ROZWÓJ REGIONALNY I JEGO MIEJSCE W GOSPODARCE NARODOWEJ

(1)

Waldemar W. Budner

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

ROZWÓJ REGIONALNY I JEGO MIEJSCE W GOSPODARCE NARODOWEJ

Wstęp

Pojęcie „region” zakorzeniło się już bardzo głęboko i trwale zarówno w mowie potocznej, jak i w języku profesjonalnym. Wynika to z faktu, że pojęcie to jest używane powszechnie przez różne środowiska zawodowe, w różnym kontekście i praktycznie we wszystkich językach. Stąd też znaleźć je można w opra- cowaniach socjologicznych, ekonomicznych, historycznych, etnograficznych, statystycznych, prawnych, przyrodniczych itd. Wydaje się jednak, że najbardziej rozwinęło się ono na gruncie geografii.

W naukach geograficznych właśnie przyjęto założenie, że powierzchnię Ziemi można podzielić na pewne wyodrębnione, podobne części – dla celów geograficznego opisu. Założenie to stało się podstawą koncepcyjną do wydzie- lania względnie jednorodnych terenów i ich geograficznej charakterystyki [Chojnicki i Czyż 1992]. Opisowy charakter geografii, jaki przyjęła początkowo ta nauka, stał się podstawą powstania jednego z jej głównych naukowych kie- runków (szkół) w XIX wieku – zwanego regionalnym¹. Kierunek ten przyniósł wiele różnorodnych informacji o środowisku przyrodniczym, również o ludności i gospodarce poszczególnych krajów, regionów, miast i obszarów wiejskich.

Ostatnie lata, a szczególnie dekada lat dziewięćdziesiątych XX wieku, przy- niosły zarówno w Polsce, jak i w Europie wyraźny wzrost zainteresowania problematyką regionu i rozwoju regionalnego. Fakt ten wynika paradoksalnie z dwóch przeciwstawnych sobie zjawisk. Z jednej strony rośnie integracja i li- kwidowanie barier międzypaństwowych, a równocześnie wzrasta znaczenie polityki regionalnej w Europie. W regionalnej polityce wspólnotowej dokonany został przełom, który przyniosła reforma funduszy strukturalnych w 1988 i 1992

1 R. Domański [1998, s. 10–11] wymienia trzy mające obecnie znaczenie szkoły (kierunki) w geografii: regionalną, ekologiczną i przestrzenną.

(2)

roku. Traktat z Maastricht (w 1992 roku) wzmocnił dodatkowo politykę regio- nalną, ustanawiając tak zwany Fundusz Spójności (Kohezji). Z drugiej strony zaś obserwowany jest wzrost dążeń separatystycznych i zaznaczania własnej od- rębności regionalnej na tle etniczno-kulturowym i politycznym. Przykładem jest kraj Basków w Hiszpanii czy też oderwanie się Czarnogóry (w czerwcu 2007 roku) i Kosowa (w lutym 2008 roku) od Serbii.

W Polsce wzrost zainteresowania problematyką regionu wiąże się przede wszystkim z toczoną w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych dyskusją nad re- formą administracyjną kraju, jej kształtem ustrojowym, liczbą i wielkością re- gionów oraz ich delimitacją, a nawet nazwami nowych województw. Ta problematyka budziła żywe emocje, stając się w tamtym okresie jednym z naj- ważniejszych problemów polityczno-społecznych. Do dzisiaj tematyka podziału administracyjnego jest nadal dyskutowana², a rozwój województw stał się jedną z ważniejszych kwestii ekonomicznych. Przeprowadzenie reformy administra- cyjnej i utworzenie szesnastu dużych regionów umożliwiło konkurowanie wo- jewództw między sobą o różnego rodzaju korzyści związane z szeroko rozumianym rozwojem gospodarczym i społecznym oraz o wysoką jakość życia.

Reforma stworzyła również nowe możliwości konkurowania z innymi regionami w Europie o dostęp do środków finansowych po akcesji Polski do Unii Europej- skiej.

Współczesnej globalizacji towarzyszy pogłębiające się zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego świata w skali regionalnej. Z. Chojnicki [2000, s. 154] stwierdza, że regiony terytorialne stanowią nie tylko główny składnik przestrzennego zróżnicowania świata, ale też instrument jego integracji. Z. Choj- nicki i T. Czyż [2006, s. 26] zwracają również uwagę, że rosnące zróżnicowanie geograficzne charakteru i poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w skali światowej zmniejsza znaczenie teorii i badań ogólnoekonomicznych na rzecz badań regionalnych. Utrwala się pogląd, że koncepcje i badania regionalne stają się kluczem do rozumienia charakteru rozwoju społeczno-gospodarczego.

Można przyjąć, że charakter rozwoju regionalnego i jego specyfikę określa- ją następujące elementy: 1) koncepcja regionu; 2) cele rozwoju regionalnego;

3) czynniki rozwoju regionalnego. Te trzy elementy stanowią osnowę niniejsze- go opracowania. Jego celem jest wyjaśnienie koncepcji regionu jako kategorii terytorialnej i ekonomicznej oraz samego rozwoju regionalnego, a także współ- czesnych determinant tego rozwoju. Na tym tle w końcowej części przedstawio- no relacje między układem regionalnym a gospodarką narodową, interpretując miejsce i rolę gospodarki regionalnej jako części systemu ekonomiczno- przestrzennego kraju rozumianego jako gospodarka narodowa.

2 Pojawiają się opinie postulujące utworzenie jeszcze co najmniej jednego województwa. Naj- częściej jest wymieniane środkowopomorskie.

(3)

1. Region jako kategoria terytorialna i ekonomiczna

Termin region jest niejednoznaczny językowo już na etapie etymologicznym.

Pochodzi on z łacińskiego słowa regio, co w bezpośrednim tłumaczeniu oznacza kierunek, linię graniczną; również kierunek wyznaczający przestrzeń, okolicę (łac. regionalis: dotyczący okolicy). Właśnie znaczenie odnoszące się do ob- szaru, okolicy stało się z czasem najbardziej rozpowszechnione i akceptowalne.

Pomimo długich tradycji badawczych³, pojęcie region jest nadal dyskusyjne.

Uzależnione jest od dyscypliny stosującej go, szczególnie zaś od przyjętych kry- teriów.

Istnieją też różne kryteria wyodrębniania regionów: ekonomiczne, ludno- ściowe, historyczno-kulturowe, przyrodnicze, administracyjne itp. Zależnie od tego, z punktu widzenia jakiej cechy dany obszar jest rozpatrywany, możemy mówić o regionach geograficznych, ekonomicznych, kulturowych, etnograficznych, administracyjnych, politycznych, planistycznych, turystycznych itp. Wła- śnie dlatego niejasna pozostaje istota regionu, jak również odpowiedź na pytanie, czy region jest kategorią obiektywną, czy subiektywną.

