Xvedar Il;lqw]vih -- zna`my i nezna`my

Xvedar Il;lqw]vih -- zna`my i nezna`my

My xaceli nad rodnymi gonqmi zapalac;, qk palae zara, my xaceli gar]c; paxodnqmi, padymac; na zmagan;ne kraj!

I nq raz lancugi z;vineli, na ]tapax s;cqkala kro=, malados;ci ne kranu=wy kelix, my =stavali = rady zmagaro=.

Xv. Il;lqw]vih

6 listapada 1948 godu =vehary kalq Vat]nwt]tu tragihna zaginu= u vyniku a=tamabil;naj katastrofy na 38 godze 'yc;cq pa]ta, publicyst i gramadski dzeqh Xvedar Il;lqw]vih.

S;merc; Il;lqw]viha =zruwyla mnogix...

<Vat]nwt]t aplaka= Xvedara Il;lqw]viha. Tak wkadu[c;

l[dzi tol;ki nehym straw]nna blizkaga halaveka. ~n by= i nasta=nikam, i "dzqdzem", i "starym ska=tam", i pryqcelem, i

"prostym", i halavekam, wto "=s` hysta rabi="... Halavekam, z;

qkim nel;ga raz;vitacca>, -- pisala <Belaruskae Slova>²⁰.

<Z glybokim 'alem i smutkam sxilq[sq nad s;ve'aj magilaj daragoga sqbra Xvedara Il;lqw]viha. Razam z; sqbrami-wypwyna=cami

=plqta[ i sva` vqz;mo = 'alobny vqnok. U nqspryql;nym 'yc;ci-

^{2 0} M.S. Xv`dar Il;lqw]vih.__<Belaruskae Slova>, 17 s;ne'anq 1948 g.

badzqn;ni pa belym s;vece -- u lixix vqtrox-zlybqdax, wto tak svavol;na raz;biva[c;-razluha[c; nas, -- naxaj-'a nq gas;ne = s]rcax i dumkax s;vetlaq pamqc; ab nawym sqbru>, -- pisa= {rku Vic;bihu Ales;

Salavej 11 listapada 1948g.

<Byva[c; l[dzi, dlq qkix nqma asabistaga 'yc;cq. Gramadskaq sprava dlq ix zapa=nqe budni i s;vqty. Da takix l[dzej nale'a=

Il;lqw]vih... Qgonaq pes;nq byla dakoram dlq tyx, u kago sh]zla pahuc;c` nacyqnal;naga abavqzku i padtrymo=vala sily tyx, xto apownim vysilkam trymae nacyqnal;ny s;cqg...>²¹ -- smutkavali ska=ty.

<Tol;ki g]tymi dnqmi dajwla da mqne sumnaq vestka ab peradhasnaj, tragihnaj s;merci s;v. pamqci Xvedara Il;lqw]viha, vedamaga belaruskaga pa]ta, nq=tomnaga gramadskaga dzeqha Belastohhyny, ul[b`naga moladz;dz[ Nasta=nika. Dyk nqxaj na Vawae imq, qk r]daktara "Wypwyny", qkoj Pakojny by= supraco=nikam, perawl[

slovy majgo glybokaga 'al[ i spahuc;cq>. (Z; lista Antona Wukelojcq {rku Vic;bihu ad 2 s;ne'anq 1948)

<Nq=mol;naq s;merc; vyrvala Il;lqw]viha tady, kali `n by=

najbol;w patr]bny dlq belaruskaj spravy. i nq tol;ki belaruskaj. Z;

qgonaj s;merc[ Front Panqvolenyx Naroda= straci= vqlikaga praca=nika i r]val[cyqn]ra...> -- aplakva= Il;lqw]viha a=tar artykulu = gaz]ce

<Ukrains;ke Slovo>.²²

Takix vodguka= bylo wmat...

Iwli gady... Ale pamqc; pra Xvedara Il;lqw]viha 'yla.

Qgonyq tvory drukavalisq = al;manaxu <Lq hu'yx berago=>, u gaz]tax i hasapisax\ vyxodzili asobnyq zborniki\ pra qgo pisali artykuly\ qmu prys;vqhalisq verwy\ udakladnqlisq fakty qgonaj biqgrafii...

Adnak tak i zasta=sq amal; ne as;vetleny apowni p]ryqd qgonaga 'yc;cq -- gady, pravedzenyq = Vat]nwt]ce...

Lqgery DP... Xvalq pavaennyx ]migranta= peracqkla = g]tu[

<galqktyku> (pavodle trapnaga vyrazu ]migracyjnaga pa]ta M.

{ppa) i hakala vyraw]n;nq svajgo l`su| prymusovaq r]patryqcyq

<na +sxod> ci dazvol vyexac; <na Zaxad>. U adzinae pahuc;c`

z;nitavalisq nadzeq j rasharavan;ne, radas;c; i rospah.

Lqger Vat]nwt]t, u qkim apynu=sq Xvedar Il;lqw]vih, by=

zasnavany 30 lipenq 1945 godu. <U belaruskim lqgery = Vat]nwt]ce bylo wmat l[dzej, perava'na maladyq sem^i z; dzec;mi, wmat moladzi, i sabralasq tut, mo'na skazac;, usq belaruskaq

^{2 1} Mixas; Stas[k. Wtandar <Garc>.

^{2 2} Anatol; D]mus. <Ukrains;ke Slovo>, 12 grudnq 19 48 g.

int]ligencyq angel;skae zony Nqmehhyny. Lqger arganizavany by=

dobra. By= kam]ndant lqgeru sa sva`j kancylqryqj. Byla svaq palicyq. Byla kuxnq, u qkoj varyli j vydavali try razy na dzen;

e'u. Byla = lqgery svaq carkva, svoj s;vqtar. Byla pad kira=nictvam sp. Gladkaga pahatkovaq wkola, byla gimnaziq.

Zrazumelaq r]h, wto wkoly byli belaruskiq. By= mu'hynski i 'anohy ska=tyng. Bylo sva` ratatarnae vydavectva. Meli sva[

lqkarn[ z; belaruskim lekaram -- dr. Vita=tam Tumawam, d]ntystyhny kabinet z; belaruskim d]ntystam -- dr. Balqslavam Gagalinskim.

U lqgery =rahysta adznahalisq =se r]ligijnyq j nacyqnal;nyq s;vqty. Na g]ta my meli =se maghymas;ci| svoj kl[b, mastacku[

samadzejnas;c;, nacyqnal;nu[ s;vedamas;c; i belaruski patryqtyzm.

Z roznyx nagoda= adbyvalisq kanc]rty, lad'anyq abo ska=tami, abo lqgernym xoram. Stavili pastano=ki.

Byla suvqz; i da p]=naj mery supraco=nictva z; belaruskimi lqgerami = inwyx zonax Nqmehhyny, a peradusim z am]rykanskaj zonaj, dze belarusa= bylo najbolej. Napryklad, na ska=ckiq z;l`ty my, ska=ty i ska=tki z Vat]nwt]tu, ez;dzili = am]rykanski belaruski lqger, abo z am]rykanskae i francuzskae zona= ska=ty pryqzd'ali na z;l`t u Vat]nwtat.

Byli = lqgery i palityhnyq grupo=ki -- kryviho= i zarube'nika=...>.²³

Uspaminy R. "uk-Grywkevih dapa=nqe karotkaq i z;mqsto=naq spravazdaha Belaruskaga Dapamogavaga Kamit]tu = Vat]nwt]ce|

<Belaruski Dapamogavy Kamit]t Vat]nwt]t, dnq 12.1.48 u Vat]nwt]ce

Belaruskamu Dapamogavamu Kamit]tu na angel;sku[ zonu

U vadkaz na Vaw abe'nik

№ 4

1. U lqgery pravedzena =rahystae s;vqtkavan;ne 27 gadaviny Sluckaga pa=stan;nq -- u YMCA²⁴, u lqgery, u ska=ckaj arganizacyi i = wkolax. (Gl. "Wlqxam "yc;cq",

№ 1

^{2 3} Z uspamina= Raisy "uk-Grywkevih, daslanyx Barysu Ragul[, a=taru knigi <Belaruskae stud]nctva na Hu'yne>, L`ndan (Kanada) -- N;[-~rk, 1996, 206 b.

²⁴YMCA -- Young Men's Christian Association.

2. Spravazdaha z; dzejnas;ci Belaruskaga Dapamogavaga Kamit]tu budze z;mewhana =

№ 1

Z uvagi na vqliki pmer spravazdahy qna budze daslana = najbli']jwym hase dadatkova.

3. Adnahasna z g]tym perasylaecca powtaj nale'nas;c; z;

sqbro=skix uznosa=.

4. Ni']j z;mqwhaem spis arganizacyq= u nawym lqgery, qkiq prosqc; zar]gistravac; ix pry BDK na angel;sku[ zonu, pryhym spravazdahy ixniq buduc; daslanyq dadatkova z uvagi na toe, wto qny ne zmagli zakryc; sprava= minulaga godu.

Arganizacyi i ustanovy lqgeru|

1) Belaruski Dapamogavy Kamit]t u Vat]nwt]ce.

2) R]dakcyq "Wlqxam "yc;cq". 3) Belaruskaq grupa YMCA.

4) Xa=rus Absal;v]nta= Belaruskae Gimnazii = Vil;ni.

5) Belaruskae Spartovae Ab^qdnan;ne.

6) Belaruskae Carko=na-R]ligijnae Bractva imq E=frasin;ni Polackaj.

7) Sa[z Belaruskix V]t]rana=.

8) Belaruskaq Gimnaziq.

9) Belaruskaq Pahatkovaq Wkola.

10) Belaruski Ska=tyng (dva S;cqgi -- mu'hynski j 'anohy).

11) Ab^qdnan;ne Belaruskix "anhyn.

12) Supolka "Zaranka".

13) R]dakcyq "Pravasla=naga Belarusa".

14) Praf]syjny Sa[z Belaruskix Rabotnika=.

15) R]dakcyq "Rady`-B[let]nq".

16) Ab^qdnan;ne pryxil;nika= Belaruskaga T]atru.

17) Ab^qdnan;ne Belaruskix "urnalistyx.

18) Tavarystva "Dzicq j Maci".

19) Xa=rus masavaga vyxavan;nq "Sqm^q i Wkola".

20) Xa=rus Belaruskix Filat]lista=.

21) Sa[z Belaruskix Invalida= i Sirat.

Starwynq| S. Ko=w

Sakratar| Il;lqw]vih>²⁵ Kudy-b nas l`s ni kinu= --

= hu'y, dal`ki s;vet, -- nikoli ne zabudzem

naw lqger Vat]nwt]t!

Dra=lqnyq baraki, fabryhnyx truba= rad...

Dy tut zaplaha =sqki.

Tut ko'ny tabe brat.

Praxodzqc; dni vygnan;nq, tryvoga= i nadzej,

=spamina= i kaxan;nq i mesqhnyx nah]j.

Naw dux ras;ce, macnee, i vodgul;le idze.

My s;vetlyq id]i nqsem u gramadze.

Dyk xaj vysoka r]e naw belaruski s;cqg.

Xaj s;vetlyq id]i naw as;vqtlq[c; wlqx.

Tak ape= <svoj> lqger Xvedar Il;lqw]vih. Tut `n by= i nasta=nikam gimnazii, i r]daktaram hasapisa=, i metranpa'am, i kira=nikom ska=ta=, i arganizataram mastackaj samadzejnas;ci...

Menavita gramadskaj sprave addava= sily i has Xvedar Il;lqw]vih.

Kali = s;ne'ani 1945 godu adby=sq Z;ezd dzeqha=

angel;skae akupacyjnae zony, na qkim by= prynqty Statut Belaruskaga Dapamogavaga Kamit]tu na angel;sku[ zonu, `n by=

adnym z tyx, xto padpisa= Statut i =vajwo= u radu kamit]tu.

