Recenzjaksiążki „Psychologia rozwoju człowieka.Rozwój funkcji psychicznych”
Red. Barbara Harwas-Napierała i Janusz Trempała.
Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2002.
BARBARA SZMIGIELSKA Uniwersytet Jagielloński
Recenzowana książka stanowi kontynu
ację podręcznika akademickiego, którego pierwszy tom - napisany przez dwie wybitne znawczynie przedmiotu Marię Przetacznik- Gierowską i Marię Tyszkową pt. "Psycholo
gia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne"
-został wydany w 1996 roku. Po śmierci obu autorek, kontynuacji ich dzieła podjęli się Barbara Harwas-Napierała i Janusz Trem
pała. Pod ich redakcją ukazał się w 2000 roku tom drugi podręcznika zatytułowany "Psy
chologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka" oraz - w dwa lata później - recenzowany obecnie tom trzeci.
Uwzględniając treść wszystkich trzech to
mów należy stwierdzić, że podręcznik ten stanowi kompendium współczesnej wiedzy o podstawach psychologii rozwoju, przebiegu rozwoju we wszystkich stadiach ontogenezy oraz zmianach rozwojowych w poszczegól
nych sferach w ujęciu podłużnym.
Recenzowany tom podręcznika składa się z sześciu rozdziałów napisanych przez róż
nych autorów. W pięciu pierwszych rozdzia
łach zawarto opis przebiegu rozwoju w całym cyklu życia, kolejno: poznawczego (Janusz Trempała), emocjonalnego (Helena Hurmę;
tłum. Paweł Izdebski), społecznego (Stani
sław Kowalik), moralnego (Janusz Trempała i Dorota Czyżowska) oraz osobowości (Piotr Oleś). Ostatni rozdział podręcznika poświę
cony jest różnicom indywidualnym w roz
woju psychicznym (Anna Matczak).
Janusz Trempała, autor rozdziału poświę
conego rozwojowi poznawczemu, wyszedł od pokazania jak psychologowie za pomocą po
miarów psychometrycznych udzielają odpo
wiedzi na pytanie o to, jaki poziom zdolności poznawczych, a przede wszystkim inteligen
cji, przejawia człowiek w różnych okresach
życia. Autor wskazuje, że podejście psycho- metryczne prowadziło i nadal prowadzi do uproszczeń na temat rozwoju poznawczego w ontogenezie. O wiele bardziej obiecujące są odpowiedzi uzyskiwane przez współcze
snych badaczy na pytanie o to czy i w jakim zakresie zmieniają się sposoby myślenia człowieka. Przedstawione w rozdziale bada
nia i koncepcje pokazują, że w poszczegól
nych dziedzinach poznawczego funkcjo
nowania człowieka zachodzą różne rodzaje zmian i mają one różną dynamikę rozwo
jową. W rozdziale omówione zostały szcze
gółowo także zmiany w postformalnych sposobach myślenia, efektywności spostrze
gania oraz zdolnościach pamięciowych. Na
leży podkreślić, że Autor rozdziału koncen
truje się raczej na pokazaniu, że osiągnięcia współczesnej psychologii rozwojowej pod
ważają przekonanie o uniwersalnym i nor
matywnym przebiegu zmian w zakresie rozwoju poznawczego, niż na systematycz
nym omawianiu tych zmian. Większość przytaczanych badań i koncepcji odnosi się do rozwoju człowieka po okresie adolescen- cji; przebiegowi rozwoju poznawczego we wcześniejszych okresach poświęcono nie
wiele uwagi. Dlatego czytelnik poszukujący informacji na temat charakteru i zakresu zmian w rozwoju poznawczym zachodzących w poszczególnych okresach musi uzupełnić lekturę tego rozdziału, sięgając - na przykład do tomu drugiego recenzowanego podręcz
nika.