Do różnych kryteriów odwołuje się definicja regionu zaproponowana w De- klaracji Rady Europejskiej ds. Problemów Regionalizacji [1978]. Głosi ona, że region to terytorium charakteryzujące się historyczną, kulturalną, geograficzną lub ekonomiczną jednorodnością, lub też wszystkimi tymi cechami łącznie, da- jącymi zamieszkałej tam ludności poczucie wspólnoty w realizacji własnych in- teresów i zamierzeń. Definicja terminu region jest różna w poszczególnych krajach europejskich. Niektóre z nich mają charakter historyczo-kulturowy (np. kraj Basków w Hiszpanii czy Piemont we Włoszech). W przypadku terminologii prawnej Unia Europejska przyjęła określenie region jako neutralne wobec bardzo różnych nazw stosowanych w poszczególnych krajach członkowskich dla właśnie takich jednostek. Są one traktowane przez Unię Europejską najczęściej jako najwyższy stopień administrowania państwem, o bardzo dużym jednak zróżnicowaniu zarówno pod względem powierzchni, a przede wszystkim lud- ności.

W naukach ekonomicznych ugruntowane zostało pojmowanie regionu w trojakim znaczeniu zaproponowanym przez K. Dziewońskiego (1967):

1. Region jako narzędzie (instrument⁴) do zamierzonego badania (na przykład region statystyczny przyjęty w krajach członkowskich Unii Europejskiej⁵ jed-

3 Region jako przedmiot badań naukowych pojawił się na przełomie XVIII i XIX wieku.

W kolejnych dziesięcioleciach termin ten stosowano już powszechnie, co doprowadziło do zamie- szania interpretacyjnego i nierzadko różnego pojmowania.

4 W tym określeniu narzędzie i instrument są traktowane jednoznacznie.

5 W siedmiu krajach poza Unią Europejską wprowadzono również system NUTS (akronim z języka francuskiego Nomenclature d'unités territoriales statistiques). Są to trzy kraje kandydują-

(4)

nolity i spójny schemat podziału struktur terytorialnych zwany nomenklaturą jednostek terytorialnych dla statystyki (NUTS).

2. Region jako samoistny przedmiot poznania (badania), niezależnie od tego, czy obszar ujmowany jest jako istniejący obiektywnie, czy też względnie – wyra- żający jedynie relacje pomiędzy określonymi obiektami (na przykład regiony gospodarcze). Region w takim ujęciu należy traktować jako wyodrębnioną przestrzeń, którą tworzą różnorodne elementy materialne (zarówno ożywione, jak i nieożywione) o specyficznych cechach. Elementami tymi są: środowisko naturalne, ludność i zagospodarowanie oraz charakterystyczne zjawiska i procesy o określonej strukturze i relacjach przestrzennych.

3. Region jako narzędzie (instrument) działania społecznego/gospodarczego (na przykład regiony administracyjne – typu województwa, planistyczne lub spe- cjalne – typu okręgi energetyczne, okręgi gospodarki wodnej itp.).

Trzy przytoczone wyżej pojęcia regionu zdefiniowane są odrębnie, w praktyce jednak istnieje pomiędzy nimi wiele współzależności. Region jako narzędzie badania służy do zbierania informacji statystycznych, które można wykorzystać zarówno dla celów poznawczych, jak i organizacyjno-zarządczych. Wyniki ba- dań regionalnych uzyskiwane są dla celów poznawczych, czyli rozpoznania obiektów, zjawisk i ich właściwości oraz wyodrębniania podobnych części obszaru. Są one użyteczne dla podziałów organizacyjnych i administracji, a także do analiz statystycznych. Z kolei podział na regiony dla celów określonego dzia- łania społecznego w przestrzeni (organizacji społeczno-gospodarczej i zarządza- nia) sprzyja również gromadzeniu informacji i jest wykorzystywany w analizach badawczych (rysunek 1). Z powyższego wynika, że trzy pojęcia regionu zdefiniowane odrębnie w praktyce przenikają się, wzajemnie się warunkują, nawet do tego stopnia, że region jako narzędzie badania, przedmiot poznania i narzędzie działania oznacza z praktycznego punktu widzenia ten sam obszar. Oznacza to, że racjonalne podziały na regiony traktowane instrumentalnie muszą uwzględ- niać i być dostosowane do rzeczywistego podziału przestrzeni, czyli do podziału na regiony – przedmioty badania.

Na podstawie wypracowanego przez K. Dziewońskiego [1967] pojęcia regionu w trojakim sensie można też sformułować trzy główne, ale powiązane wzajemnie funkcje regionu [Kosiedowski 2001, s. 18]: a) badawczą – opraco- wanie metodologicznych i metodycznych podstaw badań i studiów ekonomiczno-regionalnych, b) poznawczą – współudział w percepcji otaczającej nas rze- czywistości, c) aplikacyjną – formułowanie przesłanek i wniosków dla polityki regionalnej.

ce i stowarzyszone z UE: Chorwacja, Macedonia i Turcja, oraz cztery kraje EFTA: Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria.

(5)

Rysunek 1. Trzy znaczenia pojęcia region i ich wzajemne relacje

Podsumowując można stwierdzić, że regiony – narzędzia badawcze z reguły prowadzą do delimitacji regionów w sensie przedmiotów badania (poznawczych); te zaś wpływają na wydzielanie regionów rozumianych jako narzędzia działania (administracyjnych), a te ostatnie z kolei narzucają wtórnie badania w regionach dla celów poznawczych – statystycznych. Uogólniając, można jeszcze uprościć za Z. Chojnickim [1996], pojmowanie terminu region, sprowadza- jąc go jedynie do dwóch koncepcji: analitycznej i przedmiotowej.

(6)

Koncepcja analityczna ujmuje region jako jednorodny obszar występowania pewnej cechy (lub zespołu cech) istotnej z punktu widzenia problemu badawczego. Region jest więc narzędziem pojęciowym analizy przestrzennej róż- nych zjawisk społeczno-ekonomicznych, ich skupienia i różnicowania przestrzennego. Koncepcja przedmiotowa ujmuje z kolei region jako realny obiekt społeczny (składnik rzeczywistości społecznej) w postaci pewnej całości wyod- rębnionej przestrzennie. Koncepcja ta ma charakter realistyczny, interpretując region jako konkretny obiekt poznania, podobnie jak uczynił to K. Dziewoński [1967]. Można zatem uznać region jako obiektywną kategorię przestrzenną, któ- rą należy badać i poznawać, stosując ją również aplikacyjnie do różnorodnych działań.

Z poprzednich rozważań wynika, że pojęciu region, traktowanym z ekonomicznego punktu widzenia, można przypisać znaczenie instrumentalne, a jedno- cześnie przedmiotowe. Istotne jest, aby definiując region ekonomiczny, uwzględniać wszystkie jego aspekty. Postulat ten spełnia definicja R. Domań- skiego [1972, s. 27], który twierdzi, że „region ekonomiczny to ukształtowany (lub kształtujący się) układ ekonomiczny, którego elementy powiązane są mię- dzy sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania i współ- zależności, a z otoczeniem zewnętrznym – relacjami współzależności o dużym nasileniu”.

