Konstruowanie tożsamości za pomocą działań instytucjonalnych : możliwości i ograniczenia

KONSTRUOWANIE TOŻSAMOŚCI ZA POMOCĄ DZIAŁAŃ INSTYTUCJONALNYCH – MOŻLIWOŚCI

I OGRANICZENIA

Celem artykułu jest zaprezentowanie procesów konstruowania tożsamości za pomocą działań instytucjonalnych, na przykładzie polityki spisowej mieszczącej się w szerszych ramach ustalania, negocjowania i tworzenia kategorii znaczących klasyfi kacji oraz na przykładzie polityki naturalizacyjnej, osadzonej w kontekście określania granic, włączania oraz wyłączania ze wspólnoty politycznej. Wyczer- pujące ujęcie zagadnienia tożsamości z pewnością przekracza ramy niniejszego artykułu, należy jednak w tym miejscu wskazać źródła użytej koncepcji. Niejako podstawą rozważań na temat roli państwa czy agend państwowych w konstru- owaniu tożsamości jest uznanie jej za subiektywnie odczuwane i wrażliwe na działania aktorów zewnętrznych zjawisko. Jak czytamy na kartach pracy Mał- gorzaty Budyty-Budzyńskiej, Socjologia narodu i konfl iktów etnicznych, „toż- samość oznacza świadomość siebie, zdolność określenia, kim się jest, do jakiej grupy się należy, z jaką grupą się człowiek identyfi kuje i do jakiej się przyznaje”². W tym artykule największe znaczenie będą mieć jednostkowe tożsamości spo- łeczne, powiązane z ważnymi dla jednostki grupami odniesienia, w szczególno- ści tożsamości etniczne, narodowe oraz polityczne/obywatelskie. Jak pisze dalej Budyta-Budzyńska, „tożsamość etniczna lub narodowa jednostki […] polega na przeświadczeniu jednostki o istnieniu szczególnej więzi ontologicznej łączącej ją z pewną grupą ludzi”³ i nadaje jej charakter przypisany, wskazując na ograni- czenia w jej nabywaniu dla osób spoza danej wspólnoty. Niniejszy artykuł ma na celu między innymi eksplorację tego procesu przypisywania i rozważenie zagad-

1 Autor tego artykułu uzyskał wsparcie Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach projektu SET. Projekt ten jest współfi nansowany ze środków unijnych. Temat i wątki podjęte w niniej- szej publikacji we wstępnej wersji zostały zaprezentowane 21 września 2012 roku na II Ogólno- polskim Kongresie Politologii w Poznaniu.

2 M. Budyta-Budzyńska, Socjologia narodu i konfl iktów etnicznych, Warszawa 2010, s. 91.

3 Ibidem, s. 94.

nienia, czy agendy państwowe mogą w jakiś sposób w tym procesie uczestniczyć⁴. Proponowane podejście opiera się również na odrzuceniu silnie dychotomiczne- go rozgraniczenia pomiędzy tożsamością obywatelską, polityczną realizowaną w precyzyjnie wydzielonej sferze publicznej a tożsamością narodową, etniczną, kulturową, kształtowaną poza sferą działań państwa.

Główną perspektywą teoretyczną artykułu jest normatywny instytucjonalizm wskazujący na rolę instytucji w procesach konstruowania wspólnej tożsamości.

Ta perspektywa zwraca uwagę na fakt, że instytucje – rozumiane szeroko jako zespoły reguł i procedur – mogą wpływać na zachowania aktorów społecznych, kształtując przyjmowane przez nich normy, wyznawane wartości, przekonania i tożsamości. Zmiany rozkładów politycznych interesów, zasobów oraz reguł zmieniają zasady „stosownego zachowania”⁵, wpływając na sposób aktywizo- wania się przez jednostki i grupy, a nawet na sposób rozumienia wspólnoty.