Rozwojowi emocjonalnemu poświecony jest rozdział drugi, napisany przez Helenę Hurmę. Rozdział ten ma klasyczny układ tre
ści: rozpoczyna go krótki przegląd definicji emocji oraz poglądów na temat czynników wywołujących emocje. Autorka zwraca uwa
94 Barbara Szmigielska
gę na wyniki najnowszych badań nad rolą czynników neurologicznych i fizjologicznych w genezie emocji, które podważają wiele tradycyjnych poglądów, na przykład na temat układu limbicznego, traktowanego jako odpowiedzialnego za przeżycia emocjonalne;
dziś znacznie większą rolę przypisuje się takim strukturom jak hipokamp oraz ciało migdałowate. W drugiej części rozdziału przedstawiono pięć nurtów teoretycznych na temat natury emocji. Z rozwojowego punktu widzenia szczególnie interesująca wydaje się teoria emocji osobnych sformułowana przez C. Izarda, zgodnie z którą w trakcie rozwoju kształtują się określone związki pomiędzy emocjami, poznaniem i działaniem. Izard przyjmuje, że reakcje emocjonalne są częś
ciowo wyuczone, ale w przypadku wielu emocji wzory ekspresji emocjonalnej obser
wowane u niemowląt, pojawiają się w "go
towej" postaci. W trzeciej części rozdziału przedstawione zostały zmiany rozwojowe w zakresie emocji w poszczególnych okre
sach rozwojowych, poczynając od wczesnego dzieciństwa a na starości kończąc. Warto podkreślić, że Autorka koncentruje się przede wszystkim na specyfice emocji w danym okresie i poświęca niewiele uwagi uwarun
kowaniom i różnicom indywidualnym w tym zakresie. Zaletą tego rozdziału jest nie
wątpliwie przejrzysty układ i przedstawienie nowych poglądów i wyników badań na temat emocji. Wadą natomiast jest nadmierna szczegółowość przy przedstawianiu danych, co zmniejsza ich czytelność.
W rozdziale trzecim przedstawione zo
stały trzy główne podejścia w wyjaśnianiu rozwoju społecznego. Autor tego rozdziału, Stanisław Kowalik pokazuje w jaki sposób każde z tych podejść może być wykorzystane w interpretowaniu zmian w rozwoju społecz
nym zachodzących w ontogenezie. Pierwsze z nich, traktuje rozwój społeczny jako przy
gotowanie jednostki do życia w społeczeń
stwie i kładzie nacisk na zmiany osobowoś
ciowe spowodowane jej włączaniem się wżycie społeczne. Drugie podejście kładzie nacisk na oddziaływanie procesów spo
łecznych szczególnego rodzaju, takich pod wpływem których ludzie zdobywają do
świadczenie społeczne - rozwój społeczny
sprowadzany jest tu do nabywania umiejętno
ści do korzystania z różnych wytworów cy
wilizacji (przy tej okazji omówiony jest po
dział wytworów cywilizacji w ujęciu M. Wa- rtolsky'ego). Trzecie podejście, charaktery
zuje się tym, że w jego ramach traktuje się rozwój społeczny jako przygotowanie do utrzymywania przez ludzi coraz liczniejszych i bardziej złożonych więzi. Przedstawiając pierwsze podejście, które rozwój społeczny rozpatruje jako zmianę osobowości pod wpływem oddziaływań środowiska społecz
nego, Autor sporo uwagi poświęca omówie
niu przełomów życiowych ukierunkowują
cych przebieg socjalizacji człowieka. Jego zdaniem można wyróżnić osiem społecznych przełomów, czyli takich zdarzeń, które dają początek nowej jakości w kontaktach jed
nostki z otoczeniem społecznym. Pierwszy przełom ma miejsce jeszcze w życiu płodo
wym, gdy następuje uzgodnienie rytmu wła
snych ruchów matki i dziecka. Drugi spo
łeczny przełom to trening czystości, kolejny to zabawa (zdaniem Autora głównie tema
tyczna), a po niej udział dziecka w grach z regułami. Piąty przełom następuje, w 3 - 4 klasie szkoły podstawowej i jest związany ze zdolnościami dziecka do klasyfikowania obiektów rzeczywistości nie tylko na podsta
wie cech obserwowalnych. Nawiązywanie pierwszych intymnych związków w okresie dorastania zapoczątkowuje szósty przełom społeczny, po którym nadchodzi okres rodzi
cielstwa traktowany jako przełom siódmy.