Rozwijając przedstawione podejście, nawiązujące do ujęcia systemowego, można opisać region ekonomiczny z punktu widzenia teorii systemów. W takim ujęciu region ekonomiczny, zdaniem W. Kosiedowskiego [2001, s. 19]:

a) jest zorganizowany celowo, to znaczy powołany do realizacji określonych celów ekonomiczno-społecznych i świadomie wypełniający wynikające stąd funkcje i zadania,

b) ma strukturalizowany, hierarchiczny i międzyregionalny podział pracy, funk- cji i kompetencji decyzyjnych, w tym również, ze względu na wewnętrzny podsystem regulacji, sterujący całym układem regionalnym,

c) jest względnie wyodrębniony z otoczenia i otwarty w stosunku do otaczające- go go środowiska społecznego, ekonomicznego i przyrodniczego, prowadzący z tym otoczeniem wymianę ludzi, dóbr, środków pieniężnych i informacji, d) jest powołany dla prowadzenia określonych form działalności i wzajemnie

powiązanych najczęściej na zasadzie sprzężenia zwrotnego,

e) transformuje czynniki w dobra i usługi, aby osiągnąć wyniki zgodne z zało- żonymi celami,

f)jest zdolny do samodzielnego określania i wyboru oraz modyfikacji celów, a także do zwiększania stopnia swojej sprawności i stopnia zorganizowania.

Uwzględniając wcześniejsze rozważania dotyczące regionu ekonomicznego, należy stwierdzić, że wszelkie próby definiowania mają pewne istotne punkty wspólne. Prezentują one region jako obszar przestrzennie zwarty, stanowiący

(7)

część większej całości, mający pewne cechy wspólne (lub uzupełniające się).

S. Korenik [2003] wymienia następujące cechy regionu:

• w jego skład wchodzą podobne jednostki elementarne,

• w ramach każdego regionu można wyróżnić powiązania wewnętrzne (silniej- sze) i zewnętrzne (słabsze),

• odznacza się pewną specjalizacją,

• ma ukształtowany zespół sił wytwórczych,

• charakteryzuje się pewnym stopniem otwartości/domknięcia,

• posiada zdolność do samodzielnego formułowania celów i ich realizacji (dotyczy to społeczności tego obszaru),

• funkcjonuje w nim przynajmniej jeden ośrodek miejski, będący czynnikiem integrującym,

• poszczególne elementy są położone blisko siebie.

Należy też pamiętać, że region to nie tylko struktura gospodarcza i przestrzenna, ale też określona społeczność o pewnym poczuciu tożsamości oraz od- rębności etnicznej, historyczno-kulturowej i ekonomicznej. Społeczność ta charakteryzuje się określonymi wzorcami zachowań, przyzwyczajeń, tradycji itp., stanowiącymi z jednej strony czynnik integrujący, z drugiej zaś element odróż- niający ją od otoczenia.

2. Cele rozwoju regionalnego

Rozwój regionalny i związana z nim nierównomierność kondycji ekonomicznej regionów należą obecnie do najważniejszych zagadnień gospodarczo-społecz- nych. Rozwój regionalny⁶ jest definiowany na wiele sposobów. Ogólnie można przyjąć, że oznacza on wzrost potencjału gospodarczego regionów oraz trwałą poprawę ich konkurencyjności i poziomu życia mieszkańców, co przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju [Zarys strategii 1996]. Podobnie określił go Z. Szymla [1994, s. 11–26], twierdząc, że rozwój regionalny oznacza trwały wzrost poziomu życia mieszkańców i potencjału gospodarczego w skali określonej jednostki terytorialnej.

Określenie celów rozwoju regionalnego wiąże się z przyjętą koncepcją rozwoju (wyznaczeniem kierunków) i polityki regionalnej. Podstawowym celem rozwoju regionalnego jest wzrost regionalnej produktywności i konkurencyjno- ści. Z tego względu rozwój regionalny należy utożsamiać przede wszystkim z procesem ekonomicznym, polegającym na transformacji czynników i zasobów

6 Określenie rozwój regionalny dotyczy zasadniczo zjawisk występujących w szerszym ukła- dzie przestrzennym, najczęściej w skali kraju. Rozwój regionu dotyczy jednego regionu, a właści- wie zjawisk w nim zachodzących. W literaturze najczęściej spotykanym określeniem, o dużym stopniu ogólności, jest rozwój regionalny.

(8)

regionalnych w dobra i usługi. Jego zasadniczą cechą jest wzrost gospodarczy (produkcji i usług), realizowany poprzez zwiększenie wykorzystania czynników produkcji i poprawę efektywności. Poza ekonomicznym, rozwój regionalny obejmuje również inne aspekty, w tym:

– społeczny (rozumiany między innymi jako wzrost poziomu opieki zdrowotnej, wykształcenia czy rozwoju kultury),

– ekologiczny (wyrażający się głównie w powstrzymaniu degradacji środowiska przyrodniczego),

– przestrzenny (obejmujący głównie ekspansję działalności gospodarczej i lud- ności),

– techniczno-technologiczny (wyrażający się w sposobie produkowanych dóbr i usług, unowocześnianiu aparatu wytwórczego – efektywności produkcji czy rozwoju działalności naukowo-badawczej).

Z powyższego wynika, że rozwój regionalny to proces wielowymiarowy i co podkreśla W. Kosiedowski [2001], wybitnie heterogeniczny. Rozwój regionalny obejmuje zmiany we wszystkich jego aspektach. Kompleksowy rozwój regionu powinien uwzględniać zatem nie tylko pozytywne zmiany w jego gospodarce, ale również społeczne, środowiskowe i przestrzenne, także w wymiarze lokalnym. Rozwój lokalny stwarza bowiem szansę rozwoju regionalnego, jest jego częścią, a jednocześnie można go uważać za efekt rozwoju poszczególnych jednostek wchodzących w jego skład. Każdy z wymienionych wyżej aspektów można traktować jako cząstkowy cel rozwoju regionalnego. W procesie tym zmianom ilościowym (wzrostu dochodu, zatrudnienia, wartości produkcji itp.) powinny towarzyszyć zarówno zmiany jakościowe, jak i strukturalne.

Głównym przejawem jakościowych aspektów rozwoju regionalnego są zmiany strukturalne. Najważniejsze z nich mogą dotyczyć zmian w strukturze gałęziowo-branżowej (rodzaje i metody produkcji) i przekształceń własnościo- wych gospodarki; optymalnej struktury przestrzennej i dążenia do kształtowania ładu przestrzennego (w sensie przestrzennym). Zmiany jakościowe, stanowiące konsekwencje zmian ilościowych i strukturalnych, należy rozumieć między innymi jako poprawę poziomu życia i jakości środowiska czy większy dostęp do edukacji i kultury, ale również jako poszerzenie przedsiębiorczości, kreatywno- ści i aktywności społecznej czy szybszy postęp technologiczny (unowocześnia- nie) w regionie.

W gospodarce rynkowej głównym mechanizmem alokacji zasobów jest ry- nek. Żywiołowe działanie mechanizmu rynkowego wymaga jednak pewnych ko- rekt. Sprawia to, iż rozwój regionalny nie może się w zasadzie obyć bez inge- rencji ze strony państwa. Proces rozwoju regionalnego to efekt świadomej i celowej działalności organów władzy publicznej prowadzącej politykę regio- nalną. Jej celem jest optymalne wykorzystanie zasobów regionów dla trwałego wzrostu gospodarczego i podnoszenia ich konkurencyjności. Zadaniem władz

(9)

publicznych jest stworzenie warunków, aby ten rozwój następował. Zatem pań- stwo nie powoduje rozwoju, lecz jedynie go wspiera.