Pomocne są również rozważania Andrew Linklatera na temat inkluzywności i eksluzywności, prowadzone co prawda w nieco innym kontekście – stosunków międzynarodowych, jednak bardzo trafnie ujmujące znaczenie procesów włą- czania i wyłączania jednostek czy grup w obrębie współczesnych systemów pań- stwowych⁶.

Spisy powszechne

Pierwszym z omówionych w tekście obszarów działalności państwa jest polityka spisowa, a konkretnie polityka zbierania informacji o przynależności do takich wspólnot kulturowych jak grupy narodowe i etniczne. Państwo podejmuje dzia- łania mające na celu zebranie informacji o swoich obywatelach oraz cudzoziem- cach zamieszkujących dane terytorium. Używane kategorie i klasyfi kacje podle- gają jednak dynamicznym zmianom.

Przykładem takich zmian są modyfi kacje pytań dotyczących przynależności do grupy etnicznej, narodowości oraz tożsamości narodowej stosowanych w bry- tyjskich spisach powszechnych. Analiza zostanie przeprowadzona na przykładzie sytuacji mniejszości irlandzkiej mieszkającej na terytorium Anglii i sposobów identyfi kacji jej członków zawartych w formularzach dwóch kolejnych spisów przeprowadzonych na tym terenie, w 2001 oraz 2011 roku.

4 Zob. M. Kułakowska, Kategorie ‘etniczności’ oraz ‘rasy’ , [w:] Ł. Krzyżowski, S. Urbańska (red.), Mozaiki przestrzeni transnarodowych. Teorie – metody – zjawiska, Kraków 2010, s. 173–185.

5 J. March, J. Olsen, Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki, przeł. D. Sielski, Warszawa 2005, s. 203.

6 A. Linklater, Th e Question of the Next Stage in International Relations Th eory. A Critical- -Th eoretical Point of View, „Millennium – Journal of International Studies” 1992, vol. 21, no. 1, March, s. 77–98.

Tabela 1 Pytania pozwalające zidentyfi kować/wyróżnić „Irlandczyków” (dane dotyczą respondentów z obszaru Anglii i Walii)* 2001Dane (liczby)Dane (%)2011Dane (liczby)Dane (%) Kraj urodzenia – kategorie odnoszące się do społeczności irlandzkiej Irlandia Północna 222 975 0,4Irlandia Północna 214 988 0,4 Republika Irlandii 472 380 0,9Republika Irlandii 407 357 0,7 Grupa etniczna – kategorie odnoszące się do społeczności irlandzkiej Biały: Brytyjczyk45 533 74187,5biały: Anglik/Walijczyk/Szkot/Północny Irlandczyk/Brytyjczyk45 134 68680,5 Biały: Irlandczyk 641 804 1,2biały: Irlandczyk 531 087 0,9 Jak opisałby/opisałaby Pan/i swoją tożsamość narodową?** – kategorie odnoszące się do społeczności irlandzkiej Nie dotyczy – pytanie niezadane

północnoirlandzka 148 282 0,3 brytyjska16 333 84829,1 inna – proszę wpisać: [irlandzka] 388 083 0,7 Główny język – kategorie odnoszące się do społeczności irlandzkiej Nie dotyczy – pytanie niezadaneangielski (albo walijski w Walii)***49 808 18592,3 irlandzki 1 559 0,0 Posiadane paszporty – kategorie odnoszące się do społeczności irlandzkiej Nie dotyczy – pytanie nie zadaneZjednoczonego Królestwa42 456 52675,7 irlandzki 372 389 0,7 * Dane dotyczące 2001 r. pochodzą z Census 2001 National Report for England and Wales, National Report for England and Wales Part 1, http://www.ons.gov.uk/ons/rel/cen- sus/census-2001-national-report-for-england-and-wales/national-report-for-england-and-wales-part-1/index.html (29.09.2013), 2011 r. z portalu http://www.nomisweb.co.uk/ census/2011/data_fi nder (15.10.2013). Opracowanie własne na podstawie następujących tabel dostępnych w 2001 National Report: S015, Country of birth by sex and age; T13, Theme Table on Ethnicity, oraz dostępnych za pośrednictwem portalu NOMIS: Country of birth 2011, QS213EW; Ethnic group 2011, QS211EW; National identity 2011, KS202EW; Main language (detailed) 2011, QS204EW; Passports held 2011, QS212EW. Wybór obszaru został podyktowany wymogami porównywalności danych pomiędzy poszczególnymi okresami. ** Możliwe było zaznaczenie dowolnej liczby opcji. Wartości w tabeli oznaczają wszystkich respondentów, którzy zaznaczyli daną tożsamość, niezależnie od tego, czy była to jedyna wybrana przez nich kategoria, czy też współwystępowała z inną. *** W celu porównania z wcześniejszymi danymi podano informacje dotyczące terytorium Anglii i Walii, co w przypadku pytania o język prowadzi do niejako paradoksalnej sytuacji, gdyż liczby dotyczą również mieszkańców Walii mówiących po walijsku. W samej Anglii osób z językiem angielskim jako głównym było 46 936 780, czyli 92%.