Ostami, ósmy przełom w rozwoju społecz
nym jest związany z utratą zdrowia w okresie emerytalnym. Propozycja Autora rozpatry
wania rozwoju społecznego poprzez ważne zdarzenia mające miejsce w ontogenezie jest bardzo interesująca, ale budzi też zastrzeże
nia. Po pierwsze, niejasne są kryteria wyod
rębnienia tych ośmiu przełomów - raz są nimi wymagania stawiane przez społeczeństwo małemu dziecku (trening czystości), innym razem osiągnięcie określonego poziomu ro
zumowania (przełom związany z nauka szkolną), a jeszcze innym stan fizjologiczny organizmu (przełom ósmy). Po drugie, ist
nieją poważne ograniczenia jeśli chodzi o powszechność występowania tych przeło
mów - na przykład są dzieci, które z różnych
powodów nie uczestniczą w zabawach ze
społowych, są osoby, które nie podejmują się pełnienia ról rodzicielskich, są także osoby, które w wieku emerytalnym cieszą się do
brym zdrowiem. Szkoda, że Autor omawiając przełom związany z pierwszymi intymnymi związkami heteroseksualnymi sięga do - jak sam to określa - "ekspertów od psychologii życia seksualnego, jakimi niewątpliwie są psychoanalitycy", cytując ich prace z lat 50.
ubiegłego stulecia. Wyrabia to w czytelniku fałszywe przekonanie, że przez pół wieku psychologowie nie powiedzieli na ten temat nic nowego i że dominują wciąż bałamutne koncepcje psychoanalityczne. Omawiany rozdział wymaga od czytelnika pragnącego śledzić zmiany w rozwoju społecznym w całym cyklu życia szczególnie uważnej lektury. Zadanie to staje się łatwiejsze, dzięki bardzo dobremu podsumowaniu.
Janusz Trempała i Dorota Czyżowska są autorami rozdziału, którego treścią jest roz
wój moralny. Autorzy przyjęli omówienie tego zagadnienia uwzględniając trzy nurty teoretyczne - psychoanalizę, teorie uczenia się (powinno być teorie uczeniowe) oraz teo
rie poznawczo-rozwojowe. Każde z tych po
dejść prowadzi do innego rozumienia natury, mechanizmów i celu rozwoju moralnego.
Psychoanaliza, w swej klasycznej postaci, podkreślała rolę konfliktów oraz relacji dziecka z rodzicami w okresie wczesnego dzieciństwa, a identyfikacja była w tej teorii podstawowym mechanizmem rozwoju moral
nego. Neopsychoanalitycy z kolei zwracali więk
szą uwagę na czynniki społeczno-kulturowe oraz siłę ego w kształtowaniu postaw moralnych.
Teorie uczeniowe podstawowe znaczenie w rozwoju zachowań moralnych przypisują stymulacji zewnętrznej i ciągłemu procesowi uczenia się, u podstaw którego leży warun
kowanie instrumentalne, klasyczne i uczenie się obserwacyjne. W rozdziale bardzo krótko omówiony jest problem warunkowania za
chowań moralnych, nieco więcej uwagi po
świecono uczeniu się takich zachowań na drodze obserwacji. Bardzo cenne jest to, że obok klasycznych poglądów na rolę modelo
wania w kształtowaniu zachowań, autorzy przedstawili nowsze poglądy A. Bandury dotyczące tzw. modelowania abstrakcyjnego,
dzięki któremu obserwator uczy się nie tylko zachowań obserwowalnych, ale przejmuje także od modela systemy wartości, sposoby rozwiązywania problemów i standardy samo
oceny leżące u podstaw tych zachowań. Po
znawczo - rozwojowej koncepcji rozwoju moralnego poświęcono w omawianym roz
dziale najwięcej uwagi z dwóch powodów, o których wspominają sami Autorzy. Po pierwsze, podejście to zdominowało współ
czesne badania nad rozwojem moralnym, a po drugie, w ramach tego właśnie podejścia toczy się dyskusja nad rozwojem moralnym w pełnym cyklu życia człowieka. Według pioniera badań nad rozumowaniem moral
nym J. Piageta oraz kontynuatora jego idei L.
Kohlberga rozwój moralny polega na aktyw
nym organizowaniu i reorganizowaniu wie
dzy moralnej, jaką jednostka gromadzi w wyniku interakcji społecznych, a nie na przyswajaniu gotowych reguł i norm postę
powania. W dalszej części rozdziału zostały omówione poglądy Piageta (w sposób zbyt skrótowy) oraz Kohlberga na temat przebiegu rozwoju rozumowania moralnego. Ostatni podrozdział zawiera opis przebiegu rozwoju moralnego w ciągu życia, zreferowany na podstawie klasycznych i najnowszych badań.