Kali = traveni 1947 godu prajwo= z;ezd pradsta=niko= belaruskix lqgera= angel;skae zony Nqmehhyny, `n by= abrany sqbram zonnaga kamit]tu.

^{2 5} Arxi= Fundacyi im q P` try K r]h]=skaga (N;[-~rk).

Il;lqw]vih ahol;va= belarusku[ grupu YMCA, sta=sq perwym daradhykam va =six ska=ckix spravax.

~n pryma= akty=ny =dzel u r]ligijnym 'yc;ci belaruskix ]migranta=. I kali 5 travenq 1946 godu = R]gensburgu adby=sq Perwy z;ezd pravasla=nyx belarusa=, `n sta=sq sqbram Pr]zydy[mu, a na Drugim z;ez;dze, 12 veras;nq 1946 godu, rawuha vykaza=sq za Belarusku[ A=takefal;nu[ Pravasla=nu[ Carkvu.

<Cqper para bylo-b raz;vqzac; spravu @a=takefalii@.

Sprava, ur]wce, ne = a=takefalii, qk takoj, a = tym, kab praz carkvu ne addavac; u hu'yq ruki nawae @masy@, qku[ tak l`gka adkidae bol;was;c; nawyx ura-patry`ta=. A nawyq qpiskapy pajwli = nejkae mutnae balota j mqwa[c; rasejca= z;

belarusami. Mne zdaecca, mo'na qwh] sprabavac; Uladyku Filafeq i +ladyku Apanasa perakanac;. Kali-' nihoga nq vyjdze, __ dyk prosta pakinuc; ix sabe| xaj robqc;, qk xohuc;. A my tady lepw zojmemsq litaraturaj. Qna taksama nq menw galo=ny faktar>, __ pisa= Il;lqw]vih {rku Vic;bihu. (Z; lista ad 15 l[taga 1947)

Xvedar Il;lqw]vih, adzin z wyroka adukavanyx l[dzej belaruskaj ]migracyi -- navukovec, pis;men;nik, muzykant, p]dagog, -- spravaj perwastupennaj va'nas;ci lihy= pracu z moladz;dz[. I na zanqtkax u Belaruskaj gimnazii imq Maksima Bagdanoviha, zaarganizavanaj 15 kastryhnika 1945, dze `n by=

vykladhykam rodnaj movy, i padhas ska=ckix zbora= (<stary ska=t>!) `n imknu=sq vyxo=vac; l[dzej adukavanyx i addanyx Belarusi. G]tamu slu'yli i qgonyq p^esy-manta'y <U Kupal;sku[ noh> i <W]ryq dni>, wto stavilisq dzec;mi na s;vqtax lqgeru, i navat adbor numaro= dlq kanc]rta= mastackaj samadzejnas;ci.

<Spadar Ravenski!

Da Vas vqlikaq, vqlikaq pros;ba -- prywlice abavqzkova nam noty (i t]ksty) xoc; dz;v[x-trox belaruskix pes;nq= (mi' inwym, Vawu[ <Zastol;nu[>!). U nas nqma r]p]rtuaru!

Peradajce ix sp. Vic;bihu i ska'yce, kab `n mne perasla=.

Pry nagodze addzqhusq!

A kali-' Vy vyberacesq da nas? Xoc; u gos;ci!

Z; belaruskim pryvitan;nem. Vaw Il;lqw]vih>. (Z; lista da Mikoly Ravenskaga ad 24 studzenq 1947 g.)

Drugim perwaradnaj va'nas;ci zanqtkam, wto zabira= has, byla drukarska-vydaveckaq dzejnas;c;. Il;lqw]vih rabi= us`|

nabiva= matrycy, pracava= lq ratatarnaga stanka, vydava= knigi, r]dagava= hasapisy, klapaci=sq pra vodguki na apublikavanyq matar^qly.

Vydaveckaq dzejnas;c; lqgera= DP uvogule amal; ne das;ledavanaq, qe f]nam]n zaslugo=vae asobnaj gavorki. Skazac;, kol;ki bylo vydan;nq= i qki ixni naklad, s`n;nq vel;mi skladana dy na=rad ci maghyma. U perava'naj bal;wyni qny drukavalisq ratataram na kepskaj papery, bo nq bylo inakwaj, ci navat razmal`=valisq ad ruki, wto rabila naklad qwh] menwym. Wto-' g]ta byli za vydan;ni? Perw za =s`, hasapisy j gaz]ty. Asobnyq z; ix paz;nej atrymali pracqg u ZWA, nekatoryq meli adzin-dva numary. U Vat]nwt]ce ratataram vydavalisq <Wlqxam "yc;cq>,

<Carko=ny Golas>, <Belaruski Ska=t>, <Ska=t>, <Ska=cki B[let]n;>, <{nak>, <Apowniq vestki>²⁶. Il;lqw]vih r]dagava=

mnogiq z; ix.

Amal; ko'nae <vydavectva> lqgeru DP drukavala padruhniki j knigi dlq dzqcej, bo najperwaq zadaha byla nq tol;ki dac; im dastatkovu[ adukacy[ pry adsutnas;ci xoc; nejkaga navuhal;naga mat]ryqlu, ale j nq <zgubic;> maladoe pakalen;ne belarusa=. Xv. Il;lqw]vih u vydaveckaj supolcy <Zaranka>

nabiva= matrycy dlq hytanak <Rodny Paletak>, <Mal[nki minulaga>, dlq litaraturnaj hytanki-xr]stamatyi <Nawa Kraina>, wto byla vydadzena dvuma wryftami __ kirylicaj i lacinkaj.

Byli qwh] i knigi kazak, peraklada=, belaruskaq klqsyka...

Najhas;cej vyda=cy brali na sqbe i proda' knig. Vos; wto pisa= Xv. Il;lqw]vih ajcu Mikala[ Lapickamu| <Pasylaem Vam 100 padruhnika= @Staroga Zapavetu@. Cana qgo 10 marak. Canu

=stanavi= Uladyka Apanas z; merkavan;nem, wto daxod budze pryznahany na dapamogu belaruskim stud]ntam. Budz;ce laskavy, raspa=s[dz;ce g]ty padruhnik tam, dze Vy mo'ace, kab qgo pradac;... Kali budzece patrabavac; qwh] kol;ki padruhnika=, napiwyce, __ u nas na skladze qwh] kryxu znojdzecca. Z;

belaruskim pryvitan;nem>. (Z; lista Xvedara Il;lqw]viha da ajca Mikalaq Lapickaga ad 28 krasavika 1949)

A vos; list da {rki Vic;biha| <U nas vyjwa= vel;mi salidny hasapis @Belaruski Ska=t@, u qkim nawa moladz;, tak skazac;, r]al;nym stanoviwham vykazvae sva[ salidarnas;c; sa

^{2 6} S. Ko=w. Belaruski lqger u Vat] nwt]t. Al;bom. Gistaryh naq davedka.

ZWA, 1981, b.102.

star]jwym gramadstvam adnosna spravy @Kryvihhyny@. Varta bylo-b adznahyc; malen;kaj r]c]nziqj g]ty hasapis. Budz;ce laskavy, perawlice qgo va =krainskiq gaz]ty i ska=ckiq hasapisy.

Va'na bylo-b pawyryc; qgo (prynamsi, pa adnym ]kz]mplqry) u belaruskix asqrodz;dzqx am]rykanskaj zony.... Mqne zabivae (ci zarazae) lqgernaq mitus;nq, ad qkoj paprostu nqma niqkaga adbo[.

Us` pryxodzicca zajmacca roznaj drabqzoj, qkaq abrydla, ale ad qkoj niqk nel;ga pazbavicca...>. (Z; lista Xvedara Il;lqw]viha da {rki Vic;biha ad 25 listapada 1946)

Ale pry =s`j zanqtas;ci gramadskimi spravami Il;lqw]vih zastava=sq pis;men;nikam. ~n pisa= apavqdan;ni, verwy, artykuly.

Tut im byli stvorany <Tango Noturno>, <Son>, <Vyzvalili...>, w]rag krytyhna-publicystyhnyx tvora= -- <Prarok belaruskaga narodu (Id]q Belaruskaga Adrad']n;nq = tvorax Qnki Kupaly)>,

<Pqs;nqrka barac;by (U 31-q =godki s;merci C`tki)>, <Pqs;nqr nq=mol;naj krasy (Da 30-x ugodka= ad dnq s;merci Maksima Bagdanoviha)>, <Nawy pes;nqry> i inwyx.

Ryxtava= zbornik <Nqz'ataq radas;c;>. Ukl[ha= u qgo nq tol;ki novyq verwy, ale i napisanyq = ranejwyq gady, tyq, wto byli suguhnyq cqperawnqmu duw]=namu nastro[. Tak, s[dy

=vajwli <Cymbaly>, <Dzen; pavis w]raj xustkaj...>, <Nexta sta=

za vaknom i ma=hyc;>. I staryq i novyq verwy (<Awalely vecer na prastory s;viwha...>, <Kl`ny>, <Mira'>, <Hornyq ceni>) vytrymany = adnol;kavaj tanal;nas;ci.

~n nikoli ne paryva= suvqzq= z; sqbrami, raskidanymi pa roznyx akupacyjnyx zonax, cikavi=sq ixnqj pracaj, zaklika=

kaleg-pis;men;nika= da luhnas;ci, parazumen;nq, mary= pra arganizacy[ tvorhyx ab^qdnan;nq=.

<Litaraturnamu Zgurtavan;n[ @Wypwyna@.

Na'al;, pryexac; na z;ezd sqbro= @Wypwyny@ q ne zmagu. Adnak dalej q toj-'a @wypwynavec@. Lihu, wto supol;nymi silami my pavinny pastavic; naw hasapis na vywyn[, na qkoj pavinny sqgon;nq byc; belaruskiq pis;men;niki j pa]ty.

Da g]tyx vywynq= my dojdzem. (Q asabista zadavoleny, wto tvorycca novy Sa[z pis;men;nika= i 'urnalistyx, q spadzq[sq, wto xto-xto, a pis;men;niki xiba-' u sva`j pracy nq pojduc;

tymi darogami, qkimi pajwli nekatoryq nawyq arganizacyi. Kab-'a stvar]n;ne novaga zgurtavan;nq pis;men;nika= s;vedhyla ab nawym duxovym ros;ce j bagac;ci...). Q dalej zasta[sq

@wypwyna=cam@, bo q = @Wypwyne@ hu[sq nihym nq z;vqzanym u

svaix tvorhyx pahynan;nqx, i qe prygo'y id]al mne vel;mi daspadoby.

Daragiq sqbry! U has gorkix vyprabavan;nq= (kali belaruski pis;men;nik hasta daslo=na adhuvae pravakacyjnu[

<tra=l[>), nqxaj qwh] macnej ab^qdnaecca nawaq dru'naq sqm^q, nqxaj dux sqbro=stva panue sqrod nas, a id]aly 25 sakavika nepaxisna vqduc; nas u dalejwaj nawaj pracy. Sprava, qku[ my pahali, ne pavinna zamerci. "Wypwyna" =vojdze = gistory[

belaruskaj litaratury i gistory[ nawaga ruxu. Tol;ki my pavinny garah]j pranqcca nawaj pracaj, pastaracca, kab naw hasapis vyxodzi= has;cej, dy -- drukam. Q, pryzna[sq, sam mala spryhynq=sq da pracy nawaga Zgurtavan;nq| roznyq spravy staqli na perawkodze. Q adhuva[, wto tak nq mo'a byc; dalej. Q pahnu bol;w pracavac; dlq nawaj litaratury, wto za=s`dy lq'ala i lq'yc; mne na s]rcy.

"ada[ vam pos;pexa= u pracy. Vawyq dumki q za=s`dy padzqlq[ i budu za=s`dy z vami.

Nqxaj 'yve "Wypwyna"! Vaw Xv. Il;lqw]vih>. (List ad 19 'nivenq 1947 g.)

Il;lqw]vih pryma= akty=ny =dzel u palityhnaj barac;be.

