o m a c h in ę ) n a p o k o n y w a n ie o p o ­ r ó w z e w n ę trz n y c h , to tr z e b a p rz y z n a ć , że o k re ś le n ie M a rx a j e s t w c a le n ie ja s n e . Z d a je s ię ono m ó w ić, że p ra c a lu d z k a j e s t u ż y t e c z n e m w y d a w a n i e m , c z y l i s p o ż y t k o - w y w a n i e m s i ł y - f i z y c z n e j o s o b n ik a i m o ż n a b y te ż o c z e k iw a ć , że n a s z e k o n o m is ta m a n a m y ś li t y l k o s iłę fiz y c z n ą ( tk w ią c ą w c z ło w ie k u , j a k o w m o t o r z e ) , a le w rz e c z y w is to ś c i j e s t in a c z e j. P o d „ s iłą ro b o c zą" lu d z k ą , ro z u m ie M arx „ ś w i a d o m ą i c e l o w ą d z i a ł a l n o ś ć l u d z k ą w c e lu w y tw a rz a n ia " .

') Energję mechaniczną określa się za pomocą pracy, która je s t iloczynem z siły (mechanicznej) przez drogę, przebytą w stosunku do kierunku tej siły.

.J e s t to n ie w ie le m ó w ią c y o g ó ln ik i n a l e ż y s o b i e z t e g o z d a ć s p r a w ę w c a ł e j p e ł n i .

To sam o d o ty c z y ce lo w o ści. G d y te d y M arx n ie o k r e ­ ś lił b liż e j g r a n ic ś w ia d o m o ś c i i ce lo w o ści, n i e z b ę d n y c h , a le i d o s ta te c z n y c h w p ra c y lu d z k ie j a b y j ą u w a ż a ć za coś in n e g o od z w ie rz ę c e j, to w je g o p o ję c iu „ p ra c y lu d z k i e j 11 m ie ś c i się w sz e lk ie m i n i m u m św ia d o m o śc i i c e lo w o śc i i t a k j e s t is to tn ie .

W e d łu g M arx a, k a ż d a rz ecz , w y tw o rz o n a p rzez c z ło w ie k a m a ty lk o j e d n ą s t a ł ą i i s to tn ą w a rto ś ć , w a r t o ś ć l u d z k i e ­ g o c z a s u p o ś w i ę c o n e g o p r a c y . D lac zeg o ? D la te g o , że p r a c o w a n i e , b ę d ą c e ź ró d łe m p r o d u k tu , p o c h ł a n i a s i ł y i c z a s , w s z e lk ą z a te m p r a c ę o so b n ik ó w n a le ż y m ie ­ rz y ć i o c e n ia ć n ie cz em in n e m , ty lk o d łu g o ś c ią je j tr w a n ia . N a z a s to s o w a n iu p o d o b n e g o m ie r n ik a o p a rła s ię c a ł a b u d o w a s p o ł e c z n e g o s y s t e m u M a r x a i n ie ty lk o je g o z w o le n n ik ó w , a le w ię k s z o ś c i e k o n o m is tó w sp ó łcze sn y ch . U z n an o , że m ie rz e n ie u ż y t e c z n e j d z i a ł a l n o ś c i lu d z k ie j c z a s e m j e j t r w a n i a z a p e w n i n a js p ra w ie d liw s z y p o d z ia ł d ó b r m ię d z y lu d ź m i. S k o ro b o w ie m n ie p o d o b n a p ra c lu d z ­ k ic h m ie rz y ć k ilo g ra m o m e tra m i, p rz e to p o z o s ta je j ą m ie rz y ć ty lk o c z a s e m j e j t r w a n i a , w a r t o ś ć z a ś w y tw o ró w , c z a se m , n ie z b ę d n y m do je j w y tw o rz e n ia .

S k o ro ra z p rz y jm ie m y t a k ą z a s a d ę , ro z u m o w a n o , n ie m o ż e b y ć ju ż w ię c e j m o w y o k rz y w d z ie je d n y c h , n ie p ra w y m z a ś z y s k u in n y c h . N ie s te ty , p o zo rn ie s łu s z n a p o d s ta w a M arx a o p ie ra się n a z łu d z e n iu i n ie ś c is ło śc i m y ś le n ia . O p e ro w a n ie b o w ie m p r a c ą lu d z k ą , n ib y j a k ą ś n ie z ło ż o n ą i z a w sz e j e d n o - w a r t o ś c i o w ą s iłą ro b o c z ą , j u ż p rz e z to sa m o o k a z u je s ię p ro c e d e r e m z g o ła n ie n a u k o w y m , że n ie tłu m a c z y n a jb a rd z ie j b iją c y c h w oczy fa k tó w e k o n o m ic z n y c h . N ie w y ja ś n ia np.

c z e m u b o g a c t w a p r z y b y w a s t a t e c z n i e t y l k o w n i e k t ó r y c h s p o ł e c z e ń s t w a c h , g d y w i n n y c h , c z ę s t o k r o ć n i e m n i e j p r a c o w i t y c h , t r z y m a s i ę o n o z a l e d w i e w m i e r z e a l b o n a w e t u s z c z u p l a s i ę ?

W tw ie rd z e n ia c h , że b o g a c tw o , to p ro s ty r e z u l t a t p ra c y , p o jm o w a n e j po M a rx o w sk u , w ię c z a w sz e j e d n o w a r t o - ś c i o w e j , tk w i dow ód, że z w o le n n ic y p ro s te j te o r ji p ra c y b y li n ie ty lk o z ły m i p rz y ro d n ik a m i i filo zo fa m i, a le n a w e t s ła b y m i o b s e rw a to ra m i.

— 10 —

III.

ODDZIELENIE DZIAŁALNOŚCI DUCHA OD PRACY LUD ZKIEJ.

P o w s ta w a n ie d z ie ł lu d z k ic h n ie m oże b y ć s k u t k i e m s a ­ m ej ty lk o e n e r g ji fizy czn ej c ia ł n a sz y c h . B o g a c tw o lu d z k ie — to p rz e c ie ż o g ro m n a ro z m a ito ś ć m a te rja łó w , ic h k s z ta łtó w i p rz e z n a c z e ń . N ie m oże to p ły n ą ć z sa m e j s iły fizycznej,, a ch o ć b y p sy c h ic z n e j je d n o w a rto ś c io w e j u w s z y s tk ic h . R o ­ z m a ito ść fo rm d z ie ł lu d z k ic h (b o g a c tw a ), z a s p o k a ja ją c p o ­ trz e b y sta n o w c z o n a d z w i e r z ę c e, m u s i p ły n ą ć t a k ż e z c z y n ­ ności n a d z w ie rz ę c y c h , m u s i b y ć w y n ik ie m j a k i e j ś w ła ś c i­

w o śc i n a d z w ie rz ę c e j.

U w z g lę d n ia ją c t ę o c z y w isto ść , e k o n o m iś c i z n a jd o w a li ro z w ią z a n ie b a rd z o p r o s te . Oto d z ie ła lu d z k ie p ły n ą z s ił, tk w ią c y c h ta k ż e w p s y c h i c e s p e c ja ln ie lu d z k ie j. T a k ie m o rz e c z e n ie m z a s p a k a j a j ą oni o d ra z u sw e z a k ło p o ta n ie i s ą p rz e k o n a n i, że ju ż w s z y s tk o o b ja ś n ili. J e d n a k t a k n ie j e s t .