Jak widać w tabeli 1, kolejne spisy wprowadzały nowe możliwości identyfi - kacji członków społeczności irlandzkiej. W roku 2001 pytanie dotyczące gru- py etnicznej zostało zmienione. Wprowadzono rozróżnienie pomiędzy „białym Brytyjczykiem” (White British), a „białym Irlandczykiem” (White Irish) oraz „in- nym białym” (Any Other White background). Za tą zmianą aktywnie lobbowały organizacje irlandzkich aktywistów w latach 90. XX wieku. Została ona ofi cjal- nie zaakceptowana w dokumencie rządowym dotyczącym spisu w 1999 roku⁷. Równolegle dokonywało się przeobrażenie postrzegania i rozumienia zjawiska etniczności, zwłaszcza zaś kategorii grupy większościowej, dominującej – tzw.

grupy białej. W tle zaś następowały roszady polityczne – w roku 1997 do władzy doszła Partia Pracy pod przewodnictwem Tony’ego Blaira – i krystalizował się proces coraz większej samodzielności poszczególnych części (krajów) Zjedno- czonego Królestwa.

Zmianom kontekstu instytucjonalnego towarzyszyły działania irlandzkich aktywistów, dzięki którym planowano przekonać jak największą liczbę osób do zidentyfi kowania się z irlandzkim dziedzictwem kulturowym. Można to, jak się wydaje, zasadnie nazwać instrumentalizacją etniczności. John Nagle w swojej książce zatytułowanej Multiculturalism’s Double Bind: Creating Inclusivity, Cos- mopolitanism and Diff erence⁸ opisuje działania federacji irlandzkich stowarzy- szeń – Federation of Irish Societies (FIS) – mające na celu swoiste zwerbowanie niezdecydowanych. Autor wyróżnia trzy grupy odbiorców kampanii prowadzo- nej przez FIS: po pierwsze, osoby urodzone w Irlandii⁹, ale od dawna mieszkające w Anglii, po drugie, dzieci i wnuków irlandzkich imigrantów, oraz po trzecie, osoby pochodzące ze związków Irlandczyka/Irlandki z osobą z innej grupy et- nicznej. Zasięg kampanii oraz jej intensywność w odrywaniu zjawiska etniczno- ści od jej mniej subiektywnych wskaźników były krytykowane przez niektórych komentatorów, również irlandzkiego pochodzenia¹⁰.

Polityczna decyzja o włączeniu kategorii irlandzkiej w obręb pytania o gru- pę etniczną ma wiele konsekwencji społecznych, które – jak się wydaje – nie ograniczają się do irlandzkiej społeczności, choć oczywiście jest ona pierwszo- planowym benefi cjentem tej zmiany (i głównym aktorem, który przyczynił się do jej wprowadzenia). Po pierwsze, wymieniona społeczność została uwzględ- niona w ofi cjalnych danych statystycznych będących podstawą podejmowania decyzji dotyczących dystrybucji i alokacji zasobów. Po drugie, na trwałe uzyskała miejsce w debacie nad etnicznym zróżnicowaniem społeczeństwa brytyjskiego.