Na'al;, `n adywo= ad pazycyi nacyqnal;naj luhnas;ci, kali menavita tut, u lqgerax DP, paha=sq toj palityhny raskol, qki pakinu= najcq']jwy s;led na =sim nastupnym 'yc;ci belaruskaj dyqspary.

Zaklika[hy lid]ra= partyj i grupovak da ab^qdnan;nq, Vasil; Ragulq z;vqrta=sq da =plyvovyx dzeqha= belaruskaj ]migracyi, u ix liku i da Il;lqw]viha.

<Byly S]natar Ragulq Vasil; Majnlejs, DP. Lqger Majnlejs 13a 3.12.1947 g.

Bl`k 7-2

Kopiq| Marburg, Pav. Sp. Ragul[ B.

M[nx]n, Pav. Sp. Garowku Ost]rgaf]n, Pav. Sp. Kendywu Vindziw, Pav. Sp. Skabe[

Mixel;sdorf, Pav. Sp. Ignatovihu Zal;gau, Pav. Sp. Vojtanka

}l;vang]n, Pav. Sp. Sakalo=skamu

Vat]nwt]t, Pav. Sp. Il;lqw]vihu Pava'any Spadar Il;lqw]vih!

Da g]taga hasu q sqdze=, ma=ha=. Glqdze=, qk nqsuc; nami

=z;nqty naw Narodny S;cqg maladzejwyq.

Ale muwu skazac; z bolem u duwy, wto qk dalej tak pojdze, to zagine namarna =sq nawaq praca.

Atrymliva[hy roznyq gaz]ty, hasapisy, adozvy, zakrytyq i adkrytyq listy, nidze nihoga va'kaga ne znajwo=.

Gryz;nq.

Gryz;nq za wto? Xiba na g]ta =s` adka'ace Vy sami. Za wto gryzecesq? Kamu stavice pl[sy? Xto z g]taga karystae? U nawaj nekal;kitysqhnaj ]migracyi da g]taj pary praz g]tu[

gryz;n[ ne zmagli Vy nihoga zrabic;.

Dze naw }migracyjny C]ntr? Xto sqn;nq = nas galavoj us`j nawaj }migracyi? Qki = nas Galo=ny Kamit]t? Kago sluxac;?

Kamu davac; uznagarody? Kago sudzic;? Vy adka'ace? NE.

A has najvyw]jwy pastavic; na g]ta adkaznaga halaveka.

Has najvyw]j kinuc; pisaninu roznyx listo=-pamfleta=, adozva= i g. d. Z;menwyc; lik roznyx Kamit]ta= i Rad.

Xopic; nam u'o g]tyx svarak. Xopic; gryz;ci adzin adnago.

Xopic; nam g]tyx dzeqha= u hu'aslove. MY DZQR"A+NY NAROD. I ko'naq Dzqr'ava c]nicca pavodle ejnyx 'yxaro=- gramadzqn. ~s;c; prykazka| "Ska'y mne, z kim ty zna`my, a q tabe ska'u, xto ty". Dyk vos; mo^ skazali-b nam s`n;nqwniq Starwyny, z kim qny zna`myq?

Try gady dz`rcisq za =ladu = imq lakal;naga patryqtyzmu, nq vyxodzqhy za ramki lqgeru dalej, qk tol;ki zrabic; danos na tago ci inwaga.

G]ta soram.

Imenavac; sqbe kamit]tam ci radaj tol;ki dlq tago, kab ves;ci =nutry sva`j }migracyi barac;bu, a zvonku baqcca vystupic; u abaronu Narodnaga S;cqgu, padpisacca inicyqlami na adozve. Ne, Pava'anyq Spadary. Pry takix abstavinax, u qkix my s`n;nq znaxodzimsq, i z takim usim, my nq tol;ki nq zmo'am skazac; wtos; u abaronu zaduwanaga bal;wavikami nawaga Narodu na Bac;ka=whyne, ale i = sva`j abarone nihoga nq ska'am.

Nam samim pryjdzecca zla'yc; svae kos;ci ci vyexac; na hu'ynu z; Nqmehhyny pad imem drugoj nacyqnal;nas;ci, qk uhora

ad^exa=wym z nawaga lqgeru praz tranzitny lqger u Ambergu maim surodziham z Navagradhyny = Angli[.

Qny paexali qk Pol;ki, pamima tago, wto = ix = "DP"

bylo zapisana, wto qny Belaruski. Xto = g]tym vinavaty?

Raz;birajcesq...

Daragiq Spadary. Kidajce spr]hki. Bqrycesq za pracu. A kali nq zmo'ace sami, klihce tyx, xto zmo'a. Ne sqdzice bqshynna. Ne balamuc;ce l[dzej, dakazva[hy, wto q starwynq, a nq `n...

Nam abavqzkova i neadkladna tr]^ vykanac; nastupnae.

U s;ne'ani g]taga godu adbudzecca sp]cyql;ny Kangr]s u ZWA, i nam neabxodna zla'yc; m]marandum da Kangr]su, kab dlq nas, qk Dzqr'a=naga Narodu, pryznali sobsku[ ]migracyjnu[

kvotu\ vykonvac; g]ta tr]ba zaraz-'a neadkladna.

Dyk kin;ce-' g]ta apl`=van;ne adzin adnago roznymi

"adkrytymi listami" i pamfletami... Ustupice adzin adnamu. Klihce inwyx, kali sami nq mo'ace.

Dalej tak isnavac; nq mo'a.

Dyk da pracy = zgodze za Vol;nu[ i Nezale'nu[ Belarus;.

Ragulq Vasil;, byly s]natar>.²⁷

Adnak peraadolec; palityhny raskol bylo nemaghyma.

Razyxod'an;ni pami' roznymi grupo=kami qwh] bol;w paglyblqlisq nqprostymi halavehymi adnosinami, qki skladvalisq mi' l[dz;mi = lqgerax DP.

Lqger DP -- trudnae mesca dlq tyx, xto xvaravita

=sprymae ko'nu[ praqvu pryni']n;nq i z;nqvagi halavehaj godnas;ci. Dastatkova z;vqrnucca da =spamina= L. Galqka²⁸, A.

Varlygi (Q. Gladkaga)²⁹, l[dzej, wto apynulisq = adnym lqgery z Il;lqw]viham, kab ubahyc; srodki j m]tady lqgernaj

<d]makratyi>.

Vos; adzin ]pizod, raskazany dyr]ktaram Vat]nwt]ckaj wkoly Qz]pam Gladkim| <Il;lqw]vih zaginu= tragihna = a=tamabil;naj katastrofe. Blizka praz; dzen; pas;lq g]taga = tabary bylo pased'an;ne radnyx BCR vat]nwt]ckaga addzelu (nq

^{2 7} Arxi= Fundacyi im q P` try K r]h]=skaga (N;[-~rk).

^{2 8} Leanid Galqk. Uspaminy. Kn. 1, 2. ZWA, 1983.

^{2 9} A. Varlyga (Q. Gladki).Hutae, bahanae, pera'ytae. Rukapis (Arxi=

BINiMa, N;[-~rk).

pomn[, qk qno nazyvalasq). U gimnazii Il;lqw]vih vyklada=

litaraturu, i pas;lq qgonaj s;merci nq stala padruhnika pa litaratury (nq veda[, ci xr]stamatyi, ci gistoryi litaratury). Na g]tym pased'an;ni =stano=lena, wto taq kniga = mqne, i vynesena pastanova zrabic; u mqne na kvat]ry peratrusku, a palicyq pavinna pakarac; mqne (a Ka=wova palicyq³⁰ karala samym agidnym sposabam -- rozgami ci inwymi paboqmi). <...> Praz; nekal;ki dz`n, qk pryxodzi= da mqne Ko=w pa kni'ku, dzq=hyna = gimnazii pytae nasta=nika| "Kamu q muwu addac; g]tu[ kni'ku, qe mne da=

Il;lqw]vih pahytac;?".

Kali-b nq g]ta dzq=hyna, dyk ma'liva, wto dlq mqne g]taq sprava skonhylasq-b tragihna.

Q kali vyjwa= z gado= padletka-xlaphuka, dyk ni z kim nikoli nq bi=sq, ale kali-b Ka=wova palicyq pahala mqne fizyhna katavac;, dyk-by q prymuwany by= baranic; u sabe gonar halaveka j bicca da astatnqga podyxu>.³¹

<Pracavitym, addanym, sympatyhnym i cixim>³² Xvedar Il;lqw]vih by= dlq tyx, xto bahy= qgonu[ gato=nas;c; uzqc; na sqbe l[by klopat, xto cani= qgonu[ pa]zi[, razume= qgonu[ tugu j z razumen;nem stavi=sq da qgonaj beskarys;livas;ci, zdol;nas;ci zabyvac; pra sqbe. Inwyq, qkix taksama bylo nqmala, addavali nale'nae qmu za vysoki praf]siqnalizm qk 'urnalista, r]daktara, metranpa'a, razam z tym asud'ali qgo za nq=men;ne dumac; pra svae intar]sy. Halavek zusim inwaga skladu, praktyhny, qki da tago-' znaxodzi=sq = lqgernyx zvadkax na inwym baku, A.

Varlyga (Q. Gladki) pisa= pra Il;lqw]viha = svaix uspaminax |

<<...> `n by= daroslym bezdapamo'nym dzic`m, qkoe bqz; nqn;ki ne maglo 'yc;. Kali `n u g]tu[ minutu by= pad^e=wy, dyk `n nq duma=, wto praz 4-6 gadzina= zaxoha zno= es;ci, i mog vykinuc; von use svae zapasy, a praz g]ta `n za=s`dy galada= i pakutva=...>.³³

Halavek, ne prystasavany da 'yc;cq, qk nq z g]taga s;vetu, Il;lqw]vih l`gka traplq= u skladanyq abstaviny, z; qkix nq bylo vyjs;cq bez maral;nyx strat. Toj-'a Varlyga, qki by=

dyplqmavanym p]dagogam, apavqdae, qk zaxvar]= i pavinen by= na pracqgly t]rmin pakinuc; wkolu. <Maim names;nikam zasta=sq

^{3 0} S. Ko=w -- kam]ndant lqgeru = Vat]nwt]ce.

^{3 1} A. Varlyga (Q. Gladki). Hutae, bahanae, pera'ytae.

^{3 2} <Belaruskae slova>, 17 s;ne'anq 19 48 g.

^{3 3} A. Varlyga (Q. Gladki). Hutae, bahanae, pera'ytae.

Xvedar Il;lqw]vih. ~n nikoli ne pracava= u pahatkovaj wkole, ne syst]matyzava=, a vyklada= toe, wto qmu bylo na pamqci. ~n bal;wyn`j hyta= verwy i pravodzi= gutarki. Ni p]dagagihnyx pravila=, ni m]tadyhnaj syst]my `n nq prytrymliva=sq. A vqsnoj bez pa=tar]n;nq, bez praverki veda= zrabi= vypuski, i zusim bqssumlennyq. ~n nikoga ne xace= pakry=dzic;, dlq qgo =se vuhni byli dobryq, i `n usim pastavi= dobra, navat samym slabym vuhnqm>.³⁴ A. Varlyga skasava= adznaki, pasta=lenyq Il;lqw]viham, zrabi= novyq ]kzameny, a Xvedar Il;lqw]vih, z kry=daj u s]rcy, qwh] bol;w zamknu=sq = sabe.

Blizkix l[dzej, qkiq-b magli stac; pobah, padtrymac;, vysluxac;, nq bylo. Sqm^q zastalasq na radzime, sqbry raskidanyq pa roznyx krainax, zonax i lqgerax, dyj z; imi Il;lqw]vih nq vel;mi axvotna dzqli=sq svaim, pa-halavehy zrazumelym, ale dal`kim ad agul;nyx klopata= i spra=. Il;lqw]vih pi=...

Nq kry=dujsq, moj sakolik|

nqma = g]tym tut many, bo, qk ka'ny alkagolik, ty gato= pradac; wtany...

Tak <'artavali> navat blizkiq sqbry.

