Psychologia rozwoju człowieka : rozwój funkcji psychicznych

Recenzjaksiążki „Psychologia rozwoju człowieka.Rozwój funkcji psychicznych”

Red. Barbara Harwas-Napierała i Janusz Trempała.

Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2002.

BARBARA SZMIGIELSKA Uniwersytet Jagielloński

Recenzowana książka stanowi kontynu­

ację podręcznika akademickiego, którego pierwszy tom - napisany przez dwie wybitne znawczynie przedmiotu Marię Przetacznik- Gierowską i Marię Tyszkową pt. "Psycholo­

gia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne"

-został wydany w 1996 roku. Po śmierci obu autorek, kontynuacji ich dzieła podjęli się Barbara Harwas-Napierała i Janusz Trem­

pała. Pod ich redakcją ukazał się w 2000 roku tom drugi podręcznika zatytułowany "Psy­

chologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka" oraz - w dwa lata później - recenzowany obecnie tom trzeci.

Uwzględniając treść wszystkich trzech to­

mów należy stwierdzić, że podręcznik ten stanowi kompendium współczesnej wiedzy o podstawach psychologii rozwoju, przebiegu rozwoju we wszystkich stadiach ontogenezy oraz zmianach rozwojowych w poszczegól­

nych sferach w ujęciu podłużnym.

Recenzowany tom podręcznika składa się z sześciu rozdziałów napisanych przez róż­

nych autorów. W pięciu pierwszych rozdzia­

łach zawarto opis przebiegu rozwoju w całym cyklu życia, kolejno: poznawczego (Janusz Trempała), emocjonalnego (Helena Hurmę;

tłum. Paweł Izdebski), społecznego (Stani­

sław Kowalik), moralnego (Janusz Trempała i Dorota Czyżowska) oraz osobowości (Piotr Oleś). Ostatni rozdział podręcznika poświę­

cony jest różnicom indywidualnym w roz­

woju psychicznym (Anna Matczak).

Janusz Trempała, autor rozdziału poświę­

conego rozwojowi poznawczemu, wyszedł od pokazania jak psychologowie za pomocą po­

miarów psychometrycznych udzielają odpo­

wiedzi na pytanie o to, jaki poziom zdolności poznawczych, a przede wszystkim inteligen­

cji, przejawia człowiek w różnych okresach

życia. Autor wskazuje, że podejście psycho- metryczne prowadziło i nadal prowadzi do uproszczeń na temat rozwoju poznawczego w ontogenezie. O wiele bardziej obiecujące są odpowiedzi uzyskiwane przez współcze­

snych badaczy na pytanie o to czy i w jakim zakresie zmieniają się sposoby myślenia człowieka. Przedstawione w rozdziale bada­

nia i koncepcje pokazują, że w poszczegól­

nych dziedzinach poznawczego funkcjo­

nowania człowieka zachodzą różne rodzaje zmian i mają one różną dynamikę rozwo­

jową. W rozdziale omówione zostały szcze­

gółowo także zmiany w postformalnych sposobach myślenia, efektywności spostrze­

gania oraz zdolnościach pamięciowych. Na­

leży podkreślić, że Autor rozdziału koncen­

truje się raczej na pokazaniu, że osiągnięcia współczesnej psychologii rozwojowej pod­

ważają przekonanie o uniwersalnym i nor­

matywnym przebiegu zmian w zakresie rozwoju poznawczego, niż na systematycz­

nym omawianiu tych zmian. Większość przytaczanych badań i koncepcji odnosi się do rozwoju człowieka po okresie adolescen- cji; przebiegowi rozwoju poznawczego we wcześniejszych okresach poświęcono nie­

wiele uwagi. Dlatego czytelnik poszukujący informacji na temat charakteru i zakresu zmian w rozwoju poznawczym zachodzących w poszczególnych okresach musi uzupełnić lekturę tego rozdziału, sięgając - na przykład do tomu drugiego recenzowanego podręcz­

nika.