Z punktu widzenia podmiotowego, to znaczy władzy prowadzącej daną poli- tykę, przyjmuje się dwojakie znaczenie polityki regionalnej: inter- i intraregio- nalnej. Polityka interregionalna obejmuje działania prowadzone przez rząd (i jego agendy) w stosunku do wszystkich regionów. Powinna więc dotyczyć wyłącznie zagadnień o znaczeniu ogólnokrajowym. Jest ona zorientowana naj- częściej na zmniejszanie międzyregionalnych dysproporcji rozwoju. Polityka intraregionalna prowadzona jest głównie przez samorządowe władze regionu (i podmioty zorganizowane w regionie) w stosunku do swego terytorium (tzw.

polityka rozwoju regionu), dla realizacji własnych celów rozwojowych, bazując głównie na własnych środkach, zasobach i możliwościach i na własną odpowie- dzialność.

Można więc przyjąć, że polityka regionalna uprawiana jest w dwu wymia- rach: jako polityka regionalna państwa, będąc fragmentem polityki makoreko- nomicznej, oraz jako polityka regionalna regionów. Dla uniknięcia nieporozu- mień terminologicznych często używa się określenia bardziej ogólnego – polityka rozwoju regionalnego – które obejmuje politykę inter- i intraregionalną, a także działania mające na celu wzmocnienie pozycji szczebla regionalnego w terytorialnej organizacji kraju.

W państwach Unii Europejskiej istnieje także trzeci, ponadnarodowy poziom polityki regionalnej. Jest on tematycznie uporządkowanym, wytyczanym przez Komisję Europejską działaniem realizowanym przy pomocy zespołu instrumen- tów prawnych i finansowych. Polityka regionalna UE jest rodzajem polityki in- terregionalnej prowadzonej przez Komisję Europejską⁷.

Zasadniczym celem strategicznym polityki regionalnej Polski w latach 2007–

–2013 jest tworzenie warunków wzrostu konkurencyjności regionów oraz prze- ciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów w taki sposób, aby sprzyjać długofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej oraz integracji z UE. Zgodnie z założeniami do Naro- dowego Planu Rozwoju na lata 2007–2013⁸ oraz długofalową strategią rozwoju regionalnego⁹, cele polityki regionalnej państwa można sformułowane w trzech zasadniczych kierunkach:

7 Ze względu na skalę środków przeznaczanych na realizację celów można uznać ją za naj- ważniejsze ogniwo w przyjętym w Polsce modelu realizacji polityki regionalnej.

8 Zob. Założenia w: [Narodowy Plan Rozwoju 2004, s. 77–82]. Założenia opierają się na czte- rech głównych celach rozwoju regionalnego: 1) konkurencyjności gospodarczej polskich regio- nów, 2) efektywnym wykorzystaniu endogenicznego potencjału województw, 3) racjonalnej gospodarce przestrzennej i zasobami środowiska, 4) wyrównywaniu szans.

9 [Długofalowa strategia rozwoju 2004, s. 39–54] jest zbudowana na bazie trzech zbliżo- nych kierunkowych celów działania: generowanie zmian, różnicowaniu celów i wyrównywaniu szans.

(10)

• zwiększenie konkurencyjności gospodarczej polskich regionów (gospodarek regionalnych – jest to naczelny cel polityki regionalnej w UE),

• zdynamizowanie rozwoju, elastyczne różnicowanie celów i wykorzystywanie potencjału endogenicznego regionów,

• redukowanie przestrzennych dysproporcji rozwoju, wyrównywanie szans rozwojowych województw.

Szczególnie w odniesieniu do ostatniego z kierunków należy przytoczyć sfor- mułowany w Koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju [2001, s. 533] cel nadrzędny tej polityki, który brzmi: „Priorytet efektywności nad rów- nością jest obecnie koniecznością polskiej rzeczywistości i szansą wyjścia z opóźnienia cywilizacyjnego. Istnieje potrzeba akceptowania naturalnych dla gospodarki rynkowej tendencji polaryzacji przestrzennej rozwoju jako najkrót- szej drogi do uzyskania efektywności przez koncentrację aktywności społecz- no-gospodarczej w miejscach najkorzystniejszych dla kapitału”. Oznacza to, że w dyskusji nad kierunkami działań prorozwojowych realizowanych przez pań- stwo należy przede wszystkim zwrócić uwagę na wspieranie obszarów, które mają szczególne znaczenie z punktu widzenia rozwoju kraju (na przykład obszary metropolitalne, klastry przemysłowe czy obszary kompleksowej restruktury- zacji przemysłu). Wspierając potencjał rozwojowy tych obszarów, należy zakła- dać wystąpienie pozytywnego efektu ich oddziaływania w postaci wzrostu regionów problemowych.

W polityce Unii Europejskiej przyjmuje się, że nadmierne różnice w rozwoju społeczno-gospodarczym regionów mogą stanowić poważną barierę dla pro- cesów integracyjnych, hamując rozwój całej Wspólnoty. Rozszerzenie Unii w 2004 i 2007 roku pogłębiło lukę rozwojową między krajami i regionami. Dla- tego głównym celem polityki regionalnej Unii Europejskiej jest wyrównywanie dysproporcji regionalnych w poziomie życia i rozwoju gospodarczym między najbiedniejszymi a najbogatszymi regionami państw członkowskich. Poprzez pomoc słabiej rozwiniętym regionom i sektorom gospodarek państw członkow- skich dąży się do zmniejszenia różnic w poziomie rozwoju i w poziomie życia w regionach UE.

Cele polityki regionalnej UE (EU structural policy objectives) – służą osią- gnięciu spójności (kohezji) społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej. Liczba i definicja celów polityki strukturalnej ulegają zmianom w kolejnych okresach budżetowych. Fundusze strukturalne na okres 2007–2013 mają służyć realizacji 3 kluczowych celów:

• cel 1 – konwergencja: wspieranie wzrostu oraz tworzenie nowych miejsc pracy w państwach członkowskich i regionach najsłabiej rozwiniętych (ze względu na wielkość środków przeznaczonych na ten cel (78,54% ogółu) można go uznać za najważniejszy w polityce spójności),

(11)

• cel 2 – konkurencyjność i zatrudnienie w regionach: przewidywanie i wspieranie zmian (cel związany z wdrażaniem strategii lizbońskiej¹⁰ – 17,22% środ- ków funduszy),

• cel 3 – europejska współpraca terytorialna: zagwarantowanie harmonijnego i zrównoważonego rozwoju UE (cel ukierunkowany na umacnianie współpracy transgranicznej).

Na zakończenie należy podkreślić, że polityka regionalna, będąc częścią polityki rozwoju, nie powinna realizować celów sprzecznych ze strategicznymi celami rozwoju kraju. Cele polityki regionalnej zmieniają się wraz z celami rozwoju, te zaś z kolei są podporządkowane zarówno obiektywnej sytuacji, w jakiej dany układ gospodarczy się znajduje, jak i obowiązującej (przyjętej dzięki zasto- sowaniu mechanizmów demokratycznych) ideologii [Gorzelak 1989].

3. Czynniki rozwoju regionalnego

Rozwój regionalny, jak podkreśla W. Kosiedowski [2001, s. 31], to proces o charakterze przyczynowo-skutkowym. Można go porównać do nieskoń- czonego łańcucha następujących po sobie kolejno zdarzeń: przyczyn i skutków.