S;vedkaj apownix gado= 'yc;cq Xvedara Il;lqw]viha byla pa]tka Vol;ga Tapolq (litaraturny ps]=danim Vol;gi Zubko)³⁵. P]=ny has naprykancy 40-x gado= qna bahyla Il;lqw]viha amal;

ko'ny dzen;, razma=lqla z; im litaral;na da tago dnq, kali vyrawyla vqrnucca na Belarus;. Byla Vol;ga Tapolq nq vel;mi whas;livym halavekam, ul[bhyvaq, ale, vidac;, davoli d]spatyhnaq

= svaim kaxan;ni, va =sqkim raze, takoj qna pa=stae z; listo= tago- ' Xvedara Il;lqw]viha, {rki Vic;biha, Uladzimera Sqdury.³⁶

Vqrnu=wysq na radzimu, qna do=gi has pravqla = z;nqvolen;ni, potym, na pahatku 60-x gado=, u saveckim druku z;qvilisq prazaihnyq zanato=ki j verwy Vol;gi Tapoli, qkiq byli r]zka admo=na =sprynqtyq na ]migracyi. Adny, qk Sqdura, us`-'

^{3 4} A. Varlyga (Q. Gladki). Hutae, bahanae, pera'ytae.

³⁵Mqnhanka, skonhyla Belaruski Dzqr'a=ny +niv]rsyt]t, nasta=nihala\

pracavala = Dzqr'a=nym Vydavectve, byla kar]ktaram, litpra=whykam. U hasy nqmeckaj akupacyi 'yla = Mensku, pracavala = r]dakcyqx gaz]ta= i hasapisa=.

^{3 6} Tut i dalej publiku[cca listy +ladzimera Sqdury , {rki Vic;biha, Vol;gi Tapoli i Xvedara Il;qw]viha, wto zaxo=va[cca = Arxive Fundacyi imq P`try Kr]h]=skaga (N;[-~rk).

gatovy byli daravac; ejnyq napadki (<Ale i qna adpakutvala na katarze 12 gado=, i cqper, nqvol;nica, music; pisac; pad dykto=ku>), drugiq, bol;w neprymirymyq, qk Vic;bih, tyq, wto = svoj has imknulisq dapamaghy `j tut, na hu'yne, znaxodzili takoe

<pisan;ne> nedaraval;nym (<Ejny zvarot tudy, qk i ejnae cqperawnqe plqvuzgan;ne ab "sqbrox na hu'yne", -- prosta s;vinstva. I vel;mi j vel;mi sumnqva[sq, kab g]tae plqvuzgan;ne, wto nagadvae wanta', rabilasq tam pad dykto=ku -- qna sama, nqgledzqhy na kvolas;c;, inwym pradyktue...>).

Ale g]ta bylo znahna paz;nej, a tady, = 40-q, kali volq[

l`su Vol;ga Tapolq apynulasq pobah z; Il;lqw]viham, qna bahyla = Vic;bihu adnago z samyx blizkix l[dzej i whyra dzqlilasq z; im svaimi pera'yvan;nqmi.

Listavan;ne Vol;gi Tapoli -- 'yvy halavehy dakum]nt. U im -- tragedyq dvaix, straw]nna adzinokix, ale nq zdol;nyx dapamaghy adzin adnamu. Ko'ny z; ix asud'any na pagibel; u tyx umovax, u qkix apynu=sq. I kali hytaew g]tyq listy, s;merc; Il;lqw]viha, qk i zvarot Tapoli na radzimu, dze qe hakae turma (qna nq mae =q=nyx nadzej i spadzqvan;nq=), u'o ne zda[cca rapto=nymi, vypadkovymi.

Razam z tym, z g]tyx listo= pa=stae tragedyq bqssr]branika, halaveka mqkkaga i bezabaronnaga perad zvyhajnymi pl`tkami, nizas;c[ i prosta perad tym, wto nazyvaecca pobytam.³⁷

Listy Vol;gi Tapoli da {rki Vic;biha -- ne vypadkovyq staronki, qkiq danosqc; da nas galasy da=no adywo=wyx l[dzej, a qk-by zaverwanaq apoves;c; -- sa sva`j ]kspazycyqj, zavqzkaj, kul;minacyqj, raz;vqzkaj...

20 s;ne'anq 1947 godu Daragi {ry Alqksandravih!

Whyra dzqku[ Vam za listy, za daslan;ne

<Spadzqvan;nq=>. (Q duma[, wto sam a=tar ne zrabi=-by g]taga, ale prawu Vas peradac; qmu ma[ padzqku za nadpis), za vyslanyq

№ 9

='o ad Il;lqw]viha. Q ='o grunto=na prahytala qgo. Mne vel;mi padabaecca -- cikavy, z;mqsto=ny, besstaronny, spravqdlivy

^{3 7} Listy Xv. Il;lqw]viha da Vol;gi Tapoli narukavany = knize| Dadatak- dapa=nen;ne da knigi <Nedapetaq pes;nq. "yc;c` i litaraturnaq spadhyna Xvedara Il;lqw]viha>. Sabra= i apracava= {ry "yvica. Vydavectva Instytuta Belarusavedy, Lqjm]n, 1987.

hasapis. Nq toe, wto <kryvickaq> litaratura. Wkada, wto nq ma[

8-ga numaru, a apownix -- c]lyx dva.

Verwy Sqdn`va taksama vel;mi padaba[cca, tol;ki qwh] nq

=se prahytala. Najperw prahytala <Sustr]hu>, na qki Vy =kazali mne... Padabaecca! Music;, q adhula-b newta padobnae, sustr]=wysq z; Il;lqw]viham. Tol;ki -- ci davqdzecca sustr]cca?..

<...>

Sumna, ale cewac; Vawyq listy dy listy Il;lqw]viha. Q im straw]nna zaxaplq[sq, ale, zrazumela, qk halavekam i pa]tam, a ne qk kaxankam, qkim `n dlq mqne nikoli nq by= i nq budze.

Tamu majmu zaxaplen;n[ im ne perawkodzic; qgony sum pa sva`j sqm^i... Q magu tol;ki bqz;me'na spahuvac; qmu... Q taksama prys;vqcila qmu verw, wkada tol;ki, wto Vy nq drukuece maix verwa=! ~n, mi' inwaga, prysla= mne svoj verw <Awalely vecer na prastory s;viwha...>, qki pasla= da Vas u <Wypwynu>. A kali vyjdze <Wypwyna>? Hamu Vy ne napisali mne pra qe 'adnaga slova?

Na pros;bu Il;lqw]viha q paslala sva` apavqdan;ne =

<Wlqxam "yc;cq> (ale g]ta ne <Naval;nica> -- inwae)...

Il;lqw]vihavy vuhni napisali mne taksama vel;mi mily dzicqhy list... Q duma[, `n vel;mi dobry nasta=nik. Ax, qk wkada, wto = mqne nqma p]rsp]ktyva= z; im pabahycca! G]ta mqne vel;mi zasmuhae... G]tak aprykrala adn]j sqrod hu'yx powlen;kix l[dca=, u qkix nqma 'adnyx duxovyx intar]sa=, 'adnyx glybokix pahuc;cq=... G]tak vos; 'yc; nqma ni s]nsu, ni cikavas;ci... A mo^ pad uplyvam xvaroby, pavywanaj t]mp]ratury nas;pqvae neqk neadol;na takoe 'adan;ne| pabyc; xoc; kryxu sa svaimi l[dz;mi, zapra=dy svaimi, nagavarycca adzin raz udostah z Vami, z;

Il;lqw]viham, a pas;lq i zusim nq 'yc; bol;w, pamerci...

Prabahce za <=padnictva>! Vy-' nq l[bice takix listo=, q

='o zna[! K Novamu Godu, Kalqdam (Vy-' s;vqtkuece 7- ga?) napiwu qwh]... Pastara[sq kryxu vesqlej.

Usqgo najlepwaga! Sard]hnae pryvitan;ne Vawaj sqm^i, Sqdn`vu dy inwym maim zna`mym.

Z pawanaj Vol;ga Tapolq.

20 studzenq 1948 godu Wano=ny i daragi {ry Alqksandravih!

P]=na, Vy atrymali ma[ pawto=ku, qku[ q napisala Vam, vyqzd'a[hy = Vat]nwt]t. I vos; q ='o = Vat]nwt]ce. Daragi

{ry Alqksandravih, mne raptam zdalosq, wto q apynulasq = sqbe doma, na dal`kaj, zgublenaj nawaj Radzime. Ax, qk dobra... I, zdaecca, mqne zrobqc; "DP" i pakinuc; tut naza=s`dy... Tak, Vy meli racy[, kali raili mne s[dy paexac;.

I Il;lqw]vih qkraz taki, qk Vy kazali| drugomu apown[[

kawul[ gato= addac;. Sama bahu, qk `n apownqe addae inwym, a sam nq mae nihoga, bqdnqk. Mne qgo da bol[ wkada... My znaxodzimsq = sume'nyx pakoqx i bahymsq wtopo=gadziny, a hasam i wtoxviliny. My pracuem razam -- `n dae mne roznyq "nagruzki".

Faktyhna, q pryexala da qgo, nikoga inwaga tut nq vedala. Ale

=se sustr]li mqne, qk sva[, da=no zna`mu[. Kamandant lqgeru vel;mi sla=ny i sustr]= mqne vel;mi c`pla. ~n zrabi= us`

maghymae dlq tago, kab q stalasq "DP". <...>

Whyrae pryvitan;ne ad Il;lqw]viha. Whyrae pryvitan;ne Vawaj sqm^i.

Z pawanaj da Vas Vol;ga Tapolq.

(List ne datavany)

Daragi i wano=ny {ry Alqksandravih!

Ur]wce pasyla[ Vam verwy dlq <Antal`gii>. Il;lqw]vih da=no ='o prosta 'yc; ne dae mne z g]tymi verwami -- `n ka'a, wto paabqca= Vam padganqc; mqne, kab xuth]j daslala. A = mqne

=s` spravy neadkladnyq, bo q-' peraqzd'a[ = Vat]nwt]t. Cqper wl[ verwy litaral;na z darogi, dz;ve nahy nq spala, tamu prabahce za neaxajnas;c;.

Ale q ba[sq spatkacca z; Il;lqw]viham, ne adasla=wy verwa=, bo budze mne naganqj. Mi' inwaga, `n qkraz nqdr]nnaj dumki ab maix verwax. U bol;was;ci (ale nq =se) pasyla[ pa qgonamu =kazan;n[. ~n parai= mne paslac; i ]ratyhny verwyk, i wto-kolehy z; intymnaj liryki. ~n mne kaza=| <Ty, Vol;ga, -- nawa Axmatava i =nosiw u nawu pa]zi[ wtos;ci navae>. Ale, mi' inwym, g]ta tol;ki hasam byvala g]tae sqbro=skae <Ty> -- cqper qgo zno= nqma. G]ta = nas by= taki pra]kt vqlikaga sqbro=stva i <litaraturnaga kaap]ratyvu>, my navat napisali razam adnu malen;ku[ r]h dlq hasapisu -- bqz proz;viwha=.

Ale plqny hastkova raz;bilisq ab nekatoryq mqwhanskiq drobqzi bytu... A zr]wty -- dalej budze vidac;. Tol;ki vel;mi i vel;mi prawu Vas| Vy nikomu-nikamusen;ki ni slova ne ka']ce, g]ta q tol;ki adzinamu Vam ka'u, bo =s` budze zrazumeta

nqpravil;na i ne prynqse nihoga, aproh nqpryemnas;cq=. I Xvedaru taksama nihoga nq piw]ce. Ne ka']ce nihoga Mase[ Sqdn`vu nakont g]taga sqbro=stva, bo `n razumee sqbro=stva zanadta vuzka (uvogule, `n u 'yc;ci vuzej, hym u pa]zii), i menavita tamu = nas z; im vyjwli tol;ki nqpryemnas;ci. Ale ab ix q nikomu nq xohu raskazvac;.