Rozwojowi emocjonalnemu poświecony jest rozdział drugi, napisany przez Helenę Hurmę. Rozdział ten ma klasyczny układ tre­

ści: rozpoczyna go krótki przegląd definicji emocji oraz poglądów na temat czynników wywołujących emocje. Autorka zwraca uwa­

94 Barbara Szmigielska

gę na wyniki najnowszych badań nad rolą czynników neurologicznych i fizjologicznych w genezie emocji, które podważają wiele tradycyjnych poglądów, na przykład na temat układu limbicznego, traktowanego jako odpowiedzialnego za przeżycia emocjonalne;

dziś znacznie większą rolę przypisuje się takim strukturom jak hipokamp oraz ciało migdałowate. W drugiej części rozdziału przedstawiono pięć nurtów teoretycznych na temat natury emocji. Z rozwojowego punktu widzenia szczególnie interesująca wydaje się teoria emocji osobnych sformułowana przez C. Izarda, zgodnie z którą w trakcie rozwoju kształtują się określone związki pomiędzy emocjami, poznaniem i działaniem. Izard przyjmuje, że reakcje emocjonalne są częś­

ciowo wyuczone, ale w przypadku wielu emocji wzory ekspresji emocjonalnej obser­

wowane u niemowląt, pojawiają się w "go­

towej" postaci. W trzeciej części rozdziału przedstawione zostały zmiany rozwojowe w zakresie emocji w poszczególnych okre­

sach rozwojowych, poczynając od wczesnego dzieciństwa a na starości kończąc. Warto podkreślić, że Autorka koncentruje się przede wszystkim na specyfice emocji w danym okresie i poświęca niewiele uwagi uwarun­

kowaniom i różnicom indywidualnym w tym zakresie. Zaletą tego rozdziału jest nie­

wątpliwie przejrzysty układ i przedstawienie nowych poglądów i wyników badań na temat emocji. Wadą natomiast jest nadmierna szczegółowość przy przedstawianiu danych, co zmniejsza ich czytelność.

W rozdziale trzecim przedstawione zo­

stały trzy główne podejścia w wyjaśnianiu rozwoju społecznego. Autor tego rozdziału, Stanisław Kowalik pokazuje w jaki sposób każde z tych podejść może być wykorzystane w interpretowaniu zmian w rozwoju społecz­

nym zachodzących w ontogenezie. Pierwsze z nich, traktuje rozwój społeczny jako przy­

gotowanie jednostki do życia w społeczeń­

stwie i kładzie nacisk na zmiany osobowoś­

ciowe spowodowane jej włączaniem się wżycie społeczne. Drugie podejście kładzie nacisk na oddziaływanie procesów spo­

łecznych szczególnego rodzaju, takich pod wpływem których ludzie zdobywają do­

świadczenie społeczne - rozwój społeczny

sprowadzany jest tu do nabywania umiejętno­

ści do korzystania z różnych wytworów cy­

wilizacji (przy tej okazji omówiony jest po­

dział wytworów cywilizacji w ujęciu M. Wa- rtolsky'ego). Trzecie podejście, charaktery­

zuje się tym, że w jego ramach traktuje się rozwój społeczny jako przygotowanie do utrzymywania przez ludzi coraz liczniejszych i bardziej złożonych więzi. Przedstawiając pierwsze podejście, które rozwój społeczny rozpatruje jako zmianę osobowości pod wpływem oddziaływań środowiska społecz­

nego, Autor sporo uwagi poświęca omówie­

niu przełomów życiowych ukierunkowują­

cych przebieg socjalizacji człowieka. Jego zdaniem można wyróżnić osiem społecznych przełomów, czyli takich zdarzeń, które dają początek nowej jakości w kontaktach jed­

nostki z otoczeniem społecznym. Pierwszy przełom ma miejsce jeszcze w życiu płodo­

wym, gdy następuje uzgodnienie rytmu wła­

snych ruchów matki i dziecka. Drugi spo­

łeczny przełom to trening czystości, kolejny to zabawa (zdaniem Autora głównie tema­

tyczna), a po niej udział dziecka w grach z regułami. Piąty przełom następuje, w 3 - 4 klasie szkoły podstawowej i jest związany ze zdolnościami dziecka do klasyfikowania obiektów rzeczywistości nie tylko na podsta­

wie cech obserwowalnych. Nawiązywanie pierwszych intymnych związków w okresie dorastania zapoczątkowuje szósty przełom społeczny, po którym nadchodzi okres rodzi­

cielstwa traktowany jako przełom siódmy.