Na zakończenie Autorzy zwracają uwagę na dwa ważne problemy: związku rozwoju mo
ralnego z rozwojem poznawczym oraz związku moralnego rozumowania, które jest najczęściej przedmiotem badań w tej dziedzi
nie, z postępowaniem moralnym człowieka.
Rozdział ma przejrzystą strukturę i dostarcza ważne dane na temat przebiegu rozwoju mo
ralnego w ontogenezie, z jednoczesnym po
kazaniem problemów, jakie wynikają z przyj
mowanej perspektywy teoretycznej. Uwa
żam, że Autorzy zbyt wiele miejsca po
świecili koncepcji Freuda, (na przykład niepotrzebnie opisując po raz kolejny strukturę osobowości w jego ujęciu), która ma wątpliwą wartość w wyjaśnianiu za
chowań moralnych, a zdecydowanie mało uwagi koncepcji Piageta, która nadal stymuluje wielu badaczy rozwoju moral
nego, a zasługi autora na polu badań w tej dziedzinie są nie do przecenienia.
O rozwoju osobowości piszę w rozdziale piątym Piotr Oleś. Autor, opierając się na
96 Barbara Szmigielska
propozycji D. P. McAdamsa, pokazuje zmia
ny osobowości dokonujące się w czasie z trzech różnych perspektyw. Pierwsza z nich to perspektywa osobowości jako struktury złożonej z cech. Traktuje się je jako najbar
dziej stałe predyspozycje jednostki do okre
ślonych zachowań. Chodzi tu o temperament i inne wymiary osobowości (jak np. ekstra
wersja, neurotyczność czy otwartość na do
świadczenie), które są wrodzone i dlatego są względnie stabilne w ciągu życia człowieka.
Natomiast zmieniająca się różnorodność ich przejawów jest efektem oddziaływań za
równo biologicznych jak i środowiskowych.
Przedstawiając teorię cech Autor przytacza koncepcje mówiące o typach osobowości, jak na przykład opisaną przez C. G. Junga kon
cepcję ośmiu typów osobowości, opartą na wymiarze introwersji i ekstrawersji. Kolejną perspektywą, z jakiej rozpatruje się rozwój osobowości, jest kształtowanie się określo
nego stylu adaptacji, uwarunkowanego róż
nymi czynnikami. W rozdziale omówiono wiele koncepcji, z uwzględnieniem wpływu tychże czynników. 1 tak, na przykład, w podejściach psychodynamicznych są nimi wczesnodziecięce doświadczenia i rozwój funkcji ego, w psychologii poznawczej roz
wój zdolności do przetwarzania informacji, a w teoriach uczeniowych - modelowanie.
Trzecia perspektywa to rozpatrywanie roz
woju osobowości w kategoriach tożsamości narracyjnej lub systemu znaczeń. Koncepcje przyjmujące tę perspektywę odwołują się do autorefleksji, formułowania dążeń i zadań, do transgresji i wolnego wyboru. Autor przed
stawił kilka teorii należących do tego nurtu, między innymi cieszącą się ostatnio dużą po
pularnością koncepcję narracyjnej tożsamości McAdamsa. Omawiany rozdział jest najob
szerniejszy w całym podręczniku, a zawarte w nim informacje są bardzo przydatne dla czytelnika zainteresowanego rozwojem.
Dzięki nim możliwa jest odpowiedź na pyta
nie o rozwój osobowości, jeśli traktowana jest ona jako struktura utworzona z cech lub jako system informacji bądź też jako system znaczeń. W rozdziale przedstawione są kon
cepcje ujmujące osobowość z różnych per
spektyw, od Freuda poczynając, a na McA- damsie kończąc - jednak jest to bardzo
ogólna charakterystyka. Dlatego czytelnik zainteresowany określoną teorią musi sięgnąć do innych źródeł.
Książkę kończy rozdział autorstwa Anny Matczak poświęcony różnicom indywidual
nym w rozwoju. Jego treść bardzo dobrze uzupełnia zawartość całego podręcznika.