C ó ż b o w i e m z n i e w a l a o b c e s i ł y d o s p ó ł p r a - c y z c z ł o w i e k i e m i n a je g o k o rz y ść ? S k ą d ż e b ie rz e s ię ro z m a ito ś ć śro d k ó w n ie z b ę d n y c h do c z y n n o śc i lu d z k ic h ? S k ą d ­ że o d m ie n n o ść i ro z m a ito ś ć u z d o ln ie ń ? N a s tr ę c z a s ię je s z c z e w a ż n ie jsz e p y ta n ie , m ia n o w ic ie : Cóż z n ie w a la s iły o b ce m a r ­ tw e lu b ż y w e s iły p rz y ro d y do p o m a g a n ia c z ło w ie k o w i — i to k a ż d e m u i n a c z e j ? O te m , a b y c z y n n ik ie m b y ły t u lu d z k ie siły f i z y c z n e , n ie m a co m y ś le ć , a w ię c p o zo ­ s ta je ju ż ty lk o c z y n n ik p sy c h ic z n y , a lb o w ie m p o k o n y w a ­ n i e o p o r u f i z y c z n e g o l u d z k ą f i z y c z n ą s i ł ą r o ­ b o c z ą o d e b r a ł o b y w s z e l k i z y s k , m o g ą c y w y n i ­ k a ć d l a l u d z i z p r a c y s a m e j p r z y r o d y .

C zas p o zb y ć s ię z łu d z e n ia , ja k o b y w e w n ę tr z n y p ro c e s p s y c h ic z n y b y ł j a k ą ś rz e c z y w is tą siłą.

T o, co e k o n o m iś c i n a z y w a ją p r a c ą p sy c h ic z n ą , j e s t p rz e ­ cież b i e g u n o w o p r z e c i w n e g o s p o d a r c z e m u p o j ę c i u p r a c y .

P i e r w i a s t k u p s y c h i c z n e g o n i e w o l n o ł ą ­ c z y ć z p r a c ą f i z y c z n ą w j e d n o i n t e g r a l n e p o j ę c i e p r a c y l u d z k i e j p r o d u k c y j n e j .

P o n ie w a ż p ra g n ę lib y ś m y , a b y się u w y d a tn iła j a k n a j d o ­ s a d n ie j n ie s łu s z n o ś ć p rz y p is y w a n ia w s z y s tk ic h b o g a c tw p r a c y lu d z k ie j fiz y c z n e j, a te m b a r d z ie j z m ie sz a n e j z t . zw . n ie s łu ­ s z n ie p r a c ą p sy c h ic z n ą , m u sim y d o ty c h c z a so w e p o ję c ie p ra c y lu d z k ie j o c z y śc ić p rz ez o d c z e p ie n ie od n ie j w y ż s z e g o -

— 11 —

p ie r w ia s tk u p sy c h ic z n e g o , — i tr z e b a o g ra n ic z y ć w y łą c z n ie do z u ż y w a n ia s u r o w e j s i ł y r o b o c z e j f i z y c z n e j l u d z k i e j .

D ro g a do ro z w ik ła n ia z a g a d k i t w ó r c z o ś c i l u d z k i e j n ie w ie d z ie p rz e z sam o k la s y c z n e p o ję c ie p ra c y lu d z k ie j.

W ś w i e c i e l u d z k i m m u s i k o n i e c z n i e i s t n i e ć c o ś t a k i e g o , c o w ł a s n e m i s i ł a m i p r z y r o d y p r z e o b r a ż a d z i e ł a n a t u r y w b o g a c t t o .

A leż to b y ła b y p o tę g a b e z p rz y k ła d n a ! z a w o ła sz c z y te l­

n ik u . .

Że to p o tę g a , p o m im o , że n ie j e s t s iłą fiz y c z n ą , te m u n ie b ę d z ie m y p rzeczy ć, a le co do b e z p rz y k ła d n o ś c i j e j — o te m p o z w a la m y so b ie w ą tp ić , k w e s tję t ę ro z w in ę liśm y j u ż n a in n e m m ie jsc u . T u ta j w y p a d a z a z n a c z y ć , że b ez w z g lę d u n a to, czem j e s t t a p o tę g a , s ie d lis k o je j w ł o n i e o s o b n i ­ k ó w l u d z k i c h .

IV .

PRACA LUDZKA POTĘGĄ TWÓRCZĄ. — POTĘGA W PR A W Y . T e ra z m u s im y z a c z ą ć od p rz y p o m n ie n ia d o b rz e z n a n e g o w h i s t o r j i c y w iliz a c ji f a k tu e k o n o m ic z n e g o , że p ie rw o tn ie i p rz e z lic z n e ty s ią c o le c ia w s z y s tk o , co o s o b n ik lu d z k i z a p r a ­ g n ą ł p o s ia d a ć , m u s ia ł s a m so b ie z n a le ź ć w g o to w y m s ta n ie , ja k o , je s z c z e ra z p o w ta rz a m , d z ie ło sa m e j p rz y ro d y , alb o m u ­

s ia ł s a m o b m y śle ć i z m a js tro w a ć . In a c z e j p o z o s ta w a ło ty lk o o d in n e g o c z ło w ie k a d o s ta ć g o to w e lu b zdob yć. P o n ie w a ż z a ś o b c o w a n ie p rz y p a d k o w e z d a ls z y m i s ą s ia d a m i z a z n a ja ­ m ia ło n ie je d n e g o z u ż y te c z n o ś c ią d o ty c h c z a s c a łk ie m n ie z n a ­ n y c h m u p rz e d m io tó w , p rz e to p o trz e b y lu d z k ie z w o ln a p o ­ m n a ż a ły się, g d y ż n ie b y ły u w s z y s tk ic h je d n a k o w e . P r a ­ g n ą c z a ś p o s ia d a ć to , co ' się d o s trz e g ło p o ż y te c z n e g o u i n ­ n y c h , t r z e b a było alb o n a b y w a ć c o ra z w ię c e j u m ie ję tn o ś c i m a js te r s k ic h , do czeg o n ie k a ż d y m ia ł p o trz e b n e z d o ln o śc i, i p o m im o to c ie rp ie ć u s ta w ic z n ie b ra k i, a lb o te ż w y p a d a ło c h y tr o ś c ią , p o d s tę p e m lu b g w a łte m z d o b y w a ć p rz e d m io ty p o ż ą d a n e .

Ł a tw o zrozum ieć,, że w t a k i c h w a r u n k a c h zd o b y c ie k a ­ żd e g o p rz e d m io tu u p ra g n io n e g o , czy to b y ła d z id a , łu k lu b s z m a t o d zieży , k o s z to w a ło b a rd z o w ie le za b ie g ó w , m ozo łu , prób n ie u d a n y c h , s t r a t y c z a s u i m im o to t a k i c e l z a b ie g ó w o k a z y w a ł s ię w y ro b e m " c ię ż k im , n ie z g r a b n y m i n ie d o łę ż n y m .