Ostami, ósmy przełom w rozwoju społecz­

nym jest związany z utratą zdrowia w okresie emerytalnym. Propozycja Autora rozpatry­

wania rozwoju społecznego poprzez ważne zdarzenia mające miejsce w ontogenezie jest bardzo interesująca, ale budzi też zastrzeże­

nia. Po pierwsze, niejasne są kryteria wyod­

rębnienia tych ośmiu przełomów - raz są nimi wymagania stawiane przez społeczeństwo małemu dziecku (trening czystości), innym razem osiągnięcie określonego poziomu ro­

zumowania (przełom związany z nauka szkolną), a jeszcze innym stan fizjologiczny organizmu (przełom ósmy). Po drugie, ist­

nieją poważne ograniczenia jeśli chodzi o powszechność występowania tych przeło­

mów - na przykład są dzieci, które z różnych

powodów nie uczestniczą w zabawach ze­

społowych, są osoby, które nie podejmują się pełnienia ról rodzicielskich, są także osoby, które w wieku emerytalnym cieszą się do­

brym zdrowiem. Szkoda, że Autor omawiając przełom związany z pierwszymi intymnymi związkami heteroseksualnymi sięga do - jak sam to określa - "ekspertów od psychologii życia seksualnego, jakimi niewątpliwie są psychoanalitycy", cytując ich prace z lat 50.

ubiegłego stulecia. Wyrabia to w czytelniku fałszywe przekonanie, że przez pół wieku psychologowie nie powiedzieli na ten temat nic nowego i że dominują wciąż bałamutne koncepcje psychoanalityczne. Omawiany rozdział wymaga od czytelnika pragnącego śledzić zmiany w rozwoju społecznym w całym cyklu życia szczególnie uważnej lektury. Zadanie to staje się łatwiejsze, dzięki bardzo dobremu podsumowaniu.

Janusz Trempała i Dorota Czyżowska są autorami rozdziału, którego treścią jest roz­

wój moralny. Autorzy przyjęli omówienie tego zagadnienia uwzględniając trzy nurty teoretyczne - psychoanalizę, teorie uczenia się (powinno być teorie uczeniowe) oraz teo­

rie poznawczo-rozwojowe. Każde z tych po­

dejść prowadzi do innego rozumienia natury, mechanizmów i celu rozwoju moralnego.

Psychoanaliza, w swej klasycznej postaci, podkreślała rolę konfliktów oraz relacji dziecka z rodzicami w okresie wczesnego dzieciństwa, a identyfikacja była w tej teorii podstawowym mechanizmem rozwoju moral­

nego. Neopsychoanalitycy z kolei zwracali więk­

szą uwagę na czynniki społeczno-kulturowe oraz siłę ego w kształtowaniu postaw moralnych.

Teorie uczeniowe podstawowe znaczenie w rozwoju zachowań moralnych przypisują stymulacji zewnętrznej i ciągłemu procesowi uczenia się, u podstaw którego leży warun­

kowanie instrumentalne, klasyczne i uczenie się obserwacyjne. W rozdziale bardzo krótko omówiony jest problem warunkowania za­

chowań moralnych, nieco więcej uwagi po­

świecono uczeniu się takich zachowań na drodze obserwacji. Bardzo cenne jest to, że obok klasycznych poglądów na rolę modelo­

wania w kształtowaniu zachowań, autorzy przedstawili nowsze poglądy A. Bandury dotyczące tzw. modelowania abstrakcyjnego,

dzięki któremu obserwator uczy się nie tylko zachowań obserwowalnych, ale przejmuje także od modela systemy wartości, sposoby rozwiązywania problemów i standardy samo­

oceny leżące u podstaw tych zachowań. Po­

znawczo - rozwojowej koncepcji rozwoju moralnego poświęcono w omawianym roz­

dziale najwięcej uwagi z dwóch powodów, o których wspominają sami Autorzy. Po pierwsze, podejście to zdominowało współ­

czesne badania nad rozwojem moralnym, a po drugie, w ramach tego właśnie podejścia toczy się dyskusja nad rozwojem moralnym w pełnym cyklu życia człowieka. Według pioniera badań nad rozumowaniem moral­

nym J. Piageta oraz kontynuatora jego idei L.

Kohlberga rozwój moralny polega na aktyw­

nym organizowaniu i reorganizowaniu wie­

dzy moralnej, jaką jednostka gromadzi w wyniku interakcji społecznych, a nie na przyswajaniu gotowych reguł i norm postę­

powania. W dalszej części rozdziału zostały omówione poglądy Piageta (w sposób zbyt skrótowy) oraz Kohlberga na temat przebiegu rozwoju rozumowania moralnego. Ostatni podrozdział zawiera opis przebiegu rozwoju moralnego w ciągu życia, zreferowany na podstawie klasycznych i najnowszych badań.