Każda przyczyna jest skutkiem zdarzeń z przeszłości, każdy skutek natomiast stanowi przyczynę zdarzeń, które wystąpią w przyszłości. Przykładowo, wysoki obecnie poziom rozwoju gospodarki danego regionu może być skutkiem przy- spieszenia tempa wzrostu, które miało miejsce w przeszłości i jednocześnie przyczyną dalszego napływu inwestycji, co spowoduje umocnienie wysokiej pozycji tego regionu. Oznacza to, że w procesie rozwoju regionalnego zmienia się nie tylko region, lecz również czynniki powodujące te zmiany. Przyczyny i skutki powiązane ze sobą na zasadzie sprzężenia zwrotnego dotyczą różnych aspektów procesu rozwojowego: ekonomicznych, społecznych, techniczno- technologicznych i środowiskowych.

Określenie czynników rozwoju jest szczególnie istotne z punktu widzenia polityki regionalnej prowadzonej przez władze publiczne. Czynnik rozwoju regionalnego P. Churski [2008, s. 33] określa jako składnik, własność regionu lub zdarzenie mające miejsce w jego granicach, które oddziałuje na zmiany jego stanu, czyli wywierające wpływ na jego rozwój społeczno-gospodarczy. Czyn-

10 Strategia lizbońska – plan rozwoju przyjęty dla Unii Europejskiej przez Radę Europejską na posiedzeniu w Lizbonie w 2000 roku. Celem planu, przyjętego na okres 10 lat, było uczynienie Europy najbardziej dynamicznym i konkurencyjnym regionem gospodarczym na świecie, rozwija- jącym się szybciej niż Stany Zjednoczone. Strategia opiera się przede wszystkim na założeniu, że gospodarka krajów europejskich wykorzysta do maksimum innowacyjność opartą na szeroko za- krojonych badaniach naukowych, zwłaszcza w nowoczesnych dziedzinach wiedzy, co miało się stać głównym motorem rozwoju.

(12)

nikiem rozwoju może być również zdarzenie, które nie tkwi w regionie, ale jest przyczyną zewnętrzną zmian zachodzących w jego granicach.

Szeroką charakterystykę czynników sprzyjających rozwojowi regionalnemu przedstawił S.L. Bagdziński (1994). Wyróżnił on pięć grup czynników: ekonomiczne, społeczne, techniczno-technologiczne, ekologiczne i polityczne.

W literaturze dotyczącej czynników rozwoju regionalnego przytacza się do- robek ekonomii klasycznej, w której wyróżniono trzy podstawowe czynniki rozwoju (produkcji), mianowicie: kapitał, pracę i ziemię. Te klasyczne czynniki ekonomiczne to jednocześnie trzy podstawowe grupy zasobów ekonomicznych:

kapitałowych, ludzkich i naturalnych. Zbiór ten nie jest jednak wystarczający dla współczesnej interpretacji rozwoju gospodarczego i regionalnego. Wśród ekonomicznych czynników rozwoju regionalnego wymienia się również: wzrost popytu i zmiany w jego strukturze, zmiany dochodów ludności, zysków przed- siębiorstw i instytucji samorządowych działających w regionie, wzrost nakładów inwestycyjnych w regionie (w tym bezpośrednich inwestycji zagranicznych), wzrost wydajności pracy, sposób zarządzania i marketingu regionalnego, specja- listycznej produkcji itp.

Druga grupa to czynniki społeczne, do których zaliczyć należy: zmiany w ru- chu naturalnym i migracyjnym oraz w strukturze ludności, zmiany w strukturze konsumpcji, zmiany w poziomie i stylu życia, zmiany w wykształceniu, aktyw- ności i upowszechnianiu postaw przedsiębiorczości, udział społeczeństwa w po- dejmowaniu decyzji lokalnych i regionalnych, sprawność funkcjonowania samo- rządów terytorialnych itp.

Czynniki techniczno-technologiczne to: unowocześnienie struktury rzeczo- wej aparatu wytwórczego, rozwój zaplecza techniczno-badawczego i wdroże- niowego, jakościowe różnicowanie produkcji, rozwój gałęzi przemysłu wysokiej technologii, poprawa jakości produkcji, innowacyjność techniczna, innowacje produktowe, rozwój i doskonalenie infrastruktury technicznej itp.

Do grupy czynników ekologicznych (środowiskowych) należy zaliczyć: po- prawę jakości środowiska przyrodniczego, racjonalizację gospodarowania zasobami naturalnymi, postęp w edukacji ekologicznej oraz wdrożenie skutecznych instrumentów zarządzania środowiskiem.

Czynniki polityczne wynikają z poglądów politycznych rządzących partii lub ugrupowań, charakteru władzy i zakresu jej kompetencji, sposobu sprawowania władzy i stopnia jej akceptacji przez społeczeństwo.

Wymienione wyżej grupy czynników niemal w całości wyczerpują zespół elementów determinujących rozwój regionu. Poszczególne czynniki są ze sobą powiązane, często się wzajemnie uzupełniając. Nie wszystkie są jednakowo istotne. Analiza ich wpływu pozwala formułować prawidłowości rozwoju. Z tego punktu widzenia ważnym problemem jest również stopień sterowalności determinant z pozycji określonego układu podmiotowego. W tym znaczeniu roz-

(13)

różnia się warunki oraz czynniki rozwoju. Warunki rozwoju to determinanty niesterowalne z pozycji określonego układu podmiotowego, natomiast czynniki sterowalnością taką się cechują.

Poziom i struktura gospodarki poszczególnych regionów kraju kształtują się pod wpływem wielu czynników. Mogą mieć one charakter zarówno wewnętrz- ny, jak i zewnętrzny z punktu widzenia regionu [Bagdziński 1996] i powinny stanowić zrównoważoną całość [Klasik 1974, s. 102]. Podział ten, o bardzo ogólnym charakterze, można utożsamiać z rozróżnianiem tzw. czynników endo- i egzogenicznych i rozwijać go dalej.

Do grupy czynników endogenicznych [Winiarski 1964, s. 36] zalicza się wszystkie zasoby własne regionu mające jakiekolwiek znaczenie dla gospodarki.

Czynniki endogeniczne stanowią własny (wewnętrzny) potencjał danego regionu. Mają one często specyficzny charakter, odpowiadający tylko jednemu regio- nowi i przez niego wytworzony. Wewnętrzny rozwój regionu, zdaniem T. Kudłacza [2002, s. 12], jest skumulowanym procesem rozwoju realizującym się w skalach lokalnych. Jest to rozwój organizowany „od dołu” przez społecz- ność i kulturę lokalną, wewnętrzne potencjały regionu, małą przedsiębiorczość oraz inicjatywę i współpracę lokalną.

Grupa czynników egzogenicznych wiąże się z kolei z rozwojem całej gospodarki narodowej – ma charakter makroekonomiczny. Oznacza to zdaniem S. Korenika [2003], że czynniki te są zewnętrzne w stosunku do regionu. Mimo ich wpływu na sytuację gospodarczą i dobór czynników endogenicznych region – jako system gospodarczy, nie ma możliwości wpływania na ich siłę i kierunek oddziaływania. I. Fierla [1998] do czynników zewnętrznych zalicza: uwarunkowania historyczne¹¹, ogólny poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju, system gospodarki, politykę państwa i postęp techniczno-technologiczny. Zbiór ten należy uzupełnić o procesy globalizacji i integracji międzynarodowej.