— 12 —

D o p iero b a rd z o późno t a k ie c ię ż k ie w a r u n k i b y tu z a ­ c z ę ły w ś ró d lu d z i p ie r w o tn y c h z m ie n ia ć s ię n a lep sze. Z a­

częło się to m ia n o w ic ie od c h w ili, g d y n ie ty lk o d o strz e ż o n o , a le n a u c z o n o s ię o c e n ia ć o g ro m n e k o rz y ś c i w y z y s k iw a n ia n a ­ b y te j p rz y p ra c o w a n iu w p r a w y .

Ł a tw o b o w ie m b y ło z a u w a ż y ć , że p rz y t a k i e j m e to d z ie s p e c ja liz o w a n ia się, w y tw a r z a n ie p rz e d m io tó w p o trz e b n y c h n a m lu b u ż y te c z n y c h , p rz y c h o d z i o w ie le ła tw ie j i p rę d z e j.

W ie lk ie te o d k ry c ie , do d z iś n a le ż y c ie n ie d o c e n ia n e , s ta ło się ró w n o z n a c z n e z ro z p o z n a n ie m ek o n o m icz n ej w a r to ś c i s p e ­ c j a l i z a c j i w d z ia ła ln o ś c ia c h tw ó rc z y c h .

S p o strzeż o n o m ia n o w ic ie , że z n a c z n ie k o rz y s tn ie js z e m o d b r a n ia s ię do w s z y s tk ie g o j e s t w y r a b ia n ie ty lk o te g o , co d o k ła d n ie z ro b ić u m ie m y i do w y r a b ia n ia czego- w p ra w iliś m y się. W ó w c z a s b o w ie m z n a c z n ą część c z y n n o śc i, k tó r e d a w n ie j w y m a g a ły w ie lk ie g o n a m y s łu , c ią g łe j u w a g i, n a tę ż e n ia .sił i t r a c e n i a cz asu , p ó źn iej w y k o n y w a m y n a p o ły a lb o n a w e t c a łk ie m b e z w ie d n ie , j a k to m ó w ią m a c h in a ln ie , b ez w y s iłk u , p rę d k o i z n a c z n ie le p ie j n iż p o c z ą tk o w o . S p o strz e ż o n o te d y , że z a m ia s t w y ra b ia ć z m o zo łem c o ra z to co in n e g o , d a le k o j e s t k o r z y s tn ie j w y tw a rz a ć w n a d m ia r z e ty lk o to , co n a j l e ­

p ie j u m ie m y i n a s tę p n ie o w y m n a d m ia r e m p ro w a d z ić h a n ­ d e l w y m ie n n y z ró w n ie ż w p ra w n y m i w y tw ó rc a m i p o tr z e b ­ n y c h n a m p rz e d m io tó w , k tó r y c h s a m i z n o w u n ie u m ie lib y ś ­ m y sp o rz ą d z ić . K o rz y ści ta k ie j m e to d y p o s tę p o w a n ia s a m e r z u c a ją s ię w oczy. M ian o w icie n ie tru d n o z ro z u m ie ć , że w p ra w n y w y tw ó rc a b ę d z ie s ię z n a c z n ie m n ie j d ro ż y ł z d z ie ­ łe m sw o je m , w y tw o rz o n e m ła tw o i p rę d k o , niż n ie w p r a w n y , k tó r e g o ta k i e d zieło m u s i k o s z to w a ć o w ie le w ię c e j tr u d u . G dy z a ś i d r u g a s tr o n a w te m s a m e m z n a jd u je s ię p o ło ż e ­ n iu , p r z e t o o b a j o t r z y m u j ą d z i e ł a , k t ó r y c h s p o r z ą d z e n i e k o s z t o w a ł o b y k a ż d e g o z n i c h w i e l e z a b i e g ó w i m o z o ł u , k o s z t e m o d d a n i a d z i e ł , j a k j u ż w i e m y , w y k o n a n y c h p r z e z o b y ­ d w ó c h ł a t w o , p r ę d k o i d o b r z e .

To j e s t p ie rw s z a o g ro m n a k o rz y ś ć s p e c ja liz a c ji, c z y li p o d z ia łu p ra c y m ię d z y o s o b n ik a m i, c z y li w y rę c z a n ia s ię w p r a ­ w a e m i s iła m i in n e g o o s o b n ik a . S z tu k i te j n ie z n a ż a d n e z w ie rz ę , j e s t o n a w ła ś c iw a j e d n e m u ty lk o c z ło w ie k o w i, s k u t ­ k ie m c z eg o m o żem y j ą u z n a ć z a p ie rw s z y i n ie z a p rz e c z o n y dow ód z a w ią z a n ia s ię w ro d z ie p ra c z ło w ie c z y m p ra w d z iw e g o r o z u m u , ś w ia d o m e g o z a ró w n o ce ló w j a k śro d k ó w . Z ro z u m u te g o w y w in ę ła s ię n a s tę p n ie , j a k r o ś lin a z n a s ie n ia , c a ła n a ­

sz a c y w iliz a c ja . O te m trz e b a , ż e b y p a m ię ta ł n ie ty lk o filo ­ zof i e tn o lo g , a le ta k ż e i e k o n o m is ta . G dzie z a c z y n a ją s ię z ja w is k a ek o n o m icz n e, ta m d o p ie ro z a c z y n a s ię p ra w d z iw e c z ło w ie c z e ń stw o .

W s k a z a liś m y n a p ie rw s z ą k o rz y ś ć p ły n ą c ą d la c z ło w ie k a ze s p e c ja liz a c ji, n ie b a w e m p o z n a m y d a ls z e te g o ż k o rz y śc i.

V .

ROLA NARZĘDZI W TWÓRCZOŚCI LUDZKIEJ.

D ru g im w a ż n y m e ta p e m w co raz w ię k s z e m u ła tw ia n iu so b ie p r a c y tw ó rc z e j s ta ło s ię u le p s z a n ie n a r z ę d z i , u ł a ­ tw ia ją c y c h w y tw a r z a n ie d z ie ł p o ż ą d a n y c h . N a rz ę d z ia ta k i e z a s tę p o w a ły z o k ła d e m w p ra w ę , j a k o c z y n n ik p rz y s p ie s z a ją c y w y tw a rz a n ie . J e ż e l i n p . n a b y ta w p r a w a d a w a ła bez n a r z ę ­ dzi s p e c ja ln y c h d u że k o rz y ś c i, m ia n o w ic ie z n a c z n ą oszczę­

d n o ść c z asu , o ile ż w ię c e j z y s k iw a n o p rz e z u l e p s z a n i e n a r z ę d z i s p e c j a l n y c h . U le p s z e n ia t a k i c h n a rz ę d z i n a j ­ c z ę śc ie j p o le g a ły n a ic h w ię k s z e m s k o m p lik o w a n iu i w i ę ­ k sz e j s p e c ja liz a c ji t. z. n a p rz y s to s o w a n iu ic h do je s z c z e m n ie jsz e j u n iw e r s a ln o ś c i, a le z a to w ię k s z e j p ro d u k c y jn o ś c i w je d n y m , s p e c ja ln y m k ie r u n k u . K o sz te m u t r a t y w ie lo s tr o n ­ n o ś c i z d o b y w a n o w ię k s z ą d z ie ln o ś ć n a r z ę d z ia w je d n y m k ie ­ ru n k u . A b y u ła tw ić z ro z u m ie n ie o cz em t u m o w a, w y s t a r ­ czy p rz y to c z y ć p o w s ta n ie s ie rp a do ś c in a n ia z b o ż a n a m ie j­