A vos; Xvedar mo'a byc; zapra=dy vel;mi dobrym, nadzvyhajnym sqbram, taksama qk i Vy, daragi {ry Alqksandravih. Tamu menavita q i piwu g]tak whyra. <...>

Il;lqw]vih prasi= mqne napisac; Vam -- ale ='o, music;, zapozna, -- kab Vy ne raskazvali nikomu nakont majgo "DP", bo nekatoryq asoby moguc; vykarystac; g]ta suproc; nekatoryx dobryx l[dzej.

Il;lqw]vih pisa= Vam nakont mqne sam, ale zaby=sq papqr]dzic;. Pisa= `n i nakont litaraturnaga majgo vehara. Tr]ba skazac;, wto q da qgo zusim ne ryxtavalasq i hytala prypadkova, wto pad ruku trapila.

Usqgo najlepwaga! Whyryq pryvitan;ni Vawaj sqm^i.

Haka[ Vawaga lista -- zasumavala ='o, bo da=no nq mela.

Mocna cisnu ruku. Z pawanaj da Vas

Vol;ga Tapolq.

Vidac;, Vol;ga Tapolq mela na =vaze list Xvedara Il;lqw]viha da {rki Vic;biha|

1 l[taga 1948 godu

<...> Tapolq mela litaraturny vehar u nawym lqgery ad Zgurtavan;nq <Wypwyna>. Vehar uda=sq naogul. Qna prahytala adry=ki z ramana <Try spatkan;ni> i verwy <Q ne pa]t> i <Ma`j matuli>. Vehar by= 25 studzenq. Pami' inwym, qna prajwla = nas skryning i mae pravy "DP". Budze, zdaecca, 'yc; u Vat]nwt]ce, ale qwh] z;ez;dzic; u am]rykansku[ zonu.

Q budu qe padganqc;, kab pryslala xuth]j newta =

<Antal`gi[>. <...>

"yve Belarus;!

Vaw Xv. Il;lqw]vih.

19 sakavika 1948 godu, Vat]nwt]t

Daragi j wano=ny {ry Alqksandravih!

U'o mo^ dzesqc; ci navat bolej razo= pahynala Vam pisac;, dy =s` dzqru listy __ us` neqk vyxodzic; nq tak, qk music; byc;. Nu, g]tym razam qk-by nq vyjwla __ pawl[ qgo.

Dazvol;ce Vam whyra padzqkavac; za <Wypwynu>.

Atryma=wy qe, byla vel;mi =s;cewana. Qk i za=s`dy, numar vel;mi cikavy i zrobleny pa-majst]rsku. Tol;ki = mqne ='o qgo nqma __ zabra= Il;lqw]vih, bo = qgo taksama zabrali. Qmu mne, zrazumela, ne wkada, ne wkada nq tol;ki <Wypwynu>, qkaq doraga mne, ale =vogule ne wkada nihoga na s;vece, ne pawkadavala-b ni apownqj kawuli, ni apownqj lusty xleba qmu, ale vos;-'a = qgo taksama zabrali, i qgony numar uzqli l[dzi, qkiq litaraturaj nq cikavqcca j nikoli nq hyta[c;, a tol;ki robqc; vyglqd, wto cikavqcca. Tut uvogule taki pryncyp __ wto tva`, to ma`. Vos; q Vam pa'alilasq ='o, i g]ta dr]nna. Adnak q spadzq[sq, wto =s`-' g]ta zastanecca pami' nami, i Vy nq vydadzice mqne perad Xvedaram. Qmu bylo-b nqpryemna.

Ale, vedaeca, sprava =r]wce j ne = hasapise, i kali q pa'alilasq, dyk tamu, wto mne bal[ha neqk, wto qgonu[

dabryn[ =vogule l[dzi za=s`dy, na ko'nym kroku, vykarysto=va[c;, zusim nq =me[hy j nq xohuhy qe acanic;. ~n addae bqz razboru navat kamu absal[tna =s`, a sam nq mae nihoga, navat samaga neabxodnaga, navat nivodnaj pary wkarp]tak, napryklad. "yve vel;mi dr]nna. Takoe 'yc;c`, faktyhna, z;q=lqecca pavol;nym samazabojstvam. ~n mne skaza=|

<Vol;ga, qwh] god takoga 'yc;cq, i mqne ='o nq budze...>. Ale

`n sam nikoli nq 'alicca, tol;ki mne hasam wto ska'a. G]ta vqlikaq sprava __ nq 'alicca, kali cq'ka i dr]nna. Vos; Vy taksama nikoli nq 'alicesq, qk-by cq'ka Vam ni bylo. Nq 'alicca, ne zajzdros;cic; i ne xvalicca -- g]ta vqlikaq r]h, g]ta tr]ba =mec; canic;.

Vy i Il;lqw]vih __ cudo=nejwyq l[dzi, adzinyq, qkix q veda[ tut. My z; im hasta Vas =spaminaem, my Vas vel;mi xvalim __ g]ta ne kamplim]nt. I vedaece, wto Xvedar asabliva hasta pa=tarae ab Vas? Wto, kali `n pamr], dyk Vy budzece adzinym halavekam, qki ska'a ab im c`plae i whyrae slova, slova pra=dy.

Nekali `n raz;lihva=, wto g]ta-' samae razam z Vami zrabl[ i q, ale cqper `n dumae, wto kali `n pamr], to i q, p]=na, pamru...

Tak, Vy i Il;lqw]vih -- abodva l[dzi nqzvyhajnyq, l[dzi vqlikaj duwy, Vy =ladaece r]dkimi halavehymi qkas;cqmi abodva, ale Vy, razam z tym, i roznyq z; im\ `n -- palki, garahy liryk i

= tvorhas;ci i = 'yc;ci, Vy-' bol;w ]pihny, tak skazac;. I qwh], mne zdaecca, Vy -- c;vqrdzejwy. G]ta pl[s. Il;lqw]vih mqkki, qk vosk, i g]ta hasam dr]nna. Z; im navat dzeci moguc;

zrabic; us`, wto xohuc;. Mabyc;, use, apraha mqne, bo q sama perad im zanadta mqkkaq. ~n straw]nna l[bic; dzqcej, ale nq xlophyka=, a tol;ki vykl[hna malen;kix dzq=hatak. Qny sqdzqc; u qgo hasam c]lymi dnqmi, perawkad'a[c; qmu = pracy i prosta t]raryzu[c; qgo... <...>

Xahu i pa'alicca, bo q ne =lada[ tymi stano=hymi qkas;cqmi, qk vy i Il;lqw]vih. Vos; tut, 'yvuhy pa roznyx hu'yx kvat]rax, q razbazaryla amal; use r]hy, qkiq z takoj cq'kas;c[, z; nqmeckaj awhadlivas;c[ na'yvala gadami. Tut u mqne stanoviwha inwae, qk u Mixel;sdorfe| tut q sama tol;ki razda[ apownqe. Abstaviny hasam zmuwa[c; da g]taga. Q-b nq 'alilasq ='o, bqruhy pryklad z Vas i Il;lqw]viha, ale mne kry=dna, wto g]tyq r]hy ci navat pradukty (napryklad, Wukelojc; perad ad^ezdam prystara=sq mne muki belaj) skarysta= nq Xvedar, qki me=-by = ix bol;w patr]by i prava, a l[dzi, qkiq ma[c; kudy bol;w za nas, bo gonqc; gar]lku, tryma[c; 'yv`lu, robqc; gandal; i g. d. <...>

Q tut taksama ma[ ='o kalq 300 marak da=go= -- takix nq mela nikoli = 'yc;ci. Pa`k tut dlq adzinohak zusim galodny, gorwy, qk u vas. Nezdarma Il;lqw]vih pisa= mne, wto hasta pryxodzicca galodnym byc;. ~n taksama hasta galadae, xoc; mae qwh] maghymas;c; perakusvac; z vuhnqmi pry gimnazii. Ale j g]ta zamala. My z; im nq =meem ustrojvacca.

~s;c; u mqne, zrazumela, tut i pl[sy. Vos; ma[ ='o nejki samastojny katux. Ma[ pracu -- nabiva[ roznyq matrycy.

Vos; i hasapis nabila, xoc;, mo'a, i kepskavata -- roznyq xvalqvan;ni perawkad'ali. Us`-' Il;lqw]vihu nekatoraq razgruzka... Ale `n usqro=na pracue za dzesqcqryx i nahami nq s;pic;...

Stala q i akty=naj antykryvihkaj i artykuly suprac; ix pisala. Vyznahyli mqne = akrugovu[ vybarhu[ kamisi[, ale kryvihy (qny `s;c; qwh] tut) dali mne, zdaecca, advod... Ale -- usqro=na!..

Na minulym tydni = g]ty vehar my sqdzeli vos; tut, u g]tym maim katuwku, razam z; Il;lqw]viham i gutaryli, gutaryli bqskonca. Tady by= nejki razryvak z pracaj, u qgo by= taksama asablivy nastroj, i my pravqli z; im razam nekal;ki dz`n i veharo=, sqdzeli, zawy=wysq, qk mywy = nary, pl[[hy na =s`

na s;vece.... G]tak bylo ad hac;vqrga da nqdzeli... Tady bylo cudo=na. Cqper my bahymsq =ry=kami. ~n straw]nna sumny...

Perwy has, qk q pryexala, us` bylo inakw. Q pryexala tamu, wto `n g]taga zaxace=. ~n zaprapanava= mne pryexac;

s[dy, spahatku matyvu[hy g]ta gramadskimi matyvami... Pas;lq, na Novy God, `n napisa= mne list, qkoga ne xace= by= adsylac;, ale pas;lq adasla=. <Vol;ga, -- pisa= `n,-- Vy (mne tak xohacca skazac; "Ty"!) adzinaq duwa = mqne tut, na hu'yne, qkaq mqne razumee i spahuvae. Ax, kali-b Vy pryexali!.. Kali-b Vy pryexali!..>.

Q pryexala __ spahatku nq veda[hy, wto zastanusq tut, Il;lqw]viha nq bylo __ `n paexa= na paxoviny adnago belarusa, qki zaginu= tragihna. Q nikoga nq vedala = lqgery. Mqne vel;mi c`pla sustr]= kamandant, qki faktyhna z;q=lqecca sqbram Xvedara. ~n pryv`= mqne da Il;lqw]viha na kvat]ru __ pobah z;

im 'yve 'onka dzqdz;ki Wyly (dzqdz;ka Wyla do=gi has mocna xvory). Kamandant zaprapanava= Wylavaj adhynic; pakoj Il;lqw]viha i =stroic; mqne tam -- tam byli, mi' inwaga, dva lo'ki. Q razgubilasq, a Wylava zaprat]stavala dy zaprapanavala spynicca = qe. Q tak i zrabila... Q tol;ki, nqgledzqhy na stomu z darogi, pryvqla = paradak qgony pakoj, qki me= 'axlivy vyglqd...

Pas;lq adbylosq spatkan;ne... U perwy-' vehar `n skaza=

mne| <Vy, Vol;ga, magli-b byc; tut, u mqne, ale wto ska'uc;

l[dzi... A, zr]wty, plqvac; na l[dzej... Ale q muwu byc;

vol;ny... Q nq veda[ sam...>.

Adnak, faktyhna, toj has my byli =s` ro=na wto razam __ g]ta bylo praz tonen;ku[ peragarodahku, pobah. I q navodzila

= qgo paradki, palila = pehy, gatavala es;ci __ my eli razam, ranicoj budzila qgo na lekcyi, gr]la garbatu. Mne zdaecca, wto = toj has qgonae 'yc;c` bylo kryxu bol;w uparadkavanym j lqgh]jwym...