Na szczególne znaczenie historycznych uwarunkowań rozwoju regionów zwraca uwagę G. Gorzelak [2000]. Jego zdaniem, zróżnicowanie przestrzeni całkowicie potwierdza tezę o trwałości struktur przestrzennych i znaczącej roli czynników historycznych. Rozkład zjawisk społeczno-gospodarczych w przestrzeni podlega długim cyklom. Przykładowo kształtowanie sieci osadniczej w Europie ma wielowiekowe korzenie, sięgające okresu średniowiecza. Histo- ryczne procesy kształtujące rozwój przestrzeni i późniejsze zróżnicowanie poziomu rozwojowego charakteryzuje się dużą inercją, co potwierdza współczesna sytuacja społeczno-gospodarcza (na przykład w Polsce).

11 Znaczenie historyczno-kulturowego aspektu uwarunkowań rozwoju regionalnego podkreśla- ją również Z. Jabłoński i A. Potoczek [1997]. Historyczno-kulturowe elementy związane z danym obszarem postrzegają jednak jako czynniki wewnętrzne związane z rozwijaniem regionalnej toż- samości i kształtowaniem emocjonalnych postaw. Czynnik ten wyznacza zakres i charakter stosunku do własnego terytorium.

(14)

W zależności od osiągniętego poziomu rozwoju, a także ze względu na fazę rozwojową, w której znajdują się regiony, relacje pomiędzy czynnikami ze- wnętrznymi i wewnętrznymi mogą kształtować się odmiennie. Zdaniem R.M. Leichenko [2000]), regiony nie mogą się rozwijać w sposób trwały bez dbałości o rozwój endogenny. Zjawisko to wyjaśnia nowa teoria wzrostu endo- gennego.

W modelach makroekonomicznych termin endogenny oznacza, że na wzrost gospodarczy wpływa wykorzystywanie zasobów tworzonych przez daną gospo- darkę, w przeciwieństwie do ogólnych modeli wzrostu, które odwołują się do czynników zewnętrznych. Obecnie jako zasoby wewnętrzne przyjmowane są nie tylko inwestycje produkcyjne i infrastrukturalne, nakłady na edukację, badania i rozwój, ale także polityka gospodarcza rządu i samorządów [Johansson, Karls- son i Stough 2001, cytat za Domański i Marciniak 2003]. Na poziomie regionalnym, oprócz niedoskonałości rynku i zakłóceń w układzie cen, na zasoby we- wnętrzne wpływają korzyści skali i korzyści zewnętrzne będące źródłem wzrastających przychodów. Szczególnego znaczenia nabierają tworzenie wiedzy, innowacje oraz uczenie się przedsiębiorstw, miast i regionów w procesie przepływów wiedzy [Domański i Marciniak 2003].

Mimo że teoria wzrostu endogenicznego, podobnie jak neoklasyczne teorie wzrostu, operowała początkowo koncepcjami makroekonomicznymi, obecnie – rozwijając się – włącza też niższe poziomy agregacji przestrzennej. Efekty prze- pływów wiedzy między przedsiębiorstwami ujmowane w teorii wzrostu endogenicznego mogą występować również w regionalnych skupieniach gospodarki.

Co więcej, stwierdzono, że regiony o dużej koncentracji produkcji tworzą warunki szczególnie sprzyjające przepływom wiedzy między przedsiębiorstwami w procesie wzajemnego uczenia się ludzi w tej samej gałęzi przemysłu. Przepły- wy wiedzy mogą się pojawiać jako nowe idee upowszechniane w regionie przez wykwalifikowany personel. Przepływy wiedzy i technologii między przedsię- biorstwami wewnątrz regionu mogą być także narzędziem obrony przemysłu lokalnego przed konkurencją zewnętrzną [Domański 2004, s. 196].

Na zakończenie tej części rozważań należy podkreślić, że regiony – jako jednostki terytorialne – stały się uczestnikami gry rynkowej wystawionymi na dzia- łanie procesów gospodarczych. Postrzegając region z tego punktu widzenia, zwraca się uwagę na problem jego możliwości rozwojowych. Ponieważ regiony stają się coraz bardziej otwarte, oznacza to większą wrażliwość ich zasobów wewnętrznych na działanie czynników zewnętrznych – położnych w otoczeniu.

Wrażliwość ta odnosi się do naturalnego zjawiska, jakim jest konkurencyjność obszarów w dostępie do zasobów (ludzkich, finansowych itp.). Bez względu na to, jak definiuje się konkurencyjność, zawsze podkreśla się co najmniej jeden jej cel – zatrzymanie głównego zasobu czynników produkcji (ludzkich i kapitało- wych) na danym obszarze. Ma to doprowadzić do ograniczenia „eksportu” wy-

(15)

sokiej jakości zasobów pracy, kapitałów inwestycyjnych i pozostałych szczegól- nie wartościowych elementów zasobów do innych regionów [Korenik 2003, s. 68]. Tak określony cel jest zgodny z poglądem większości specjalistów, że rozwój regionów w krajach średniorozwiniętych powinien być oparty przede wszystkim na czynnikach endogenicznych – zarówno miękkich, czyli jakościo- wych, jak i twardych, mających charakter ilościowy.

4. Gospodarka regionalna a gospodarka narodowa

Sytuacja regionów po drugiej wojnie światowej zmieniła się znacznie. Przeszły one ewolucję od jednostek przestrzennych, które miały wyłącznie charakter po- mocniczo-administracyjny do pełnego ich upodmiotowienia [Korenik 2003].

Upodmiotowienie regionów określają różne jego aspekty [Klasik 1997], a mianowicie:

• ekonomiczny – koncentrujący się na zapewnieniu zdolności samofinansowa- nia, rozwoju i konkurencyjności w walce o różnego typu korzyści (m.in. dostęp do środków finansowych czy przyciąganie inwestorów z zewnątrz),

• przestrzenny – oznaczający terytorialną odrębność ustaloną granicami, z ok- reśloną strukturą przestrzenną,

• kulturowy – oznaczający ciągłość historyczną i tradycje,

• polityczny – wyrażający się posiadaniem przedstawicielstwa społeczności regionalnej, wybranego w wyborach powszechnych reprezentującego „interes regionalny”. Region powinien mieć władzę, musi być też zachowana nieza- leżność w sferze decyzyjnej i majątkowej.

Przyczyny zaistniałych zmian, związanych ze wzrostem znaczenia regionu rozwoju i regionalnego, należy upatrywać głównie w przyspieszeniu rozwoju krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej, narastaniu globalnych zjawisk gospodarczych o makroekonomicznym charakterze (głównie rozwój społeczeństwa postindustrialnego, zmiana modelu organizacji produkcji – postfordyzm, zwięk- szenie przestrzennej mobilności przedsiębiorstw, przepływy BIZ itp.) oraz rozwoju samorządności terytorialnej. Efektem tego stało się narastanie zjawisk związanych z decentralizacją i ograniczaniem roli władz centralnych w kształ- towaniu procesów rozwoju regionalnego. Podstawą rozwiązań stosowanych w rozwiniętych krajach demokratycznych stała się zasada subsydiarności pole- gająca na tym, że wyższy szczebel władzy przyjmuje na siebie tylko te kompe- tencje, które ze swej natury wykraczają poza możliwości władz niższych szcze- bli. Generalną tendencją stało się przesuwanie uprawnień i środków z poziomu centralnego na poziom regionalny i lokalny.