sce z w y k łe g o k rz e m ie n n e g o , b ro n z o w e g o lu b ż e la z n e g o n o ż a , u ż y w a n e g o w ty m s a m y m c e lu p rz e d te m . T e m sa m e m s ta ło się sp o rz ą d z e n ie k o s y . 0 ile ż o n a p r a k ty c z n ie js z a do c ię c ia tr a w y od z w y k łe g o noża! W ty m sa m y m c z a s ie i k o s z te m ta k ie g o sa m e g o w y s iłk u o ile ż w ię c e j m o ż n a ś c ią ć t r a w y p rz y u ż y c iu d o brze o p ra w io n e j k o s y , n iż e li n o ż a z w y k łe g o . W p ra w d z ie k o s a j e s t n a rz ę d z ie m o w ie le m n ie j u n i w e r s a ł - n e m od n o ża, ale te ż w w ą z k im z a k re s ie p ra c y , d la k tó re j p e łn ie n ia z o s ta ła z b u d o w a n a , z a p e w n ia o n a o g ro m n ą o szc zę­

d n o ś ć s ił i cz asu . N a z a k o ń c z e n ie w s p o m n ijm y n a w ia s e m 0 je s z c z e b a rd z ie j złożo n ej m a s z y n ie ro ln ic z e j, j a k ą j e s t ż n i­

w ia r k a , a zro zu m iem y , że to ty lk o z ło ż e ń sz a , p o tę ż n ie js z a 1 o w ie le ek o n o m ic z n ie j sz a k o s a .

Ż n iw ia r k a j e s t d z ie łe m d łu g ie g o s z e re g u k o le jn y c h u l e p s z e ń i s k o m p l i k o w a ń z w y k łe j k o sy , k tó r e to u le p s z e n ia i u d o s k o n a le n ia w s z y s tk ie m ia ły je d n o n a c e lu : sk ró c e n ie c z a s u p r a c y i p o w i ę k s z e n i e s k u t k ó w p r a c o w a n i a .

T a k w ię c p o m y sło w o ść i w y n a l a z c z o ś ć l u d z k a po n a r z ę d z ia c h rz e m ie ś ln ic z y c h , j a k o ic h u d o s k o n a le n ie i d a ls z ą s p e c ja liz a c ję , p o w o ła ła do i s t n ie n ia n a jp rz e ró ż n ie js z e m a sz y n y , p o c z ą tk o w o w z g lę d n ie do ść p ro s te , sto p n io w o c o ra z sk o m p li- k o w a ń sz e . J a k d a le c e z a ś n ie z a d a w a ln ia ł s ię g e n ju s z lu d z k i ra z o s ią g n ię ty m try u m fe m , o te m n ie c h n a m ś w ia d c z y sp ół- c z e s n a m a sz y n a d r u k a r s k a ro tac y jn a,, k t ó r a w y rz u c a g ła d k o 1 c z y sto c o d z ie n n ie s e t k i ty s ię c y e g z e m p la rz y g a z e t. J e s t o n a w p ro s te j l i n ji o w o cem p ra c y i d o w c ip u ty c h w s z y s tk ic h w y n a la z c ó w , k tó r z y w c ią g u c z te re c h s tu le c i d o s k o n a lili z w y ­ c z a jn ą p r a s ę d r u k a r s k ą G u te n b e rg a .

A b y d r u g im p r z y k ła d e m o ś w ie tlić t a k i s a m n ie u s ta ją c y p o stę p w ła ń c u c h u o d k r y ć i w y n a l a z k ó w , w a r to p o ­ ró w n a ć z p ie rw s z e m cz ó łn em , w y d łu b a n e m z p n ia d rz e w n e g o , n ie z lic z o n e ty p y s ta tk ó w m o rs k ic h , p o cz ąw szy od z w y k łe g o ż a g lo w c a , k o ń c z ą c n a s ta lo w y c h p a n c e r n ik a c h i o lb rz y m a c h p a s a ż e r s k ic h , p o ru s z a n y c h s iłą k ilk u d z ie s ię c iu ty s ię c y k o n i p a ro w y c h . O g ro m n a w ię k s z o ść w s z y s tk ic h m a sz y n za n a j ­ w a ż n ie js z y c e l u le p sz e ń z a w s z e i w sz ę d z ie m a to sam o : p o ­ w ię k s z e n ie s k u tk ó w p ra c o w a n ia p rz y ty c h s a m y c h w y s iłk a c h c z ło w ie k a , cz y li, m ó w ią c in n e m i sło w y , o s z c z ę d n o ś ć p r a c y , co n a je d n o w y c h o d z i z p o w i ę k s z e n i e m j e j w y d a j n o ś c i . Z aró w n o ż n iw ia r k a , j a k m a s z y n a do sz y c ia , u le p s z o n a p rz ę d z a ln ia i t . d. w s z y s tk ie te m a s z y n y d a j ą p rz y c o r a z m n i e j s z y m n a k ł a d z i e p r a c y l u d z k i e j c o r a z w i ę c e j j e j w y n i k ó w . G dy z a ś p rz y p o m n im y so b ie, że je d n y m z g łó w n y c h celó w tw ó rc z o śc i e k o n o m ic z n e j j e s t z a s tę p o w a n ie p r a c y lu d z k ie j p r a c ą p rz e ró ż n y c h s ił p r z y ­ ro d y , o w ie le ta ń s z ą , a c z a s e m d a r m o w ą p r a c ą , to s p o s trz e ­ żem y , j a k d a le k o j u ż z a sz ła t e c h n ik a w d ą ż e n iu do w y tw a ­ rz a n ia p o trz e b n y c h n a m p rz e d m io tó w c o ra z ła tw ie j, p rę d z e j, a co z a te m id z ie i ta n ie j. W c z e m ż e b o w ie m p rz e ja w i s ię c a ła k o rz y ś ć m a sz y n o w e g o w y tw a r z a n ia , je ż e li n ie w z a s tą ­ p ie n iu u c ią ż liw e j i d ro g ie j p ra c y lu d z k ie j d z ia ła n ie m ś le p y c h s i ł p rz y ro d y , zm u sz o n y c h d o d z ia ła n ia p rz ez g e n ju s z w y n a ­ lazcó w ?