Na zakończenie Autorzy zwracają uwagę na dwa ważne problemy: związku rozwoju mo­

ralnego z rozwojem poznawczym oraz związku moralnego rozumowania, które jest najczęściej przedmiotem badań w tej dziedzi­

nie, z postępowaniem moralnym człowieka.

Rozdział ma przejrzystą strukturę i dostarcza ważne dane na temat przebiegu rozwoju mo­

ralnego w ontogenezie, z jednoczesnym po­

kazaniem problemów, jakie wynikają z przyj­

mowanej perspektywy teoretycznej. Uwa­

żam, że Autorzy zbyt wiele miejsca po­

świecili koncepcji Freuda, (na przykład niepotrzebnie opisując po raz kolejny strukturę osobowości w jego ujęciu), która ma wątpliwą wartość w wyjaśnianiu za­

chowań moralnych, a zdecydowanie mało uwagi koncepcji Piageta, która nadal stymuluje wielu badaczy rozwoju moral­

nego, a zasługi autora na polu badań w tej dziedzinie są nie do przecenienia.

O rozwoju osobowości piszę w rozdziale piątym Piotr Oleś. Autor, opierając się na

96 Barbara Szmigielska

propozycji D. P. McAdamsa, pokazuje zmia­

ny osobowości dokonujące się w czasie z trzech różnych perspektyw. Pierwsza z nich to perspektywa osobowości jako struktury złożonej z cech. Traktuje się je jako najbar­

dziej stałe predyspozycje jednostki do okre­

ślonych zachowań. Chodzi tu o temperament i inne wymiary osobowości (jak np. ekstra­

wersja, neurotyczność czy otwartość na do­

świadczenie), które są wrodzone i dlatego są względnie stabilne w ciągu życia człowieka.

Natomiast zmieniająca się różnorodność ich przejawów jest efektem oddziaływań za­

równo biologicznych jak i środowiskowych.

Przedstawiając teorię cech Autor przytacza koncepcje mówiące o typach osobowości, jak na przykład opisaną przez C. G. Junga kon­

cepcję ośmiu typów osobowości, opartą na wymiarze introwersji i ekstrawersji. Kolejną perspektywą, z jakiej rozpatruje się rozwój osobowości, jest kształtowanie się określo­

nego stylu adaptacji, uwarunkowanego róż­

nymi czynnikami. W rozdziale omówiono wiele koncepcji, z uwzględnieniem wpływu tychże czynników. 1 tak, na przykład, w podejściach psychodynamicznych są nimi wczesnodziecięce doświadczenia i rozwój funkcji ego, w psychologii poznawczej roz­

wój zdolności do przetwarzania informacji, a w teoriach uczeniowych - modelowanie.

Trzecia perspektywa to rozpatrywanie roz­

woju osobowości w kategoriach tożsamości narracyjnej lub systemu znaczeń. Koncepcje przyjmujące tę perspektywę odwołują się do autorefleksji, formułowania dążeń i zadań, do transgresji i wolnego wyboru. Autor przed­

stawił kilka teorii należących do tego nurtu, między innymi cieszącą się ostatnio dużą po­

pularnością koncepcję narracyjnej tożsamości McAdamsa. Omawiany rozdział jest najob­

szerniejszy w całym podręczniku, a zawarte w nim informacje są bardzo przydatne dla czytelnika zainteresowanego rozwojem.

Dzięki nim możliwa jest odpowiedź na pyta­

nie o rozwój osobowości, jeśli traktowana jest ona jako struktura utworzona z cech lub jako system informacji bądź też jako system znaczeń. W rozdziale przedstawione są kon­

cepcje ujmujące osobowość z różnych per­

spektyw, od Freuda poczynając, a na McA- damsie kończąc - jednak jest to bardzo

ogólna charakterystyka. Dlatego czytelnik zainteresowany określoną teorią musi sięgnąć do innych źródeł.

Książkę kończy rozdział autorstwa Anny Matczak poświęcony różnicom indywidual­

nym w rozwoju. Jego treść bardzo dobrze uzupełnia zawartość całego podręcznika.