Po trzecie wreszcie, w skali ogólnokrajowej została uznana niejednorodność et- nicznej kategorii osób białych, co może się stać przyczynkiem do dalszych debat

7 K. Howard, Constructing the Irish of Britain. Ethnic Recognition and the 2001 UK Censuses,

„Ethnic and Racial Studies” 2006, vol. 29, no. 1, s. 114. Zob. J. Nagle, Multiculturalism’s Double Bind. Creating Inclusivity, Cosmopolitanism and Diff erence, Farnham 2009, s. 125–147.

8 J. Nagle, op. cit.

9 Kontekst prac zarówno J. Nagle’a, jak i K. Howarda wskazuje, że mowa tutaj o osobach urodzonych zarówno w Republice Irlandii, jak i na terytorium Irlandii Północnej.

10 J. Nagle, op. cit., s. 144.

nad statusem innych grup (takich jak Walijczycy czy Anglicy) i prowadzić do następnych zmian w formularzach¹¹.

Wyniki spisu z roku 2001 nie spełniły pokładanych w nim oczekiwań irlandz- kich aktywistów. Mimo kampanii głoszących, że dzięki wprowadzonej zmianie w pytaniu o grupę etniczną do „bycia Irlandczykiem” nie jest już konieczny paszport tego kraju czy też fakt urodzenia się na irlandzkiej ziemi, mniej osób zadeklarowało przynależność do irlandzkiej grupy etnicznej, niż zgłosiło fakt urodzenia się na Zielonej Wyspie¹². Badacze tłumaczą to w różnorodny sposób.

Raport przygotowany przez FIS zwraca uwagę na: (a) kłopotliwość pytania dla drugiego i trzeciego pokolenia, oznaczającego konieczność wyboru pomiędzy etnicznością brytyjską a irlandzką; (b) niechęć osób pochodzących ze związków mieszanych do klasyfi kowania się jako Irlandczycy; (c) stosunkowo duży odsetek mężczyzn irlandzkiego pochodzenia, którzy z różnych powodów nie wypełnili obowiązku spisowego¹³. Kevin Howard w artykule Constructing the Irish...¹⁴ ana- lizuje z kolei trzy możliwe interpretacje: (1) szybki proces asymilacji irlandzkich imigrantów, (2) brak zrozumienia co do intencji pytania wśród osób irlandzkiego pochodzenia urodzonych w Wielkiej Brytanii¹⁵, (3) niechęć wśród społeczności irlandzkich do ujawniania się z obawy przed antyirlandzkim rasizmem, wskazu- jąc zdecydowanie na najniższe prawdopodobieństwo prawdziwości interpretacji trzeciej.

Z przyczyn politycznych irlandzcy aktywiści są niechętni interpretacji asymi- lacyjnej, podkreślają zaś niekorzystne różnice społeczno-ekonomiczne pomiędzy społecznością białych Brytyjczyków a Irlandczykami. Publikacja przygotowana przez Offi ce for National Statistics¹⁶ zwraca z kolei uwagę na bardzo interesu- jący fakt korelacji pomiędzy miejscem urodzenia a poczuciem tożsamości ir- landzkiej. Otóż zdecydowana większość osób zamieszkujących Wielką Brytanię a urodzonych na terytorium Republiki Irlandii wybrała irlandzką opcję etniczną.

Wśród osób urodzonych w Irlandii Północnej sytuacja wygląda odwrotnie. Moż- na to wyjaśniać skomplikowaną historią brytyjsko-irlandzkiego konfl iktu oraz podziałami społeczno-politycznymi w społeczeństwie Belfastu, gdzie większość osób to ulsterscy protestanci.

11 Zob. m.in. M. Kułakowska, Rozwiązania dotyczące przynależności etnicznej i narodowej przyjęte w spisach powszechnych Polski i Wielkiej Brytanii, [w:] S. Jackiewicz (red.), Kwestie spisowe a tożsamość etniczno-kulturowa autochtonicznych mniejszości na pograniczach, Białystok 2012.