W s z a k ty lk o d z ię k i n ie z lic z o n y m try u m fo m t e c h n ik i k u ­ p o w a liś m y 10 d o b ry c h ig ie ł z a g ro sz , p u d e łk o z a p a łe k z a 2 g ro s z e i ło k ie ć d o b re g o p łó tn a z a 20 g ro s z y . G d y b y k to ś s a m c h c ia ł sp o rz ąd zić so b ie te p rz e d m io ty , o d p o c z ą tk u do k o ń c a , w y p a d ły b y m u one z p e w n o śc ią n ie sto , a le t y ­ s ią c e r a z y d ro ż ej, to z n a c z y k o s z t o w a ł y b y t y s i ą c e r a z y w i ę c e j c z a s u , n iż e li rz e c z y w iś c ie k o s z tu ją e k o n o ­

_ i 4 —

— 15 —

m ic z n e g o f a b r y k a n ta ty c h p rz e d m io tó w . Ł a tw o te ż z ro z u ­ m ie ć , że w sz y s c y o d k ry w c y i w y n a la z c y , u d o s k o n a la ją c y p r o ­ d u k c ję ty c h b a je c z n ie d z iś t a n i c h p rz e d m io tó w , s ą n a s z y m i d o b ro d z ie ja m i. To te ż m o ż n o ść o ta c z a n ia s ię ty s ią c z n e m i d z ie ła m i, z a s p a k a ja ją c e m i ro z lic z n e , a d a w n ie j n ie z n a n e p o ­ trz e b y , m o żn o ść s p ro s ta n ia w y d a tk o m n a t e w s z y s tk ie d z ie ła , z a w d z ię c z a m y ty lk o w c ią ż z w ię k s z a ją c e j s ię ic h ta n io ś c i.

S k u tk ie m te g o m a m y z u p e łn e p ra w o w s z y s tk ic h , k tó r z y p r z y ­ c z y n ia ją s ię do u d o s tę p n ia n ia n a m p rz e d m io tó w p o trz e b n y c h , p o ż y te c z n y c h lu b m iły c h , n a z y w a ć n a s z y m i n ie z n a n y m i, b e z ­ im ie n n y m i d o b r o d z i e j a m i . G ałą m n o g o ść i ro z m a ito ś ć rz e c z y , p rz y n o s z ą c y c h n a m n a jr o z m a its z e p o ż y tk i lu b p r z y ­ je m n o ś c i, z a w d z ię c z a m y n ie tę p e j p ra c y r ą k , a le p o tę d z e w ie ­ d z y i b y s tro ś c i u m y s łu ty c h , k tó r z y n a r a z ie w in te r e s ie w ła ­ sn y m , a le sz y b k o w y m y k a ją c y m s ię z ic h r ą k n a rz e c z og ó łu , d o s k o n a lili ś ro d k i z a s p o k a ja n ia w c ią ż ro s n ą c y c h p o trz e b sw o ich i n asz y ch .

J a k ż e g łę b o k o u p a d lib y ś m y n ie ty lk o w u ż y w a n iu , a le w ca łe j c y w iliz a c ji, g d y b y n a m d z iś w y p a d ło w ró c ić do t a k b a je c z n ie u c ią ż liw e g o i p ra c o w ite g o p rz e d h is to r y c z n e g o s y ­ s te m u w y s ta r c z a n ia so b ie, w y tw a r z a n ia p o trz e b n y c h n a m r z e ­ cz y za w sze ty lk o w ła s n e m i r ę k a m i i w ła s n y m p rz e m y s łe m . C zyż w ta k ic h w a r u n k a c h m o ż n a się d z iw ić , że d z isia j o b aj z a m ie n ia ją c y się w y tw ó rc y z a w s z e z y s k u ją ? W czem że ic h z y s k spo czy w a?

Z y s k u j ą o n i m i a n o w i c i e c a ł ą z a o s z c z ę d z o ­ n ą p r z e z w p r a w ę s u m ę p r a c y i z a b i e g ó w w ł a ­ s n y c h , k t ó r e m u s i e l i b y p o n i e ś ć , c h c ą c s o b i e u s ł u ż y ć w ł a s n e m i s i ł a m i , b e z n a r z ę d z i , b e z o d k r y ć , u l e p s z e ń i w y n a l a z k ó w .

D o d a tk o w y m z y s k ie m i to w c a le n ie o b o ję tn y m , j e s t je s z c z e o k o liczn o ść , że o b aj b ie g li w y tw ó rc y z d o b y w a ją d z ie ła , w y k o n a n e zaw sze d o b rz e i ta n io , g d y ty m c z a s e m p rz y d a ­ w n y m , p ie rw o tn y m s y s te m ie w y s ta r c z a n ia sob ie, z a w s z e m u ­ s ie lib y o b a j z a d a w a ln ia ć s ię p o s ia d a n ie m w y tw o ró w o w ie le g o rs z y c h , p o m i m o , ż e k o s z t o w a ł y b y i c h b e z p o ­ r ó w n a n i a d r o ż e j . W id z im y w ięc , że p r a c u j ą c t w ó r ­ c z o i w p r a w n i e d l a i n n y c h , w ła ś c iw ie k a ż d y p r a ­ c u j e d l a s i e b i e , d l a z n a c z n i e ł a t w i e j s z e g o z a s p o k o j e n i a w ie lc e u ro z m a ic o n y c h i c o raz ro s n ą c y c h p o t r z e b w ł a s n y c h , k tó re , j a k w ia d o m o , s ta ły się t a k lic z n e , że n i k t s a m n ie m ia łb y j u ż a n i zd o ln o ści, a n i s ił i c z a su n a w e t d ro b n e j c z ą s tc e ic h u c z y n ić o so b iście zado ść.

T e g o ro d z a ju d o b ro d z ie js tw a w y s o k o p o s u n ię te j c y w ili­

z a c ji z a w d z ię c z a m y , i o te m d o b rz e p a m ię ta jm y , n ie ża d n e j p ra c y , alg z w y c i ę s t w o m g e n j u s z u l u d z k i e g o n a d m a r t w e m i , ś l e p e m i , a l e p o s ł u s z n e m i g e n j u - s z o w i l u d z k i e m u , s i ł a m i n a t u r y .

VI.

■0 R ZECZY W ISTEJ W ARTOŚCI D ZIEŁ NASZYCH.

Od c h w ili, g d y n a u c z o n a s ię c e n ić o g ro m n e k o rz y ś c i, j a k i e d a je lu d z io m w p r a w a (b ie g ło ś ć ), od te j c h w ili w ła ś n ie d o k o n a ła s ię rz e c z n ie s ły c h a n e j w a g i. R ód lu d z k i ru s z y ł z m a rtw e g o p u n k tu , n a k tó r y m p rz ez n ie z lic z o n e w ie k i t r z y ­ m a ł g o s y s te m iś c ie ro b in s o n o w s k i, w y s ta r c z a n ia so b ie. Od te j te ż c h w ili tw ó rc z o ść lu d z k a te m s ię c h a ra k te r y z u je , że j e s t tw ó rc z o ś c ią o so b n ik ó w , w y s p e c ja liz o w a n y c h w b a r d z o sz c z u p ły m ty lk o z a k r e s ie w ła s n e g o fa c h u lu b z a w o d u . J u ż n i k t ro z u m n y n ie d ą ż y do w s z e c h s tro n n o ś c i, le c z p rz e c iw n ie , do ja k n a jd o s k o n a ls z e j s p e c ja liz a c ji. I d z iś m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e w s z y s tk ie s p o łe c z e ń s tw a s to ją i w z n o sz ą s ię j u ż ty lk o co­

ra z w ię k s z y m p o d z ia łe m p ra c y , c o ra z g łę b s z ą z n a jo m o ś c ią fa c h o w ą te j rz ecz y , k tó r ą k a ż d y o b ra ł za g łó w n y p rz e d m io t sw o ic h z a b ie g ó w , p o z a te m o p ie ra ją się n a d o b re j o r g a n i ­ z a c ji p ra c tw ó rc z y c h . T y lk o te w a r u n k i p o z w a l a j ą 'c z y n i ć n a s z ą tw ó rc z o ść c o ra z ła tw ie js z ą , a co z a te m id zie, p o z w a la ją co raz w ię c e j z y s k i w a ć n a ta k i e j e k o n o m ic z n e j tw ó rc z o ś c i.