Autorka w sposób niezwykle przejrzysty po
kazuje w nim w jaki sposób współczesna psychologia rozwoju i psychologia różnic in
dywidualnych są ze sobą powiązane i w jaki sposób obie te dyscypliny przyczyniają się do poszerzania wiedzy o zmianach zarówno in- traindywidualnych jak i interindywidualnych zachodzących w ciągu całego życia czło
wieka. W pierwszej kolejności omówiona zo
stała relacja, w jakiej pozostają różnice indy
widualne i różnice rozwojowe, w dalszej me
chanizm powstawania różnic indywidual
nych. Autorka, przywołując zarówno kla
syczne, jak i najnowsze badania wykazuje, że indywidualne zróżnicowanie rozwoju jest konsekwencją różnic w aktywności poszcze
gólnych jednostek i związanych z nią do
świadczeń. Z kolei aktywność ta jest wyzna
czana przez pozostające w interakcji czynniki środowiskowe i podmiotowe. Do tych ostat
nich należą zdolności i temperament. Nie są one jednak we współczesnej psychologii róż
nic indywidualnych traktowane - co Matczak podkreśla - jako cechy wrodzone i statyczne, ale jako te, które także ulegają zmianom roz
wojowym, i dlatego można powiedzieć, że zarówno zdolności jak i temperament są za
razem produktem, jak i wyznacznikiem dal
szego rozwoju. Zdolności i temperament zo
stały omówione w dwóch oddzielnych para
grafach. Zależności pomiędzy nimi i przebie
giem rozwoju w różnych okresach życia zostały omówione w świetle klasycznych i najnowszych badań - i co ważne - zilu
strowane przykładami. Szczególne cenne z dydaktycznego punktu widzenia są za
mieszczone w rozdziale dane z najnowszych badań polskich ilustrujące związek pomiędzy inteligencją dziecka i czynnikami środowi
skowymi oraz graficzne zilustrowanie me
chanizmów leżących u podstaw wpływu tem
peramentu na rozwój.
Recenzowany tom trzeci podręcznika zo
stał opracowany na wzór tomu drugiego: za
stosowano w nim elementy, które w zało
żeniu redaktorów mają ułatwić czytelnikowi indywidualne studiowanie. W tym celu zos
tały wprowadzone bloki rozszerzające, podsumowania, słowa kluczowe i pytania kontrolne na końcu każdego rozdziału, oprócz literatury cytowanej autorzy podają także literaturę zalecaną. Elementy te nie tylko podnoszą walory dydaktyczne książki, ale także czynią ją bardziej interesującą.
Podręcznik zawiera aktualną wiedzę na
ukową dotyczącą zarówno uniwersalności i regularności zmian rozwojowych w wyb
ranych sferach, jak i - co niezwykle cenne - różnic indywidualnych w tym rozwoju.
Dzięki tej lekturze czytelnik ma okazję zrozumieć, że zmiany w rozwoju w ciągu całego życia nie są prostą funkcją wieku chronologicznego; często stanowią one se
kwencję przekształceń związanych z indy
widualnym doświadczaniem.
Napisanie dobrego podręcznika przez jednego autora jest rzeczą trudną, ale stwo
rzenie takiego podręcznika przez kilku auto
rów wydaje się jeszcze trudniejsze. Autorzy poszczególnych rozdziałów recenzowanego podręcznika mieli dużą swobodę przy opraco
wywaniu własnych tekstów, dlatego należy podkreślić, że książka ta odbiega od typo
wych opracowań podręcznikowych. Każdy autor dokonał nie tylko wyboru, ale także sposobu prezentacji danego zagadnienia.
Z jednej strony może to być utrudnieniem w studiowaniu zagadnień rozwoju, zwłaszcza dla czytelnika przyzwyczajonego do klasycz
nego podręcznika, z drugiej jednak, podręcz
nik złożony z tekstów autorskich może być bardziej interesujący, bowiem czytelnik ma okazję nie tylko do poznania obszaru ba
dawczego z zakresu danej problematyki, ale także do poznania punktu widzenia autora, który tę problematykę przedstawia. Podzie
lam nadzieję redaktorów podręcznika Janusza Trempały i Barbary Harwas-Napierały, że odmienność tego opracowania będzie ko
rzystna dla odbiorcy.