12 K. Howard, op. cit., s. 118–119. Ilustrują to również dane w tabeli 1 – liczba osób, które urodziły się w Republice Irlandii lub w Irlandii Północnej, przewyższa liczbę etnicznych Irlandczyków.

13 J. Nagle, op. cit.

14 Ibidem.

15 Czyli na terytorium Anglii, Szkocji lub Walii.

16 Focus on Ethnicity and Religion, Offi ce for National Statistics 2006, http://www.ons.gov.

uk/ons/rel/ethnicity/focus-on-ethnicity-and-religion/2006-edition/index.html (15.10.2013), s. 27.

Tabela 2 Wyniki ze spisu powszechnego 2011: zestawienie odpowiedzi na pytanie o grupę etniczną oraz kraj urodzenia* Grupa etniczna Kraj urodzenia

Anglik/Walijczyk /Szkot/północny Irlandczyk/ BrytyjczykIrlandczykInneW sumie Irlandia Północna 179 88584% 29 89514% 5 2082% 214 988100% Republika Irlandii 48 85612%329 55181% 28 9507% 407 357100% Anglia40 629 03191%143 288 0%4 110 5399% 44 882 858100% * Dane udostępnione na portalu http://www.nomisweb.co.uk/census/2011. Opracowanie własne na podstawie tabeli LC2205EW – Country of birth by ethnic group. Obszar Anglii i Walii. Czarnym tłem wyróżnione zostały najliczniejsze kategorie w każdym wierszu, szarym drugie pod względem popularności. Tabela 3 Wyniki ze spisu powszechnego 2011: zestawienie odpowiedzi na pytanie o tożsamość narodową oraz kraj urodzenia* Tożsamość narodowa Kraj urodzenia

Tylko tożsamość brytyjska Tylko tożsamość angielska

Tylko tożsamość północnoirlandzka Tożsamość północ- noirlandzka oraz tożsamość brytyjska

Tylko tożsamość irlandzka Tożsamość irlandz- ka oraz dowolna inna tożsamość „UK”

InneW sumie Irlandia Północna 58 13827% 19 669 9%99 80146%16 4958% 11 359 5% 1 8411% 7 685 4% 214 988100% Republika Irlandii 79 36419% 27 132 7% 3 864 1% 840%276 30568% 8 0892% 12 519 3% 407 357100% Anglia7 688 42917%31 587 54370% 7 307 0% 1 1170% 48 856 0%27 1960%5 522 41012%44 882 858100% * Dane udostępnione na portalu http://www.nomisweb.co.uk/census/2011. Opracowanie własne na podstawie tabeli: DC2209EWr – Country of birth by national identity (re- gional). Tabela przedstawia kategorie najsilniej skorelowane z tożsamością irlandzką. Czarnym tłem zostały wyróżnione najliczniejsze w każdym wierszu kategorie, szarym drugie pod względem popularności.

Podobną prawidłowość dało się zaobserwować w roku 2011. Mimo że 620 tysięcy mieszkańców Anglii i Walii urodziło się na irlandzkiej wyspie, to jedynie 531 tysięcy zgłosiło swoją przynależność do etnicznej kategorii „Ir- landczyk”, a 536 tysięcy przyznawało się do irlandzkiej lub północnoirlandzkiej tożsamości narodowej. Dane udostępnione przez Offi ce for National Statistics pozwalają przyjrzeć się bliżej tym zależnościom. Możliwe jest m.in. zestawienie informacji dotyczących kraju urodzenia oraz grupy etnicznej.