N ie tr z e b a te ż te g o d o w o d zić, bo p rz y k ła d y n a k a ż d y m n a ­ p o ty k a m y k r o k u , że w ię k s z o ś ć d z ie ł n a s z y c h , z w ła s z c z a b a r ­ dziej s k o m p lik o w a n y c h , o d d a w n a n ie b y w a j u ż d z ie łe m j e d n o ­ s tk i, a le c a łe g o sz e re g u lu d z i, n ie r a z lic z n e g o , k tó rz y k o le jn o p rz y k ła d a li s ię do p o w s ta n ia o w e g o k o ń c o w e g o d z ie ła .

P rz y k ła d ó w m o ż n a b y p rz y to c z y ć s e tk i, a le w y s ta r c z y je d e n p ie rw s z y z b rz e g u , z w y k łe p u d e łk o z a p a łe k s z w e d z k ic h , k tó r e do n ie d a w n a k o s z to w a ło d w a g ro sz e . R o z b ie rz m y u w a ­ ż n ie je g o s k ła d n ik i, a p rz e k o n a m y się, że m o ż n a b y ic h n a l i ­ czy ć k ilk a d z ie s ią t.

„ J e ż e li p o m y ś lim y , że do o trz y m a n ia ta k ie g o p u d e łk a z a p a łe k p o trz e b n e b y ły m a s z y n y p a p ie rn ic z e , do k r a ja n i a d rz e w a , d r u k a r s k ie , m a s a p a p ie r o w a , ró ż n e k le je , fa rb y : n i e ­ b ie s k a , ż ó łta , c z e rw o n a i c z a rn a , p o trz e b n a j e s t b e z k s z ta łtn a p o s ta ć fo sfo ru , o trz y m y w a n a w sp o só b b . s k o m p lik o w a n y p rz y p o m o cy ro z lic z n y c h z a b ie g ó w i a p a ra tó w , j e ż e li to sa m o z a s to s u je m y k o le jn o do k a ż d e j s u b s ta n c ji c h e m ic z n e j, w c h o ­ d zą cej w s k ła d m a sy , u ż y te j n a g łó w k ę z a p a łk i, to zro zu -

m iern y , co z a n ie p rz e lic z o n a ilo ś ć lu d z i, k tó ry c h w ię k sz o ś ć n ig d y się ze s ę b ą n ie w id z ia ła , — z ło ż y ła s ię n a to d zieło . J e d n o c z e ś n ie s p o s trz e ż e m y , że n a jp ra c o w its z y i n a jd z ie ln ie j­

szy c z ło w ie k — s a m j e d e n n ig d y b y w c ią g u c a łe g o sw e g o ż y w o ta je d n e g o ta k ie g o sa m e g o p u d e łk a z a p a łe k n ie z ro b ił" *).

A le p rz y p u ść m y , że k to ś d o k o n a ł po lic z n y c h z a b ie g a c h ta k ie g o d z ie ła . Gzy m o żem y w y ro k o w a ć , ile b y te ż m u s ia ł o trz y m a ć p ie n ię d z y , ab y o d e b ra ć s łu s z n ą z a p ła tę z a t ę m a s ę w y s iłk u i tru d ó w , j a k i e p o c h ło n ę ło w y tw o rz e n ie te g o d z ie ła : z ro b ie n ie je d n e g o p u d e łk a z a p a łe k . 0 ile w ię c e j m u s ia łb y z a p ła c ić p o trz e b u ją c y z a p a łe k , od z w y k łe j b a g a te ln e j c e n y h a n d lo w e j, o te m n ie ja k ie p o ję c ie d a ją n a m o b ec n ie p r a k ty ­ k o w a n e w R o sji b o ls z e w ic k ie j f a k ty c z n ie p ła c o n e c e n y z a ­ p a łe k . D o szły ta m one do n ie p ra w d o p o d o b n e j w y so k o ś c i 12 i 15 rb . za je d n o p u d e łk o . I- n ie m a s ię c z e m u d z iw ić , bo p rz e c ie ż w z n ie c e n ie o g n ia p ię ć d z ie s ię c io k ro tn e bez u ż y c ia z a p a łe k , a w ię c m e to d ę ta r c ia lu b in n ą p o d o b n ą, k o s z to w a ło b y o w ie le w ię c e j u m ie ję tn e g o m ozo łu , w w ię k s z o ś c i z a ś p rz y ­ p a d k ó w w c a le b y się n ie d a ło o s ią g n ą ć . S e n s z p o w y ższeg o p r z y k ła d u j e s t ta k i , że rz e c z y w is ta w a r t o ś ć p u d e łk a , z a ­ w ie r a ją c e g o ła tw y śro d e k do w ie lo k r o tn e g o w z n ie c e n ia o g n ia , m u s i b y ć o lic z n e s e t k i r a z y w ię k s z ą od fa k ty c z n e j c e n y o w eg o p u d e łk a .

T o sa m o d a ło b y s ię p o w ie d z ie ć o rz e c z y w is ty m s to s u n k u w a r t o ś c i p u d e łe c z k a ig i e ł dó ic h c e n y ry n k o w e j, to s a ­ m o o s to s u n k u c e n y z e g a r k a , s z tu k i p łó tn a , ta n io w y p ro d u ­ k o w a n e j k s ią ż k i i n ie p rz e lic z o n y c h in n y c h p rz e d m io tó w co ­ d z ie n n e g o u ż y tk u , k tó r e o trz y m u je m y z a b e z c e n , w c a le n ie d o m y ś la ją c się n a w e t, że k r y ją one w so b ie, w sw e j ta n io ś c i, p ra w d z iw e i w ie lk ie d o b ro d z ie js tw a , j a k i e n a n a s z le w a w y ­ s o k a t e c h n i k a sp ó łcze sn a. N ie tr z e b a te ż d o w o d zić, że w ła ­ śn ie n a s z a w ie lk a w z a je m n a u ż y te c z n o ś ć j e s t g łó w n ą p rz y ­ czyną, p o w s trz y m u ją c ą n a s od ro z p ro s z e n ia się. To te ż n ic d ziw n e g o , że bez p ro c e s u w y m ia n y u s łu g lu b w y tw o ró w n a ­ szych, t a k p ło d n y c h w n ie d o c e n ia n e p rz e z n a s , a c z ę sto l e k ­ ce w aż o n e d o b ro c zy n n e s k u tk i, n ie m o ż n a ju ż w y o b ra z ić so b ie an i sp o łe c z e ń stw a , a n i c z ło w ie k a m ą d re g o i za d o w o lo n e g o . J a s n ą w i ę c s t a j e s i ę t a p r a w d a , i ś c i e p o d ­ s t a w o w a w B k o n o m j i , ż e t y l k o d z i ę k i u m i e ­ j ę t n o ś c i o s z c z ę d z a n i a s o b i e w y s i ł k ó w , to z n a ­ czy r e d u k o w a n ia ic h do m o ż liw e g o m in im u m , u m i e j ę t -