Us` vel;mi cq'ka raskazac;. Tol;ki tut, pakol;ki = nekatoryx adnosinax `n rabi= dlq mqne wmat, i pa=stala nebqs;peka, wto q, novaq, hu'ynka tut, budu mec; nejkae

<=zvywanae> stanoviwha, qkoe xaceli manapol;na zaxavac; za saboj tol;ki nekatoryq inwyq, pa=stala drobnaq zajzdras;c;, pahalisq roznyq pl`tki, namovy i g. d. Pl`tki, pra=da, magli byc; i bqz g]taga, ale g]ta byli admyslovyq pl`tki, z p]=nym raz;likam. Maq gaspadynq byla zacika=lena = tym, kab padwukac;

mne inwy prytulak. Magli = qe byc; i inwyq merkavan;ni, ab qkix tut taksama wmat plqtkaryli, ale q nq xohu ix pa=tarac;.

I vos; i q vyrawyla perabracca na inwu[ kvat]ru. Xvedar i q, aboe my byli sumnyq i n]rvovyq. Gaspadynq amal; uves; has byla nq doma. Il;lqw]vih wtoxviliny zabqga= da mqne, a to spynq=sq hagos; u nerawuhas;ci kalq dz;vqr]j. ~n skaza= qwh]

raz| <Vol;ga, sumna i cq'ka byc; adnamu...>. Bahahy qgony strax perad abmovaj, zmagan;ne z saboj, q perabralasq ne da qgo. Tady

`n vykinu= z svajgo pako[ drugi lo'ak... U toj-'a dzen;...

I vos; q ne dapamaga[ qmu bol;w. ~n baicca abmovy. A zmagan;ne = im us` qwh] jdze. Sam skaza= ab g]tym. ~n nq =mee xlusic;. Ale cqper staraecca sqbe pakazac; da mqne gorw, hym

`s;c;. Raz q skazala qmu -- l[dzi duma[c;, `n da mqne kepski. ~n navat uzradava=sq i skaza=| <G]tak lepw>. Aby qny nq dumali inwaga.

Hasam-'a, naadvarot, byvae praz; meru dobry...

Gavaru q zusim ab^ekty=na __ Il;lqw]vih halavek vykl[hny. Nqzvyhajna zdol;ny, mnagagranny, vel;mi glybokaq i skladanaq natura... Pra takix q tol;ki = knigax hytala j nq vedala, wto pabahu takoga = 'yc;ci. A vos; pabahyla j paznala navat bol;w, hym inwyq, bo inwyq, navat najlepwyq qgonyq sqbry, nq veda[c; tyx bako= qgonaga 'yc;cq i qgonae duwy, qkiq veda[ q. Bo `n, xoc; i whyry vel;mi, ale i skrytny razam u nekatoryx dahynen;nqx. Tol;ki, mo'a, g]ta zadoraga budze mne g]ta kawtavac;...

Maq addannas;c; cewyla Il;lqw]viha, bo nixto nq by= tut qmu addany, nixto qmu ne spahuva=, ne razume=. ~n mne neqk skaza=| <U svaim 'yc;ci q hu= zamala c`plyx slova=. Q ix patrabu[ __ adhuva[ g]ta hasam bal[ha>. Ale hasam `n tol;ki d]n]rvuecca praz; mqne, i q rabl[ qmu nq lepw, a gorw. Ma`j su'yxarcy byloj skaza= `n adnojhy (dyj nq raz g]ta bylo)|

<Vol;ga mqne zd]zarganizavala, dz;ve nahy nq spa=... Qwh] adna takaq noh -- i q zval[sq>. ~n by= kryxu whyry z; dz;vuma asobami tut, qkiq 'yli sa mno[ razam. Abedz;ve padvqli, qk najgorw. Cqper `n i najlepwym gavoryc; advarotnae...

Uvogule =s` straw]nna zablytalasq, uskladnilasq. Q cqper sama nq spala nekal;ki nah]j. Pahuva[sq xvoraj. Tamu mo^ nq veda[ sama, wto piwu Vam. Neqk nq tak z;biralasq q napisac;.

Uskladnenaq sytuacyq byla ='o i tady, kali q exala pa r]hy. Q spytala = Il;lqw]viha pa-whyras;ci| <Mo'a, lepw mne nq pryqzd'ac; bol;w? Q-' magu, i buduhy "DP", 'yc; nedze na pryvatcy...>. I vos; by= adkaz| <Adzinaq pros;ba -- pryexac;

najxuth]j>. Q pros;bu vykanala... A mo'a, g]ta byla vel;mi grubaq pamylka?

Tol;ki hasami byvae dobra, kali, zaby=wysq pra =s` na s;vece, my gadzinami gutarym <po duwam>, hasami navat pry zamkn`nyx dz;vqrax. Tady `n inwy raz gavoryc;| <Vol;ga, mqwhanstva-' tut skroz;, faktyhna... Tol;ki ty dy q... Dvoe nas tut tol;ki... I qwh] nedze tam -- Vic;bih, na qkoga =sq maq nadzeq...>.

Q tut bol;w samotnaq, hym u Lqcingene navat. Niqkix dobryx zna`myx, qk u Mixel;sdorfe, u mqne nqma. Nqma kudy j pajs;ci, nqma z kim pagutaryc;. U s;vqta nixto nikudy ne zaprosic;, sqd'u adna <= sva`j bqrloze>, qk ka'a Xvedar, i tol;ki haka[| a mo'a pryjdze `n, adgulq=wy s;vqta = inwyx...

Hasami pryxodzic;... <...>

Xutka prywl[ Vam newta z prozy, tol;ki nq zna[, ci pas;pee = nastupny numar. U mqne `s;c; adna nqskonhanaq novaq r]h, q xacela navat padagnac; qe = <Wlqxam "yc;cq>, ale Il;lqw]vih skaza= mne| <Pawlece, Vol;ga, u "Wypwynu", g]ta-' i q nihoga ne pasla=, kali ne ma`, dyk xaj vawa budze>. Q qmu paabqcala dy za roznymi spravami =s` qwh] nq skonhyla. A ranej q merkavala = <Wypwynu> inwae padryxtavac;.

21 sakavika 1948 godu Atryma=sq mi'vol;na perapynak u lis;ce. Byla = nas z;

Il;lqw]viham praca na dzen; i noh. Uhora k veharu skonhyli. Q byla ledz;ve 'yvaq, ale tym nq menw my zno= pravqli z;

Il;lqw]viham cudo=ny vehar u bqskoncyx gutarkax, u qkix i Vas dobrym slovam paminali... Najlepwae = 'yc;ci, kali mo'na tak whyra i pa-sqbro=sku gavaryc; z halavekam, qki mae glyboku[

duwu...

Q neqk nedar]hna pahala list, music;, tamu, wto mela dr]nny nastroj. Uvogule, us` napisala nq tak, qk tr]ba, ale

=sqro=na -- pawl[. Tol;ki prawu Vas, qk budzece pisac;

Il;lqw]vihu, piw]ce, qk za=s`dy. Q za=va'yla, wto qmu navat pryemna, kali Vy wto-nebudz; uspaminaece pra mqne, `n tady z takoj s;vetlaj us;mewkaj dakladvae ab g]tym, ale maq whyras;c; z Vami byla-b qmu nqpryemnaq.

Qk uzor ma`j pracy pa nabi=cy matryc, Vy atrymaece ska=cki b[let]n; wtandaru <Garc>, vyslany Vam uhora.

Whyrae pryvitan;ne Vawaj sqm^i.

Z najwhyr]jwymi pa'adan;nqmi i pawanaj da Vas Vol;ga Tapolq.

1 krasavika 1948, Vat]nwt]t Daragi j wano=ny {ry Alqksandravih!

Pasyla[ Vam svoj novy tvor. Q prys;vqcila qgo Il;lqw]vihu. ~n zaslu'y= g]taga. Mne xacelasq napisac; inakw, ale inakw nel;ga bylo... Mne vel;mi, vel;mi sumna. Il;lqw]vih cqper xvory. ~n lq'yc; u sqbe = pakoi, i qmu vel;mi kepska.

Uhora bylo krywku lepej, `n prahyta= moj tvor i neqk us;cewy=sq, a s`n;nq izno= goraj. U qgo xvoryq l`gkiq j s]rca. Q za qgo straw]nna ba[sq, bo qgo brat pam`r ad suxota=...

Uhora c]ly dzen; lq'a= galodny. Q zanesla qmu toe-s`e, zvaryla zacirki, a sama nihoga nq ela, bo = nas z; im nqma nihoga... Ale g]ta =s` bylo niwto dlq xvoraga... Q damovilasq z kamandantam, kab Xvedaru dali, xoc; hasova dadatkovyq xarhy, i kamandant zrabi= g]ta... S`n;nq `n atrymae. Ale qmu dr]nna, u qgo 'axlivy nastroj. Kepska = qgo cqper z n]rvami taksama.

Apowniq dni `n pi=, i g]ta vel;mi pagorwyla qgony stan. Qmu cqper nq mo'na pic;...

Qmu cq'ka. Sapra=dnyx sqbro= u qgo tut nqma. Kamandant tol;ki kryxu sqbra, dyj toj s`n;nq vyexa=... Xvedar straw]nna, 'axliva samotny... Vakol tol;ki drobnaq, nizkaq zajzdras;c;, roznyq intrygi.

Kali qmu kepska cqper, wmat xto cewycca... I q ne za=s`dy magu qmu dapamaghy z-za roznyx skladanas;cq=.

Stanoviwha takoe, wto zvar^qcec; mo'na. Ax, kali-b Vy byli nedze bli']j, daragi {ry Alqksandravih!

Q straw]nna ba[sq za Xvedara. Vy napiwace qmu, ci-' nq pra=da? Vy napiwyce, wto davedalisq ad mqne ab qgonaj xvarobe, ale nakont n]rva= i vypi=ki nq tr]ba pisac;, a to qmu budze qwh]

cq']j... G]ta mi' nami. Vy-' zalaty halavek, {ry

Alqksandravih, Vam-'a =s` mo'na skazac;, Vy-' ne asudzice qgo, qk inwyq. A inwyq, qkiq qgo asud'a[c;, sami = sto razo= gorw...

Usqgo najlepwaga, {ry Alqksandravih. Mocna, mocna cisnu Vawu ruku. Whyrae pryvitan;ne Vwaj sqm^i.

Z glybokj pawanaj da vas

Vawa Vol;ga Tapolq.

* * *

Tabe, adzinamu i nezra=nanamu,

I pes;nq, i 'yc;c`, i = ruki tvae __ l`s!

Ty s]rca mne zrabi= kryvavaj rana[, I vohy praz; cqbe lili az`ry s;l`z...

Pakuty 'udkiq i kry=dy nqvymernyq, Ranej nqznanyq, zaznala praz; cqbe, Ty muhyw z;dzekami i nedaverami.

I q zusim ne pazna[ sqbe...

Dy -- xaj nq vynesu, nqxaj zvar^[[ q, Nqxaj pakutami ty mne skrywy= duwu, --

Us`, qk `s;c;, us` tabe daru[ q,

Na =s` pqwhotnas;c[ bqz;me'naj adka'u!

Bo = tvaix vahox pad maska[ xalodnas;ci Q bahyla 'yvy neapisal;ny bol;,

Bo = tvaix vahox, hu'yx mne, stol;ki rodnas;ci, Wto q 'yvu taboj, adnym, adnym taboj!

Bo da mqne adn]j taki nespravqdlivy ty, Bo ty -- cudo=nejwy, najlepwy mi' l[dzej, Tabo[, qk nikim, pakuta= kubki vypity,

Daroga -- cq'kaq, i l`s tvoj -- lixadzej...

I, mo'a, q adna spagada[ garaha[ -- Sqrod xalodnyx, abyqkavyx, harstvyx -- Pa=na k tabe. Dy tol;ki nq z;inahu q Tvajgo 'yc;cq i sumnyx dz`n tvaix!..

* * *

Da cqbe, qk byvala, pryjs;ci ne magu q, Qk ranej, peravedac; cqbe ne magu,

Ne ska'u tabe bol;w, qk 'axliva sumu[, Pa tabe n^at u verwy nq vyl;l[ tugu.