Rysuje się tutaj dokładnie ta sama zależność, która została wcześniej przywo- łana przez badaczy z ONS, mianowicie zdecydowana większość urodzonych na terytorium Irlandii Północnej mieszkańców Anglii i Walii wybiera jako swoją grupę etniczną rozbudowaną (a zatem wymykającą się jednoznacznej interpre- tacji) kategorię „Anglika/Walijczyka/Szkota/północnego Irlandczyka/Brytyjczy- ka”. Zestawienie pokazuje jednak również, iż tylko dzięki wprowadzeniu rozbu- dowanej kategorii grupy etnicznej możliwa była identyfi kacja prawie 150 tysięcy osób, które mimo że urodzone w Anglii i w niej (lub w Walii) mieszkające, wy- brały jako swoją grupę etniczną kategorię „Irlandczyk”.

Najnowszy spis powszechny pozwala również na analizę odpowiedzi respon- dentów, poproszonych o wybór dowolnej ilości tożsamości narodowych (zob.

tab. 3). Analiza odpowiedzi ponownie wskazuje na problematyczność tożsamoś- ciowych strategii urodzonych w Irlandii Północnej mieszkańców Anglii i Walii, z których prawie połowa decyduje się na tożsamość północnoirlandzką, a jedy- nie 5% wybiera narodową tożsamość irlandzką.

Warto ponownie spojrzeć na sytuację osób urodzonych w Anglii. Jak wcześ- niej wspomniano, prawie 150 tysięcy osób wybrało irlandzką grupę etniczną, jednak tylko 76 tysięcy¹⁷ zdecydowało się zaznaczyć tożsamość irlandzką jako jedyną lub połączyć ją z inną „brytyjską” tożsamością narodową¹⁸. Analiza wy- borów etnicznych „Irlandczyków” pod kątem tożsamości narodowej pokazuje z kolei, że jedynie 63% z nich zdecydowało się na podobny wybór – irlandzkiej tożsamości połączonej ewentualnie z inną „brytyjską”, 17% wybrało jako jedyną tożsamość brytyjską, zaś aż 12% jako jedyną tożsamość angielską¹⁹.

Nie do końca skuteczne działania aktywizujące potomków irlandzkich imi- grantów wskazują na ograniczenia w subiektywnym rozumieniu etniczności.

Mimo że komentatorzy wskazywali na zjawisko mody i tożsamości przyjmowa-

17 76 052 to wartość uzyskana po dodaniu 48 856 osób, które wybrały tylko tożsamość irlandzką, oraz 27 196 osób, które połączyły ją z inną tożsamością brytyjską.

18 Gdyby przyjąć hipotetyczne założenie (niesprawdzalne z powodu ograniczeń powszechnie dostępnych danych), że jest to ta sama grupa (czyli że nikt spoza grupy etnicznych

„Irlandczyków” nie zdecydował się na wybór tożsamości irlandzkiej), byłoby to 53%. Kolejnym ograniczeniem jest brak danych w udostępnionym zbiorze na temat osób, które narodową tożsamość irlandzką połączyły z innymi narodowymi mniejszościowymi tożsamościami (np. polską czy induską), choć można zasadnie domniemywać, że będą to stosunkowo nieliczne zbiorowości.

19 Na podstawie danych udostępnionych w tabeli LC2202EW – National identity by ethnic group, http://www.nomisweb.co.uk/census/2011. Dotyczy wszystkich osób należących do etnicznej grupy Irlandczyków, niezależnie od miejsca urodzenia.

nej w sposób sytuacyjny i kontekstowy, nie do końca wydaje się to przekładać na wyniki spisu. Można wnioskować, że pomimo promowania bardzo subiek- tywnego konstruktu tożsamości większość mieszkańców Anglii zdecydowała się oprzeć swoją identyfi kację na bardziej obiektywnych składnikach zjawiska etniczności, traktując ją w myśl koncepcji raczej primordialnych niż sytuacyj- nych, instrumentalnych²⁰. Warto również podkreślić, że w obu edycjach spisu powszechnego respondenci zobowiązani byli wybrać tylko jedną spośród zapro- ponowanych grup etnicznych, uszeregowanych według kategorii takich, jak „bia- ły”, „czarny” czy „Azjata”, co mogło wpłynąć na osłabienie poczucia subiektywnej identyfi kacji etnicznej.