*) „Teorja człow. i cyw.“

_ ]8 —

n o ś c i , b ę d ą c e j d u s z ą n a s z e j d z i a ł a l n o ś c i , m o ż e m y c z y n i ć z a d o ś ć t a k l i c z n y m d z i ś i c o ­ r a z l i c z n i e j s z y m n a s z y m p o t r z e b o m . O czy­

w iś c ie z a c h o d z ić to b ę d z ie w g r a n ic a c h , z a le ż n y c h od n a sz e j w ła s n e j w a rto ś c i (d z ie ln o ś c i) sp o łe c z n e j. I m w i ę k s z ą m i a n o w i c i e w a r t o ś ć b ę d ą m i a ł y n a s z e p r z y ­ s ł u g i d l a i n n y c h , t e m w i ę c e j s a m i m o ż e m y w y m a g a ć i o t r z y m y w a ć .

V II.

WARTOŚĆ TOWARU BY W A ZW YKLE W Y ŻSZĄ OD JEGO CENY.

Ź ró d łe m d z ie ł n a s z y c h , j a k j u ż p r z e k o n a liś m y się, s ą w ła ś n ie w ie d z a fa c h o w a , d o ś w ia d c z e n ie i s p e c ja ln e u z d o l ­ n i e n i a t w ó r c z e , n ie z m ie r n ie ró ż n e u ró ż n y c h lu d z i, n ie z a ś o g ó ln ik o w o p o jm o w a n a p ra c a , cz y li z u ż y w a n ie fiz y c z n y c h s i ł ro b o c zy ch , n ie z b ę d n y c h do p rz e ja w ie n ia s ię ow ej tw ó r ­ czości.' P r a c a to ty lk o je d e n z n ie z b ę d n y c h i n ie d a ją c y c h s ię o m in ą ć w a ru n k ó w tw ó rc z o śc i m a te r ja ln e j, a le w a ż n ie j­

sz y m w a r u n k ie m te j tw ó rc z o ś c i j e s t w ie d z a fa c h o w a i u m i e ­ j ę t n o ś ć u ż y c i a p r a c y i c z a s u , a n a d to ś ro d k i t e ­ c h n ic z n e , j a k i e m i ro z p o rz ą d z a m y . D o p ie ro te , j a k j u ż w id z ie ­ liś m y , z a p e w n ia ją n a s z y m p ra c o m e k o n o m ic z n ą s k u te c z n o ś ć . T e ra z m u s im y p o tr ą c ić o w a ż n e p o ję c ie e k o n o m ic z n e w a r t o ś c i , ab y s p ro s to w a ć p e w n e b łę d n e , a z a k o rz e n io n e w E k o n o m ji p a n u ją c e j m n ie m a n ie o te m , co n a z y w a m y ce n ą.

E k o n o m iś c i s z k o ły m a te r ja lis ty c z n e j, o d d a w n a p o w ta ­ r z a ją n a m , ż e c e n a t o w a r u j e s t w y r a z e m i m i a r ą j e g o w a r t o ś c i . N ic fa łs z y w śz e g o n a d to o rz e c z e n ie . O ba te tw ie r d z e n ia s ą z g r u n t u m y ln e . Z o rje n tu jm y s ię ty lk o . W s z a k w a r to ś ć sk o ro t k w i w p rz e d m io c ie s k o ń c z o n y m , po ­ w i n n a b y ć je d n a i n ie z m ie n n a ; a ty m c z a s e m w ie m y d o b rz e, że c e n y w s z e lk ic h to w a ró w b y w a ją ra z n iż sz e , to z n o w u w y ż ­ sz e , p o m im o , że n ic s ię w to w a r z e n ie z m ie n iło .

S k o ro t a k j e s t , p rz e to c e n y w ż a d e n sp o só b n ie w o ln o U w a ż a ć z a w y ra z p ra w d z iw e j w a r to ś c i to w a r u . N ie z a le ż y ró w n ie ż c e n a to w a r u od ilo ś c i p ra c y , z u ż y te j n a je g o w y tw o ­ rz e n ie . W s z a k n ie p ła c im y d ro ż ej z a p ra c o w ite d zieło n i e ­ w p ra w n e g o tw ó rc y , k tó r e p o ch ło n ęło w ię c e j c z asu i k o s z to ­ w a ło g o w ię c e j’ m o zo łu , n iż z a t a k i s a m p r o d u k t, w y k o n a n y z n a c z n ie p rę d z e j p rz e z b ie g łe g o i p ra c o w ite g o rz e m ie ś ln ik a .