Bo z taboj adywla maq vernaq muza,

Xaj piwu, dy nq tak, qk byvala piwu, Bo ablomki minulaga rospahy gruzam, Stopudovym kamen;nem lqgli na duwu...

Dy nqxaj adywo= ty, bqz;me'na mne l[by, Xaj 'yvu bez; cqbe, dy 'yvu q taboj, Z; cixim stognam tul[ perasoxlyq guby Da pradmeta=, krananyx tva`[ rukoj...

* * *

A qk noh rasprastr] svae c`mnyq kryly I qk imi = z;nqmoze atulic; zqml[,

Sumnym cenem brydu pad vakno k tabe, mily, Bo wal`na, nqs;cerpna, 'axliva l[bl[!

Na grudz`x sawhapi=wy samlelyq pal;cy, Niby zdan;, = sinim mroku vqsnovym adna, Do=ga, do=ga bra'u nqsucewnym skital;cam Dzes; pablizu tvajgo vakna.

I kali u pragnen;ni maim mne =dasca

Tam zabahyc; na mig xoc;-by tvoj silu]t, -- Zadry'u, niby list, awale[ ad whas;cq, O, cudo=ny, adzina-kaxany pa]t!

U pakoi tvaim maq lqmpka s;vicicca, Zixacic;, raz;livae navokl s;vqtlo.

I zdaecca mne -- = lqmpcy l[strycca, iskrycca Us` toe, wto = s]rcax gar]la agn`m.

G]tu lqmpahku q tabe =potaj pryslala, Qk sqdze= ty u zmroku panur, adzinok, Kab qna tabe s;vetam kaxan;nq zaz;zqla, Kab sagr]la cqplom tvoj kutok...

* * *

Dy byli nadar]mny mae =se staran;ni, -- U wal`naj, upartaj z saboj barac;be

Ty adrynu=, praklq= na^t ma` ty kaxan;ne, I qno ='o nq gr]e, nq s;vecic; tabe!..

I tamu maq lqmpka garyc; tak markotna + kvolym zmroku prazrystaj vqsnovaj nahy, I sqdziw ty panury, 'axliva samotny,

Dy cqper mne samoty tva`j ne zmaghy!

Xaj ad muki pqkel;naj raskrywycca s]rca, Xaj zvar^[[ ci vehna xaj budu tu'yc;, -- Qk drugiq, nq ma[ na^t prava pamerci I, bqz; sil da 'yc;cq, muwu 'yc;...³⁸ Ixniq s;ce'ki razywlisq = lipeni 1948 godu.

&List ne datavany*

Xvedar, rodny, najlepwy!

Itak -- skonhana... My navat ne sqbry, skazali Vy...

Qki wal`ny bol;... Nihoga nqma, aproh g]taga bol[...

Dyk q idu, Xvedar... Idu tudy... Za=tra, a dzqsqtaj gadzine ranicoj edu = Bra=nwvajg, a tam... Wto-b ni hakala mqne. Q vykana[ svoj namer. Byvajce! Byvajce, rodny, nezra=nany!.. Whas;ce ma`, byvajce! Ma` s]rca razryvaecca ad bol[... Wanujce sqbe!.. Q-b nq vykonvala g]taga nameru cqper...

Moj adziny wlqx -- tudy. <...> Q nq veda[, qk lepw... Ne dlq mqne, qk lepw, a naogul... Q skazala| vykana[ l[by zagad Vaw!

Mo'a, lepw hakac; tut? Ale Vy -- adyxodzice!.. Kali-b g]taga nq bylo, q hakala-b, bo q nq ma[ sily Vas pakinuc;... I nq veda[, qk sapra=dy lepw... Ale q whyraq, i vos; q davod'u sva[ whyras;c;. G]ta bol;w, hym cano[ 'yc;cq, bo is;ci ad Vas -- gorw, hym pamerci.

Ale Vy adywli ad mqne, skazali| <Byvajce naza=s`dy!>.

P]=na, q sama vinavata... Ne, zrazumela, nq Vy!.. Vy -- najlepwy, Vy -- cudo=ny, dobry... Tol;ki q nq mela prava kranac; nekatoryx r]ha=... Bo Vy nq maece padsta= mne veryc;...

A kali atrymaece ix, dyk budze zapozna... Bo mqne nq budze tut...

Xvedar, q dzqku[ Vam za =s`, za =s`... Kali q budu pamirac;, dyk apownim maim slovam budze Vawa imq... Rodny, cudo=ny!.. Q whyraq... Q vel;mi whyraq... Vy bol;w nikoli nidze ne spatkaece takoj whyras;ci, takoj samaaddanas;ci, takoj garahaj, glybokaj pryvqzanas;ci, qk u mqne da Vas. Nikoli!

3 8 Verw Vol;gi Tapoli drukuecca zgodna z aryginalam, wto zaxo=vaecca = arxive Fundacyi imq P`try Kr]h]=skaga (N;[-~rk). Varyqnt verwa pamylkova z;mewhany skladal;nikam {. "yvicam u zborniku tvo ra= Xv.

Il;lqw]viha(Dadatak-dapa=nen;ne da knigi <Nedapetaq pes;nq>. "yc;c` i litaraturnaq spadhyna Xvedara Il;lqw]viha, b. 15-16).

Darujce, rodny, wto q pryhynila Vam bol;... Vam, najlepwamu sqrod l[dzej... Q ne xacela!.. Q sama zamuhylasq zusim... Q zrabilasq ledz; ne var^qtkaj... I q tak ba[sq za Vas!..

Pas;lq toj apownqj vypi=ki =dvaix bylo palqgh]la, bo my rasstalisq dobra, Vy abqcali pryjs;ci... I mne zrabilasq neqk l`gka, xacelasq byc; vqs`laj, xacelasq s;mqqcca, zabyc; us`

cq'kae... Ale, kali pry sustr]hy q c`pla =s;mixnulasq Vam, a Vy ne adkazali na =s;mewku, q zrazumela, wto nq budze dobraga...

Xvedar, q xacela byc; Vam najlepwym, najwhyr]jwym, najaddanejwym sqbram... Q l[bl[ Vas bol;w, hym mo'na l[bic;... Vy dlq mqne dara']j 'yc;cq... Q nq vorag, o, ne!.. Q nq hu'aq, Xvedar, ne!.. Hamu ne adhuvaece Vy ma`j whyras;ci?..

Q whyraq!.. Q ne magla =strymacca, kab ne gavaryc; z Vami whyra!.. Bo z kim-'a, z kim?.. Vy -- nad usimi i nad usim!..

U apownix razmovax q ne kazala, wto cqper vykana[ svoj namer. <...> Cqper-'a, kali Vy adywli ad mqne, kali q =bahyla Vawy sumnen;ni, pravil;nej, adhula ix, q vyrawyla bezadkladna pajs;ci na rawuhy krok i zvarotam tudy vykupic; svae pamylki, svae graxi, ab qkix q kazala Vam... Namer g]ty by= i ranej, staqla, adnak, pytan;ne ab hase z;dzqjs;nen;nq i sposabe z;dzqjs;nen;nq... Cqper -- vyznahana... Za=tra, a dzqsqtaj gadzine -- ads[l;, a dalej budze vidac;... Dalej pakiru[c; inwyq. <...>

Pomnice -- nixto nq budze Vas l[bic;, qk q!.. Q ne magu bqz Vas!.. Vy -- ma` 'yc;c`!.. Mne bylo-b lqgh]j pamerci. Ale q nq skonhu samagubstvam. Q pajdu tudy. Q nq hu'aq, tol;ki slabaq... Adnak sabrala =se sily i -- idu... Q =klada[ s[dy zapisku ab samagubstve. G]ta tol;ki, kab Vy magli pakazac;

Ka=wu... <...>

Wanujce sqbe! Calu[ ruki Vawy.

Vawa Vol;ga.

13 lipenq 1948 godu Daragi j wano=ny Spadar Vic;bih!

Music;, cqper q nq ma[ ='o prava nazyvac; Vas tak... Vy mqne asudzice straw]nna.

Ne magu =strymacca, kab ne napisac; Vam g]tyx apownix radko=. Bo nqgledzqhy na toe, wto my z Vami -- l[dzi roznyx wlqxo= i roznyx perakanan;nq=, ale samyq s;vetlyq =spaminy ab Vas buduc; 'yc; uva mne da apownix xvilin majgo 'yc;cq...

Q idu wlqxam Todara Lebqdy. G]ta ='o zroblena, i pavarotu nqma. Mo'a, g]ta var^qctva, p]=na, adda[ sqbe na turmu, na pakuty, ale g]ta zroblena whyra... Qk zaginu, dyk z hystym sumlen;nem, bo wlqxam do=gix vagan;nq= prywla q da adnago perakanan;nq... Adnojhy q skazala ab g]tym whyra i vos;

cqper davod'u whyras;c;...

Mne bqskonca cq'ka j sumna, mne cq'ka da hornaga 'axu var^qctva, xvilinami dumki mqwa[cca = galave. Q pakida[

Xvedara, qki sta= dlq mqne dara']jwym za 'yc;c`... <...>

{ry Alqksandravih, byvajce!!! Nq sudzice... Ci -- sudzice, qk znaece... Ska'yce kali-nebudz; Xvedaru, wto maim apownim slovam, apownim br]dam budze qgonae imq... Bo q, music;, nq vytryma[, mae n]rvy zusim xvoryq.

{ry Alqksandravih, sla=ny, xarowy, padtrymajce qgo!..

Bo qmu cqper cq'ka i sumna... ~n samotny cqper...

Byvajce!!! Vol;ga Tapolq.

Apowni akord u g]taj gistoryi -- list Xvedara Il;lqw]viha da {rki Vic;biha.

17 lipenq 1948 godu Glybokapava'any Spadar Vic;bih!

List Vaw atryma=. U najbli']jwym hase vywl[ svae tvory =

№ 8

Muwu Vas z prykras;c[ pavedamic;, wto Vol;ga Tapolq vyexala <na radzimu>. G]ta naagul nejkaq nadlamanaq istota. Qna dabivalasq majgo kaxan;nq, pryhym mne narabila wmat prykras;cq= svaim gist]ryhnym i nezra=nava'anym zaxavan;nem.

Niqkiq nagavory i perakonvan;ni ne pamagli... Q perakana=sq akanhal;na, wto qna z nawym nacyqnal;na-vyzvol;nym ruxam anihym nq z;vqzana, a na litaraturny garyzont vyplyla prypadkova. Nq veda[, ci ab svaim namery qna pavedamila Vas?

Agidna i prykra, wto sqrod <Belarusi dzqcej> takiq `s;c;

s;limazarnyq istoty. Ale ab g]tym bol;w i pisac; nq xohu.

Wto huvac; u Vas?

Q c]ly tydzen; xvar]=, cqper tol;ki =sta= na nogi, pahnu pracavac; i pracavac;, kab nadrabic; strahany has.

Prykra =s`-' z g]taj Tapolqj. ~j zrabili stol;ki dabra, tak staralisq dapamaghy, a qna zamest pracavac; (use varunki dlq g]taga qna mela)... Zr]wtaj, qna sama vyrazna zaqvila, wto qe

wlqx -- tudy. Ab Dubo=ku, Puwhy i inwyx qna raz skazala, wto qna ix nenavidzic;. I naagul -- paskudstva! Q navat i zadavoleny, wto my pazbavilisq takoga baraxla abo i varo'aga ]lem]ntu.

Pojdzem dalej sva`j darogaj!

Piwyce, xoc; koratka. Z pawanaj Xvedar Il;lqw]vih.

Dlq cikavas;ci -- list Tapoli.

Letam 1948 godu Vol;ga Tapolq vyexala. A = listapadze tago samaga 1948 zaginu= Xvedar Il;lqw]vih. Ci bylo toe zvyhajnaj daro'naj katastrofaj ci dyv]rsyqj z boku saveckix agenta=, qkiq zajmalisq d]partacyqj <peramewhanyx asoba=> u SSSR, pra wto xadzili hutki, nqvedama. Kamandant lqgeru Vat]nwt]t S;vqtasla= Ko=w by= vymuwany nadrukavac; <Adkryty list da Belaruskae gramadskas;ci>, adkida[hy paproki j padazr]n;ni = gvalto=naj s;merci Il;lqw]viha.