Polityka naturalizacyjna

Analiza tożsamości narodowych prowadzi do pytania o tożsamość polityczną, obywatelską. W Zjednoczonym Królestwie toczy się debata nad interpretacją tożsamości brytyjskiej, interesująca i znacząca na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim, w kontekście pogłębiającego się procesu dewolucji oraz zbliżające- go referendum dotyczącego przyszłości Szkocji, rodzą się pytania o oddzielenie tego, co angielskie, a więc dotyczące tylko jednego regionu²¹ (kraju), od tego, co brytyjskie, a zatem odnoszące się do całego skomplikowanego organizmu po- litycznego, jakim jest państwo brytyjskie. W jednej płaszczyźnie semantycznej słowa takie, jak „angielski”, „szkocki”, „walijski”, odnoszą się więc do poszcze- gólnych narodów, a „brytyjski” do tego, co polityczne, obywatelskie, co wiąże się z przynależnością państwową. Jak podkreślają badacze, nie ma w języku an- gielskim odpowiednika „UK-anian” na oznaczenie obywatela²², zatem „brytyj- ski” oznaczać będzie państwową tożsamość. W tym sensie każdy może zostać Brytyjczykiem i nie ma możliwości wyłączenia kogokolwiek ze wspólnoty na podstawie kryterium pochodzenia etnicznego. Słowo „brytyjski” łączy się jednak z Wielką Brytanią²³ i z mieszkającymi tam Szkotami, Anglikami i Walijczykami.

To oni należą do etnicznej kategorii „białych Brytyjczyków”, w odróżnieniu od Irlandczyków, którzy w etnicznym sensie Brytyjczykami nie będą, choćby posia- dali brytyjskie obywatelstwo i urodzili się na terytorium Wielkiej Brytanii.

20 Por. M. Kułakowska, Kategorie ‘etniczności’ oraz ‘rasy’..., op. cit.

21 Mimo że w literaturze anglojęzycznej właściwie niekwestionowanym terminem na ozna- czenie poszczególnych części Zjednoczonego Królestwa jest country, najczęściej tłumaczone jako „kraj”, tutaj świadomie wykorzystuję fakt, że może być on również tłumaczony jako

„region”, aby uwidocznić różnicę pomiędzy Anglią a państwem brytyjskim.

22 F. Bechhofer, D. McCrone, Being British. A Crisis of Identity?, „Th e Political Quarterly”

2007, vol. 78, no. 2.

23 Wyrażenie „Wielka Brytania” odnosi się jedynie do jednej części brytyjskiego państwa, jak to też wskazuje pełna jego nazwa – Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

Warto w tym kontekście rozważyć kolejny przykład – brytyjskiej polityki naturalizacyjnej. Organem odpowiedzialnym za politykę naturalizacyjną pań- stwa brytyjskiego jest UK Border Agency w ramach brytyjskiego Home Offi ce.

Kwestie przyznawania brytyjskiego obywatelstwa regulują takie ustawy, jak British Nationality Act z 1981 roku, Nationality, Immigration and Asylum Act z roku 2002 oraz Immigration, Asylum and Nationality Act z roku 2006²⁴. For- malne kryteria obejmują między innymi swoiste „zasiedzenie” – przebywanie na terytorium Zjednoczonego Królestwa przez zdecydowaną większość ostatnich pięciu lat, „niekaralność” – zachowanie zgodne z prawem imigracyjnym, brak poważniejszych wykroczeń, a także kompetencje kulturowo-społeczne: języko- we (znajomość angielskiego, szkockiego lub walijskiego) oraz określone kom- petencje kulturowe, potwierdzone zdaniem egzaminu Life in the UK lub ukoń- czeniem kursu języka angielskiego wraz z komponentem edukacji obywatelskiej.