W sferze polityki gospodarczej państwo nadal odgrywa podstawową rolę.

W stosunku do podmiotów gospodarczych, jak również i gospodarstw domo- wych, państwo ma obowiązek zapewnienia właściwych warunków funkcjono-

(16)

wania, dzięki czemu możliwy jest ich rozwój. Niemniej gospodarka regionalna staje się coraz wyraźniej formującym się nowym segmentem gospodarki narodowej. W gospodarce narodowej region, za który przyjmuje się zazwyczaj naj- wyższy szczebel administracyjnego podziału kraju, odgrywa obecnie szczegól- nie ważną rolę. Regiony mają określony profil gospodarczy i są związane funkcjonalnie z całą gospodarką narodową. Każdy region charakteryzuje okre- ślona struktura gospodarcza i przestrzenna, ale również społeczność o specy- ficznej odrębności kulturowej i ekonomicznej oraz poczuciu własnej tożsamości.

Regiony tworzą określony układ przestrzenno-gospodarczy. L. Wojtasiewicz [1995, s. 72] interpretuje ten układ jako „zbiór poszczególnych części kraju, składających się na całość kraju i powiązanych z tą całością w określony spo- sób”. Państwo składa się z regionów. Jednocześnie regiony uzyskują nowe moż- liwości i silniejszą pozycję w relacjach z państwem, ale nie mogą funkcjonować w gospodarce globalnej bez państwa. Mimo że region jako kategoria pozostaje nadal przedmiotem poznania, badania i instrumentem działania, zmienia się spo- sób traktowania regionu w sensie instrumentalnym. Znaczy to, że region jest traktowany jako jednostka przestrzenna będąca nie tylko elementem organizacji terytorialnej kraju, ale także jako podmiot gospodarczy (region ekonomiczny), jak również samoistny podmiot praw i obowiązków.

K. Kuciński [2003] stwierdza, że obserwuje się obecnie dwa ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie się napędzające procesy, związane z kategorią regionu gospodarczego:

• rośnie rola regionalnego aspektu funkcjonowania gospodarki,

• zwiększa się podmiotowość regionów.

Regiony stają się nie tylko partnerami dla własnego państwa, ale także podmiotami ponadnarodowej polityki regionalnej realizowanej przez międzynaro- dowe porozumienia integracyjne. Tym samym stają się partnerami organów wy- konawczych tych porozumień oraz regionów w krajach należących do tych porozumień, jak również ponadnarodowych przedsiębiorstw i korporacji.

W związku z powyższym stwierdzeniem, ważną kwestią pozostaje określenie relacji między układem regionalnym a gospodarką narodową. Rodzi to pytanie o miejsce i rolę regionu ekonomicznego, a ściślej mówiąc gospodarki regionalnej jako elementu w systemie ekonomiczno-przestrzennym kraju, rozumianym jako gospodarka narodowa.

Jeżeli przyjmiemy, że gospodarka narodowa to całokształt działalności gospodarczej prowadzonej na terytorium danego państwa, to przez analogię gospodarką regionalną będziemy nazywać całokształt działalności gospodarczej prowadzonej w danym regionie. Gospodarki regionalnej nie można jednak trak- tować jako struktury porównywalnej bezpośrednio ze wszystkimi funkcjami gospodarki narodowej. Znaczy to również, że regionu ekonomicznego nie można traktować jak gospodarki narodowej w mniejszej skali. W regionach nie dokonu-

(17)

je się bilansu rachunków całokształtu procesów produkcyjnych i konsumpcyj- nych czy popytu i podaży. Regiony nie posiadają takich instrumentów polityki gospodarczej, jakie mają w swej dyspozycji państwa, w związku z tym w regionach nie prowadzi się polityki stabilizacji makroekonomicznej (w tym antyinfla- cyjnej, podatkowej, monetarnej, wymiany handlowej itp.). Gospodarka regionalna nie zachowuje się jak państwo, nie należy zatem do przedmiotu makro- ekonomii. Z drugiej strony gospodarka regionalna nie zachowuje się jak wielkie przedsiębiorstwo. W przeciwieństwie do przedsiębiorstwa region ma inne cele działalności (nienastawione na zysk) i inne zasady współdziałania (związane z dostarczanie usług nierynkowych dla mieszkańców). Samorząd terytorialny stawia sobie za cel świadczenie wysokiego poziomu usług publicznych oraz za- pewnienie warunków dla realizacji wszelkiego rodzaju działalności społeczno- gospodarczej. Gospodarka regionalna nie należy więc też do przedmiotu mikro- ekonomii (rysunek 2). Tradycyjny podział analizy ekonomicznej na mikro- i ma- kroanalizę okazuje się więc współcześnie niewystarczający. Dotyczy to w szcze- gólności analizy zmian strukturalnych w gospodarce narodowej, tzn. zmian relacji między gałęziami i sektorami produkcji oraz regionami.

Objaśnienie: tekst półgruby – podmioty; tekst jasny – główne zagadnienia badawcze

Rysunek 2. Usytuowanie gospodarki regionalnej i relacje mię- dzy makro-, mezo- i mikroekonomią

(18)

Region ekonomiczny stanowi pośredni system funkcjonujący między mikro- i makroekonomią. Tego rodzaju systemami zajmuje się mezoekonomia. Jej przedmiotem są pośrednie wielkości ekonomiczne niebędące ani agregatami makro-, ani wielkościami stricte mikroekonomicznymi [Peters 1981]. Systema- mi najczęściej wyodrębnianymi w badaniach mezoekonomicznych są branża i region. Mezoekonomia odchodzi od klasycznej dychotomii poziomów analizy występującej w tradycyjnej ekonomii (mikro, makro). Dostrzega występowanie systemów gospodarczych, które z jednej strony są podsystemami gospodarki narodowej jako całości, a z drugiej obejmują większą liczbę mikropodmiotów gospodarczych. Cechą mezoekonomii jest odchodzenie od postrzegania relacji po- między podmiotami gospodarczymi tylko w kategoriach konkurencji. Uwagę zwraca się na współpracę kooperację, jako sposoby regulacji zachowań w ramach mezosystemów [Gorynia 1995].

Podsumowanie

Rozróżnienie struktur gospodarczych na poziomie makro, mezo i mikro znajduje swoje uzasadnienie w procesie analizy proporcji gospodarczych, to znaczy wła- ściwych relacji pomiędzy poszczególnymi elementami systemu ekonomicznego zapewniającymi efektywny rozwój. Szczególnie celowe jest ustalanie zakresu zmian strukturalnych, jak również dominujących tendencji. Analiza makro- i me- zoekonomiczna umożliwia wytyczenie kierunków polityki gospodarczej zapew- niającej rozwój i przezwyciężenie dysproporcji strukturalnych. Dlatego właśnie w pełni uzasadnione są oceny funkcjonowania nie tylko gospodarki narodowej, ale i regionalnej. Rozwijana jest statystyka regionalna, w ramach której zbierane są informacje o rachunkach regionalnych (w tym wielkość i dynamika PKB, WDB, produkcji globalnej w regionie, inwestycjach, środkach trwałych, docho- dach i wydatkach jst), o efektywności gospodarki regionalnej (w tym koszty pracy czy zużycie pośrednie), przekształceniach własnościowych i strukturalnych itp.