Iwli gady. Imq Xvedara Il;lqw]viha ne zabylasq. Nq byla zabytaq i spadhyna pa]ta. Spra=dzilisq dumki Il;lqw]viha| adnym z tyx, xto dba= pra zaxavan;ne qgonaga imq j tvora=, sta=sq {rka Vic;bih. <Uvogule, my, belarusy, hasam (dy nq tol;ki hasam) s;mqemsq tady, kali na duwy zusim nq s;mewna, -- pisa= `n da +ladzimera Dudzickaga = lisce ad 12 krasavika 1949 godu. -- Toj strafoj Il;lqw]viha, qku[ q Vam pasla= u minulym lis;ce, kanhaecca qgony verw ""oncy" __ cq'ka znajs;ci wto-nebudz;

bol;w sumnae, hym g]ty verw za vyluh]n;nem apownqe strafy. U mqne cqper arxi= Il;lqw]viha, i g]taq dvaistas;c; ulas;civa =sim qgonym apownim verwam. Qna =las;civaq nq tol;ki qmu. G]ta nawa nacyqnal;naq rysa. Uspaminaecca "Hamu-' mne nq pec;".

Zvyhajna roznyq ard]nanosnyq la=r]atki vykonvali qe qk newta ma'ornae, 'arta=livae. Tol;ki tut, na ]migracyi, ad adnae talenavitae s;pqvahki³⁹ q pahu= adnojhy g]tu[ pes;n[ pa- sapra=dnamu __ qk stogn narodu>.

I potym -- u artykule|

<ZWA. Sa=t-Ryv]r. 1953 god. "men;ka ='o kryxu pa'o=klyx listo= -- verwy, apavqdan;ni, malen;ki swytak u hornaj vokladcy __ g]ta =s` r]havae, mat]ryql;nae, wto zastalosq = mqne ad Xvedara Il;lqw]viha. Pqwhotna peraglqda[

^{3 9} Lidziq Rygora=na Qnuwkevih.

listy j ne za=va'a[ = ix aniqkix skarga= na asabistae. Ale zatoe kidaecca = vohy|

"Budz;ce laskavy, napiw]ce adnamu xvoramu belarusu. ~n prysla= mne apoves;c;, q qe vypra=lq[ (grunto=na), vyjdze, maghyma, nqdr]nnaq r]h".

U inwym lis;ce hyta[|

"Q pasyla[ Vam noty belaruskaga val;su "Uspaminy", qki napisa= adzin malady naw kampazytar. Q goraha prawu Vas peradac; g]tyq noty dlq spadara Whaglova, kab `n raspracava=

aran'yro=ku".

I g]tak skroz;. Us` ab surodzihax i pas;lq g]taga kryxu mi' inwym ab sabe. Ale-' g]ta listy, a nq verwy, dze bqz sumnivu mae adbicca asabistae. Q bqru g]ty malen;ki horny swytak. ~n skladaecca z pahatyx, ale nq skonhanyx verwa=. I qny nikoli nq buduc; skonhanyq. Tamu as;cqro'na peragortva[

kvolyq staronki. I raptam perakonva[sq, wto g]ty swytak, maghyma, zusim nevypadkova horny. U im stol;ki sumu. Vos; verw

""oncy", qki kanhaecca radkom "Dze ty, sqbro=ka maq?".

Mo'a, nixto g]tak ne sumava= pa sva`j sqm^i, qk Xvedar Il;lqw]vih, zasta[hysq tol;ki sam-nasam z hornym swytkam. I qk spaluhyc; tvorhas;c; z hornaga swytku z za=s`dy 'yc;cqradasnym, ]n]rgihnym Xvedaram Il;lqw]viham. Mo'a = im znajwli adbitak tol;ki vuzka asabistyq pera'yvan;ni, na qkiq nq mae prava 'a=ner, wto zmagaecca za Nezale'nas;c; svae Bac;ka=whyny? A mo'a hasam sva` asabistae gora zdaecca malen;kim i nq vartym agul;nae =vagi = para=nan;ni z; bqz;me'na vqlizarnym goram svajgo Narodu, za whas;ce qkoga tr]ba zmagacca? Tak! Tol;ki tak! __ adkazvae pa]ta = svaim nqskonhanym verwy>.⁴⁰

Pas;lq s;merci Il;lqw]viha hastka qgonae pa]tyhnae spadhyny byla nadrukavanaq = hasapisax i gaz]tax. U 1948 godze = lqgery Vat]nwt]t by= vydadzeny zbornik apavqdan;nq= pad ps]=danimam S;vqtasla= Zalu'ny (tak Il;lqw]vih padpisva=

prazaihnyq tvory). Vqliku[ pracu = powukax i z;biran;ni spadhyny pa]ta =zq= na sqbe {rka "yvica, wto vypus;ci= dvuma

^{4 0} Po=nas;c[ artykul {rki Vic;biha <Us` dlq lepwaj doli nawaj Belarusi>

by= nadrukavany = gaz]ce <Belaruskaq trybuna>, № 3 (17), listapad 1953 g.

Tut padaecca zgodna z rukapisam (Arxi= {rki Vic;biha. Fundacyq imq P`try Kr]h]=skaga. N;[-~rk).

vydan;nqmi = Nqmehhyne zbor tvora= Il;lqw]viha <Nedapetaq Pes;nq>, qki =vabra= verwy sa zbornika= davaennaga hasu, pracy pra drukarn[ Mamoniha= i Qdvigina W., artykuly j verwy haso=

]migracyi. Bol;waq hastka arxiva znaxodzicca zaraz u Nqmehhyne.

Ale...

Hornaq kni'yca z; verwami j zanato=kami pa]ta... Q garta[ qe pa'o=klyq staronki __ staronki tago samaga hornaga swytku, pra qki pisa= Vic;bih i qki cqper, praz gady, vypadkova znojdzeny mno[ mi' rukapisnyx listo= i gaz]tnyx vyrazak u arxive {rki Vic;biha. Amal; ko'ny verw perakr]s;leny| a=taram? ci tym, xto paz;nej z;bira=sq drukavac;? Z;bira=sq ci =s`-' nadrukava=?..

Horny swytak -- g]ta natatnik pameram 16,5 na 10,5 sm, hornaq z mat]ryi pac`rtaq vokladka, 37 pa'o=klyx arkuwa=

u kletku.

Tol;ki samae asabistae z apownix gado= 'yc;cq Xvedara Il;lqw]viha znajwlo adbitak na staronkax g]taj kni'ahki| nihoga nqma tut ni pra z;ezdy, ni pra vydavecku[ dzejnas;c;\ lqgernyq spr]hki taksama abminuli qe. Adnak pra duw]=ny stan pa]ta, pra qgony =nutrany s;vet, pra galo=nae, wto zajmala qgonyq dumki j s]rca, i pra tvorhu[ lqbaratory[ pa]ta g]ty malen;ki natatnik gavoryc; bol;w za mnogiq listy i =spaminy suhas;nika=.

Kali gartaew staronki hornaga swytku, to mi'voli prygadva[cca ='o cytavanyq slovy {rki Vic;biha, wto Il;lqw]vih za=s`dy staranna xava= svoj sum i tugu, bo <mo'a hasam sva` asabistae gora zdaecca malen;kim i nq vartym agul;nae

=vagi = para=nan;ni z; bqz;me'na vqlizarnym goram svajgo Narodu>. U g]tym, granihna asabistym swytku, nqma ni adnago radka, napisanaga ad perwaj asoby. Tol;ki = verwax a=tarskae

<Q> adkryta, bo = pa]zii a=tarskae <Q> zvyhna =sprymaecca, qk

<Q> liryhnaga geroq. Liryhnym geroem a=tar qk-by prykryvae bol; sva`j duwy. Va =six inwyx zapisax Il;lqw]vih niby staron;ni naziral;nik, dakladnej skazac;, pis;men;nik, dlq qkoga j vonkavyq z;qvy i =nutranyq adnol;kava perapla=lq[cca = novy, nikim qwh]

nq bahany s;vet novaga tvoru. Horny swytak -- g]ta byccam nakid apoves;ci ci ramana, zrobleny pis;men;nikam, qki vykl[hna valodae samymi avangardnymi pry`mami, u tym liku <plyn;n[

s;vqdomas;ci>, kinematagrafihnym manta'om, z;mqwh]n;nem vobrazu i g. d.

Geroj hornaj kni'ycy -- halavek vel;mi adhuval;ny, int]ligentny. ~n glyboka adhuvae muzyku, farby, `n uves;

adkryty da =spryman;nq vobraznaj taqmnicy sus;vetu. Zdaecca navat, wto bol;w za =s` `n zaklapohany imknen;nem znajs;ci svae, adzinyq j nepa=tornyq vobraznyq ]kvivalenty tamu, wto adkryvae qgo pahuc;cqm navakol;ny s;vet. ~n prysluxo=vaecca da guka= slo=, uglqdaecca = dakladnas;c; uz;nikwaga vobrazu, niby

=zva'vae qgo na nejkix pa]tyhnyx walqx. <Raptam, z-za zagibu vyskahyla s;vqtlo i belaj mywkaj begla pa r]jkax>. <Samaxody pranosqcca... ura'an;ne sil;naga paryvu vetru, qki pralqtae z kanca = kanec vulicy>. <Semafor u zmroku, qk ras;pqc;ce...>. I razam z tym duw]=ny stan geroq po=ny tugi j nadlomu. Galo=ny koler qgonaga s;vetu -- w]ry, c`mny. Tuman, dym, imgla...

<Tumanna j pusta na vulicax. ~n pajwo= u tuman, u nqvedamae>.

<S;vetla-w]ry tuman. Byccam u mora adplyli damy. Us`

patanula = w]raj imgle>. <Daxi damo= u w]rym zmroku zdavalisq gr]bnem wyrokaj xvali, apada[haj u c`mnae pole (nad c`mnaj zqml`j)>. I tol;ki dze-nidze agen;hyki, ale j tyq ne da[c; ani radas;ci, ani nadzei. <W]raq imgla. I = `j rasplylisq vohki zatanu=wyx damo=, byccam zorki =pali = w]rae vozera i s;vecqcca z mutnaga dna>. <Zdaecca, nejkaq pqhora, a = `j prabity vakoncy ('o=tyq), qk skity>. I muzyka narad'ae = im vobrazy sumu, tugi j rospahy| <Klqviwy 'alas;liva zaguh]li>. <Guki vysoka padymalisq, a pas;lq padali abryvam, byccam sanki valilisq = s;neg z gary i abdavala xalodnym s;negam>. G]tyq guki j farby - - znaki adzinoty.

Ads[l; i takoe vostrae =spryman;ne damo=, vokna=, prykmeta= sqmejnaga 'yc;cq.

Mnoga qwh] apavqdae hornaq kni'yca ab duw]=nym stane pa]ta -- geroq nezakonhanaga ramana, prasqknutaga tragedyqj tonkaj mastackaj natury j nqspynnaj pracaj tvorhaga duxu.

Ugledz;cesq = zrokavyq vobrazy, pahujce muzyku slo=, uhytajcesq = radki verwa=. Na=rad ci znojdzecca qwh] tvor, dze prac]s tvar]n;nq tak agoleny. Verwy = momant ix narad']n;nq...

Potym ix prygladzqc;, padhys;cqc; i tol;ki tady addaduc;

hytahom i krytykam. A zaraz qny qwh] dyxa[c; 'yvym cqplom.

Drukuecca kni'ka zapisa= Xvedara Il;lqw]viha, drukuecca tak, qk bylo, -- bqz vypra=len;nq=, propuska= i =stavak. Apowni rukapis pa]ta, pakinuty im __ mo^ = spadzqvan;ni, wto qgonae slova =s`-' adguknecca.