T rz e b a w ię c to so b ie ra z z a p a m ię ta ć , że b ie ż ą c a c e n a ry n k o w a n ie z a le ż y i n ie m o że z a le ż e ć w y łą c z n ie o d ilo ś c i p ra c y , w ło ż o n e j w w y tw ó r. C e n a j e s t ra c z e j p r o s tą w y p a d ­ k o w ą d w ó ch z u p e łn ie in n y c h c z y n n ik ó w . P r z e d e w s z y s tk ie m z a le ż y od ch w ilo w e j ilo ś c i ta k i c h s a m y c h to w a ró w , rz u c o n y c h n a r y n e k , a n a s tę p n ie o d ch w ilo w e j ilo ś c i p o ż ą d a ją c y c h g o . I t a k , w s z e lk i to w a r rz u c o n y w n a d m ia r z e n a ry n e k , t r a c i n a c e n ie c z y li ta n ie je n a s k u t e k k o n k u r e n c ji sp rz e d a w c ó w . I o d w ro tn ie , g d y z a p o trz e b o w a n ie je g o j e s t w ię k s z e o d p o ­ d aż y , czy li, g d y z ja w ia s ię n a d m ia r p o s z u k u ją c y c h ta k i e g o to w a r u , w ó w c zas, n a s k u te k ic h w sp ó łz a w o d n ic tw a , to w a r o s ią g a w y ż sz ą cen ę. W p ie rw s z y m p rz y p a d k u to w a r n a s k u ­ t e k n ie u s p ra w ie d liw io n e g o t a n ie n i a s ta je s ię d la n a b y w c y w a r t o ś c i o w s z y m , b o j e s t ta ń s z y m , w d r u g im p rz y p a d k u s to s u n e k je g o w a r to ś c i do c e n y p o g a rs z a się . A te r a z m u ­ s im y z w ró c ić u w a g ę n a p e w n ą , b a rd z o w a ż n ą o k o lic z n o ść . N a d m ia r p ro d u c e n tó w je d n e g o ro d z a ju to w a r u , w ię c szew có w , s to la rz y , k o w a li i t. d. o ra z ic h w s p ó łz a w o d n ic tw o , s p r a w ia ją to , że w n o rm a ln y c h w a r u n k a c h r y n k u c e n y o g ro m n e j w i ę ­ k sz o śc i to w a ró w b y w a ją n ie w ie le co w y ż sz e n a d k o s z ta ic h w y tw o rz e n ia . S k u tk ie m te g o ła tw o z ro z u m ie ć , że d a ją p ro ­ d u c e n to m za ic h p r a c ę tw ó rc z ą i u m ie ję tn ą z y s k i u m ia r k o ­ w a n e . D o p iero z b y t m a ła ilo ś ć czy to p ro d u c e n tó w , cz y d a ­ n e g o g a t u n k u to w a r u n a ry n k u , p o z w a la w y tw ó rc o m o s ią g a ć z y s k i w ię k sz e , a c z a s e m z n a c z n ie w ię k s z e z p o w o d u , że p o ­ trz e b u ją c y te g o to w a r u p rz e lic y to w u ją się. J a s k r a w y te g o d o ­ w ód d a ją n a m z a w ik ła n e j a k n ig d y je s z c z e s to s u n k i h a n d lo ­ w e cz asó w d z isie jsz y c h . N ie p o trz e b a p rz y p o m in a ć , j a k w y ­ so k o p o d n o si c e n ę to w a r u , p o w sz e c h n ie p o ż ą d a n e g o , je g o rz a d k o ś ć n a ry n k u . P r a k t y k a cz asó w d z is ie js z y c h św ia d c z y , że c e n y ic h p o w ię k s z a ją się d w a d z ie ś c ia , trz y d z ie ś c i a n a w e t i w ię c e j r a z y i n ie p o d o b n a p rz e c iw te m u n ic p o ra d z ić . S p ra ­ w a b o w ie m s ta je s ię ju ż j a k g d y b y p r o s tą s p r a w ą a f e k tu , z n a ­ n e g o d o b rz e w E k o n o m ji w e w s z e lk ic h t r a n z a k c j a c h h a n d lo ­ w y c h , d o ty c z ą c y c h to w a ró w r z a d k ic h i a m a to r s k ic h . A le g d y z a n ty k a m i i ró ż n y m i u n i k a ta m i d z ie je s ię z w y k le t a k , że z c z a se m je sz c z e w y ż ej id ą w c e n ę , n ie z d a rz a s ię to z to w a ­ r a m i z w y k łe m i, bo ic h rz a d k o ś ć b y w a ty lk o c h w ilo w a . Ic h c e n ę p o d b ił p rz e c ie ż n a r y n k u ty lk o n a g ły i d o tk liw y , a le p rz e m ija ją c y b r a k p o d o b n y c h to w a r ó w . O tóż to w a r y t a k i e , g d y m in ie c h w ilo w y b r a k lu b s ta g n a c ja w p ro d u k c ji, ry c h ło p o w r a c a ją do ce n sto p n io w o c o ra z n iż sz y c h . W ie lk a b o w ie m z y s k o w n o ś ć w y tw a r z a n ia ich i s p rz e d a w a n ia p o c e n a c h w y ­

— 19 —

g ó ro w a n y c h , p o b u d z a w n e t b ą d ź ty c h s a m y c h , b ą d ź n o w y c h p ro d u c e n tó w do w y tw a r z a n ia ty c h p rz e d m io tó w w w ię k s z e j ilo ści. P o w s ta je w ię c ry c h ło ic h n a d m ia r i c e n a , s k u tk ie m w s p ó łz a w o d n ic tw a p ro d u c e n tó w , ta n ie je . O c e n a c h d e c y ­ d u j e w i ę c j e d y n i e s t o s u n e k p o d a ż y d o p o p y ­ t u , n i e z a ś b ą d ź w a r t o ś ć r z e c z y w i s t a , k tó re j n ie z n a m y , b ą d ź c e n a k o s z tu , k tó r ą z n a w y tw ó rc a , o d b io rc a z a ś ty lk o s ię j e j d o m y śla .

*

W c z a s a c h n o rm a ln y c h w y tw ó rc z o ś ć s p o łe c z e ń s tw a t a k j e s t n a m o cy d łu g ie g o d o ś w ia d c z e n ia u n o rm o w a n a , że w y ­

s o k o ść c e n y w s z y s tk ic h p r a w ie to w a ró w o s c y lu je w b a r d z o c ia s n y c h g r a n ic a c h , d o p ły w b o w ie m i c e n y m a te r ja łó w s u ­ ro w y c h , j a k ró w n ie ż t r u d y w y tw a r z a n ia b y w a ją m n ie j w ię ­ cej w c ią ż t e sa m e . R ó w n ież i p r a c a p ro s ta , n ie k w a lif ik o w a - n a , m a m n ie j w ię c e j u s ta lo n ą ce n ę, k a ż d y p rz e to b u d ż e t m o ­ że n ie za w o d zić. K a ż d y w y tw ó rc a i p ra c o w n ik j e s t p e w n y , że p rz y n o rm a ln y c h w a r u n k a c h , u p o rz ą d k o w a n y c h p rz e z d łu ­ g ą p r a k ty k ę s to s u n k ó w e k o n o m ic z n y c h , i p rz y n o rm a ln e j p r a ­ c o w ito ś c i sw o jej z d o ła z a s p o k o ić sw e n o rm a ln e p o trz e b y .

Ł a tw o z ro z u m ie ć , że p rz y s ta łe m is tn ie n iu w sp ó łz a w o d ­ n ic tw a w sz y sc y p r a w ie w y tw ó rc y , a w ię c fa b r y k a n c i, rz e­

m ie ś ln ic y , j a k o te ż i k u p c y m u s z ą z a d a w a ln ia ć s ię z w y k le n a d e r u m ia rk o w a n e m i z y s k a m i. A n i b o g a c ić s ię z b y t s z y b k o n ie m o g ą , a n i te ż w n o rm a ln y c h w a r u n k a c h tr a c ić m a j ą t k u n a sw o jej n ie o p ła c a ją c e j s ię p ro d u k c ji. S zybsze b o g a c e n ie s i ę u m o ż liw ia ją d o p ie ro w y ją tk o w a p ra c o w ito ś ć , oszczęd n o ść, z w ię k s z a n ie p ro d u k c ji o ra z o b ro tó w , ja k o te ż lic z n e z a le ty u c z c iw e g o k u p c a i p rz e m y sło w c a . S ta n t a k i u s ta lo n e j d łu g ą i n ie p r z e r w a n ą p r a k ty k ą e k o n o m ic z n e j ró w n o w a g i z a k łó c a ją od cz asu do c z a su n ie p rz e w id z ia n e p rz e s z k o d y i k l ę s k i l o k a l ­ n e lu b d o ty k a ją c e p o sz c z e g ó ln y c h g a łę z i p ro d u k c ji, a le i to n ie t r w a d łu g o , n ie w p ły w a z b y t p o w a ż n ie n a w z ro s t lu b s p a d e k cen , w y w o łu je w ię c ty lk o d ro b n e w s trz ą ś n ie n ia , d o ­ t y k a d ro b n ą ilo ść lu d n o ś c i d a n e g o k r a ju i p rę d k o w szy stk o - p o w ra c a do n o rm y .

VIII.

CZEGO N IE ROZUMIEJĄ SO CJA LIŚC I.

D o p ie ro te r a z m o żem y o m ó w ić p e w n e z ja w is k o p o z o rn ie sp rz e c z n e z w s z y s tk ie m i p r a w a m i n a tu r y i z te g o p o w o d u

— 20 —