Autorka w sposób niezwykle przejrzysty po­

kazuje w nim w jaki sposób współczesna psychologia rozwoju i psychologia różnic in­

dywidualnych są ze sobą powiązane i w jaki sposób obie te dyscypliny przyczyniają się do poszerzania wiedzy o zmianach zarówno in- traindywidualnych jak i interindywidualnych zachodzących w ciągu całego życia czło­

wieka. W pierwszej kolejności omówiona zo­

stała relacja, w jakiej pozostają różnice indy­

widualne i różnice rozwojowe, w dalszej me­

chanizm powstawania różnic indywidual­

nych. Autorka, przywołując zarówno kla­

syczne, jak i najnowsze badania wykazuje, że indywidualne zróżnicowanie rozwoju jest konsekwencją różnic w aktywności poszcze­

gólnych jednostek i związanych z nią do­

świadczeń. Z kolei aktywność ta jest wyzna­

czana przez pozostające w interakcji czynniki środowiskowe i podmiotowe. Do tych ostat­

nich należą zdolności i temperament. Nie są one jednak we współczesnej psychologii róż­

nic indywidualnych traktowane - co Matczak podkreśla - jako cechy wrodzone i statyczne, ale jako te, które także ulegają zmianom roz­

wojowym, i dlatego można powiedzieć, że zarówno zdolności jak i temperament są za­

razem produktem, jak i wyznacznikiem dal­

szego rozwoju. Zdolności i temperament zo­

stały omówione w dwóch oddzielnych para­

grafach. Zależności pomiędzy nimi i przebie­

giem rozwoju w różnych okresach życia zostały omówione w świetle klasycznych i najnowszych badań - i co ważne - zilu­

strowane przykładami. Szczególne cenne z dydaktycznego punktu widzenia są za­

mieszczone w rozdziale dane z najnowszych badań polskich ilustrujące związek pomiędzy inteligencją dziecka i czynnikami środowi­

skowymi oraz graficzne zilustrowanie me­

chanizmów leżących u podstaw wpływu tem­

peramentu na rozwój.

Recenzowany tom trzeci podręcznika zo­

stał opracowany na wzór tomu drugiego: za­

stosowano w nim elementy, które w zało­

żeniu redaktorów mają ułatwić czytelnikowi indywidualne studiowanie. W tym celu zos­

tały wprowadzone bloki rozszerzające, podsumowania, słowa kluczowe i pytania kontrolne na końcu każdego rozdziału, oprócz literatury cytowanej autorzy podają także literaturę zalecaną. Elementy te nie tylko podnoszą walory dydaktyczne książki, ale także czynią ją bardziej interesującą.

Podręcznik zawiera aktualną wiedzę na­

ukową dotyczącą zarówno uniwersalności i regularności zmian rozwojowych w wyb­

ranych sferach, jak i - co niezwykle cenne - różnic indywidualnych w tym rozwoju.

Dzięki tej lekturze czytelnik ma okazję zrozumieć, że zmiany w rozwoju w ciągu całego życia nie są prostą funkcją wieku chronologicznego; często stanowią one se­

kwencję przekształceń związanych z indy­

widualnym doświadczaniem.

Napisanie dobrego podręcznika przez jednego autora jest rzeczą trudną, ale stwo­

rzenie takiego podręcznika przez kilku auto­

rów wydaje się jeszcze trudniejsze. Autorzy poszczególnych rozdziałów recenzowanego podręcznika mieli dużą swobodę przy opraco­

wywaniu własnych tekstów, dlatego należy podkreślić, że książka ta odbiega od typo­

wych opracowań podręcznikowych. Każdy autor dokonał nie tylko wyboru, ale także sposobu prezentacji danego zagadnienia.

Z jednej strony może to być utrudnieniem w studiowaniu zagadnień rozwoju, zwłaszcza dla czytelnika przyzwyczajonego do klasycz­

nego podręcznika, z drugiej jednak, podręcz­

nik złożony z tekstów autorskich może być bardziej interesujący, bowiem czytelnik ma okazję nie tylko do poznania obszaru ba­

dawczego z zakresu danej problematyki, ale także do poznania punktu widzenia autora, który tę problematykę przedstawia. Podzie­

lam nadzieję redaktorów podręcznika Janusza Trempały i Barbary Harwas-Napierały, że odmienność tego opracowania będzie ko­

rzystna dla odbiorcy.