W analizach integracji międzynarodowej poziom kontynentalny (narodowy) przeciwstawiany jest (szczególnie w Unii Europejskiej) regionalnym wymiarom działalności gospodarczej. Gospodarki regionalne, jako upodmiotowione struktury terytorialne, można traktować jako regiony ekonomiczne stanowiące części (substruktury) gospodarki narodowej. Regiony ekonomiczne są: producentami i nabywcami towarów i usług, eksporterami i importerami zasobów (między innymi kapitału, siły roboczej, surowców). Regiony będące składowymi państw nabierają, z punktu widzenia inwestorów, coraz większą wagę. Strumienie bez- pośrednich inwestycji zagranicznych są kierowane do konkretnych, najbardziej atrakcyjnych regionów. Inwestowanie tego typu oznacza z jednej strony rozpra- szanie kapitału w skali globalnej, z drugiej zaś jej koncentrację w wybranych

(19)

regionach. W takim sensie integracja międzynarodowa staje się coraz bardziej in- tegracją regionalną, to znaczy że zmierza ona do budowania powiązań i współ- pracy pomiędzy regionami. Poszczególne regiony posiadają misje dyplomatycz- ne poza granicami państw macierzystych, organizując i rozwijając w ten spo- sób międzynarodową współpracę zagraniczną regionów. Z perspektywy rozwoju Unii Europejskiej „to układy gospodarcze poszczególnych regionów (a nie po- szczególnych państw) postrzegane są jako najważniejsze ogniwa spójności spo- łeczno-gospodarczej – istotnej z punktu widzenia jednolitego rynku europejskie- go” [Woś 2005, s. 34].

Literatura

Bagdziński, S.L., 1994, Lokalna polityka gospodarcza (w okresie transformacji syste- mowej), Wydawnictwo Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń.

Bagdziński, S.L, 1996, Restrukturyzacja gospodarki w regionie jako środek i cel polityki zagospodarowania przestrzennego, w: U. Wich (red.), Gospodarka – Przestrzeń – Środowisko, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

Chojnicki, Z., 1996, Region w ujęciu geograficzno-systemowym, w: T. Czyż (red.), Pod- stawy regionalizacji geograficznej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Chojnicki, Z., 2000, Perspektywiczne problemy badawcze geografii, w: B. Kortus i in.

(red.), Nauki geograficzne w poszukiwaniu prawdy o ziemi i człowieku, Uniwersytet Jagieloński, Kraków.

Chojnicki, Z., Czyż, T., 1992, Region, regionalizacja, regionalizm, Ruch Prawniczy, Eko- nomiczny i Socjologiczny 54, 2.

Chojnicki, Z., Czyż, T., 2006, Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy w Pol- sce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Churski, P., 2008, Czynniki rozwoju regionalnego i polityka regionalna w Polsce w okre- sie integracji z Unią Europejską, Seria Geografia nr 79, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.

Deklaracja Rady Europejskiej ds. Problemów Regionalizacji, 1978, Bordeaux.

Długofalowa strategia rozwoju regionalnego kraju. Wiedza – różnorodność – równowa- ga, 2004, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa.

Domański, R., 2004, Geografia ekonomiczna. Ujęcie dynamiczne, Wydawnictwo Nau- kowe PWN, Warszawa.

Domański, R., 1972, Kształtowanie otwartych regionów ekonomicznych, PWE, Warszawa.

Domański, R., 1998, Zasady geografii społeczno-ekonomicznej, PWN, Warszawa–

–Poznań.

Domański, R., Marciniak, A. 2003, Sieciowe koncepcje gospodarki miast i regionów, Studia KPZK PAN, t. CXIII.

Dziewoński, K., 1967, Teoria regionu ekonomicznego, Przegląd Geograficzny, z. 39, s. 33–50.

Fierla, I. (red.), 1998, Geografia gospodarcza Polski, PWE, Warszawa.

(20)

Gorynia, M., 1995, Mezoekonomia – modele samoregulacji branży, Ekonomista nr 5–6.

Gorzelak, G., 1989, Rozwój regionalny Polski w warunkach kryzysu i reform, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Warszawski, seria: Rozwój regionalny, roz- wój lokalny, samorząd terytorialny, Warszawa.

Gorzelak, G., 2000, Trwałość i zmiana: historia, transformacja i przyszłość polskich re- gionów, Ekonomista, nr 6.

Jabłoński, Z., Potoczek, A., 1997, Historyczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju lo- kalnego, w: W. Maik (red.), Problematyka rozwoju lokalnego w warunkach trans- formacji systemowej, Biuletyn KPZK PAN, z. 177, Warszawa.

Johansson, B., Karlsson, Ch., Stough, R.R. (red.) 2001, Theories of Endogenous Re- gional Growth: Lessons for Regional Policies, Springer Verlag, Berlin-Heidelberg.

Klasik, A., 1974, Optymalna struktura przestrzenna a rozwój regionalny, PWE, War- szawa.

Klasik, A., 1997, Duże województwo samorządowe, gra o rozwój lokalny, w: R. Rosz- kiewicz (red.), Związki polityki gospodarczej z polityką regionalną, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.

Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, Monitor Polski nr 26, poz. 432, 2001.

Korenik, S., 2003, Dysproporcje w rozwoju regionów Polski – wybrane aspekty, Wy- dawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego, Wrocław.

Kosiedowski, W., 2001, Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy teorii i praktyki, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń.

Kuciński, K., 2003, Ewolucja relacji państwo – region, w: R. Domański (red.), Nowe kierunki w Regionalistyce. Nowe doświadczenia w polityce regionalnej. Biuletyn KPZK PAN, z. 204, Warszawa.

Kudłacz, T., 2002, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Leichenko, R.M., 2000, Exports, employment and production: a causal assessment of US states and regions, Economic Geography, 4, s. 303–325.

Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006. Podstawowe informacje, 2003, Ministerstwo Gos- podarki Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.

Narodowy Planu Rozwoju na lata 2007–2013, Warszawa 2004.

Peters, H.R., 1981, Grundlagen der Mesoekonomie und Strukturpolitik, Bern-Stuttgart.

Szymla, Z., 1994, Regionalne uwarunkowanie rozwoju przemysłu, Akademia Ekono- miczna w Krakowie, Ossolineum, Kraków.

Winiarski, B., 1964, Podstawy programowania ekonomicznego rozwoju regionów, Pań- stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

Wojtasiewicz, L., 1995, Układ regionalny jako ogniwo pośrednie między centrum a szczeblem centralnym, w: Funkcje układu regionalnego, Friedrich Ebert Stiftung, Poznań.

Woś, B., 2005, Rozwój regionów i polityka regionalna w Unii Europejskiej oraz w Pol- sce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.

Zarys Strategii Rozwoju Regionalnego Polski, 1996, Raport końcowy Zespołu Zada- niowego ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce, Warszawa.

(21)

REGIONAL DEVELOPMENT AND ITS PLACE IN THE NATIONAL ECONOMY

Summary

In the article regional development issues are depicted and systematized. Special atten- tion is paid to three elements determining regional development: 1) the concept of region in territorial and economic approach, 2) development goals, 3) determinants of development. The final part describes the relation between a regional system and the national economy. The range and the role of regional economy is said to be a part of the coun- try’s economic–spatial system understood as the national economy.