Egzamin Life in the UK ma – według ofi cjalnych wytycznych – udokumentować znajomość „brytyjskich tradycji i obyczajów”²⁵ i potwierdzać znajomość języka angielskiego. Wniosek o nadanie brytyjskiego obywatelstwa powinien być po- party przez dwie osoby mogące zarekomendować osobę ubiegającą się o przyzna- nie obywatelstwa (tzw. referees), w tym jednego obywatela Zjednoczonego Kró- lestwa²⁶. Wymóg „niekaralności” wiąże się z kryterium „dobrej reputacji” (good character) – zgodnie z informacjami dostępnymi na stronach UK Border Agency osoba starająca się o brytyjskie obywatelstwo jest zobowiązana poinformować o wszelkich wykroczeniach, nielegalnej działalności związanej z terroryzmem oraz innych powodach uzasadnionych wątpliwości dotyczących jej reputacji²⁷.

Dla przyszłych obywateli brytyjskich organizowane są specjalne ceremonie nadania obywatelstwa – za ich przygotowanie odpowiadają władze lokalne – podczas których przyszli obywatele uroczyście przyrzekają „szanować upraw-

24 BN7 – Naturalisation as a British Citizen, broszura informacyjna udostępniona na stronie brytyjskiego Home Offi ce, http://www.ukba.homeoffi ce.gov.uk/sitecontent/documents/

britishcitizenship/informationleafl ets/bnchapters/bn7.pdf?view=Binary (7.10.2013).

25 Zgodnie z informacjami udostępnionymi na stronach rządowych. Zob. Life in the UK Test, [w:] Guide. Become a British Citizen, https://www.gov.uk/becoming-a-british-citizen/life- in-the-uk-test (10.10.2013).

26 Guide AN. Naturalisation as a British Citizen – A Guide for Applicants, Home Offi ce, September 2013, http://www.ukba.homeoffi ce.gov.uk/sitecontent/applicationforms/

nationality/guide_an.pdf (10.10.2013), s. 11.

27 Więcej informacji na ten temat jest dostępnych w następujących dokumentach:

Guide AN, op. cit., s. 8–9; Booklet AN. Naturalisation Booklet – Th e Requirements, Home Offi ce, September 2013, http://www.ind.homeoffi ce.gov.uk/sitecontent/applicationforms/na- tionality/booklet_an.pdf (10.10.2013), s. 15–19, oraz we wskazówkach dla urzędników ocenia- jących aplikacje – Nationality Policy Guidance and Casework Instruction Chapter 18, Annex D:

Th e Good Character Requirement, Version 3.0, 13 September 2013, http://www.ind.home- office.gov.uk/sitecontent/documents/policyandlaw/nationalityinstructions/nichapter18/

ch18annexd?view=Binary (10.10.2013). Dokumenty te charakteryzuje ofi cjalny język, sugeru- jący aplikantowi, że zatajenie jakiejkolwiek informacji na temat jego przeszłości może zostać potraktowane jako przestępstwo.

nienia, wolności oraz prawa”²⁸ Zjednoczonego Królestwa. Od swojego nowego kraju otrzymują certyfi kat (świadectwo) obywatelstwa oraz materiały informa- cyjne (tzw. welcome pack). Pełen tekst przysięgi – udostępniany przez UK Border Agency – obejmuje przysięgę lojalności wobec rodziny królewskiej oraz zobo- wiązanie do przestrzegania brytyjskiego prawa oraz wypełniania obowiązków obywatelskich.

Obowiązek zdawania egzaminu Life in the UK został wprowadzony w roku 2005 dla osób starających się o uzyskanie brytyjskiego obywatelstwa (w roku 2007 objął on również osoby starające się o prawo stałego pobytu)²⁹. Egzamin ten ma równocześnie potwierdzić znajomość języka angielskiego oraz posiadanie wystarczającej wiedzy na temat Zjednoczonego Królestwa³⁰. Dla osób przygo- towujących się do egzaminu został przygotowany specjalny podręcznik, zatytu- łowany Life in the United Kingdom. A Guide for New Residents³¹. Co interesujące w kontekście tworzenia ofi cjalnej narracji dotyczącej „brytyjskości”, treść tego podręcznika ulega stosunkowo częstym zmianom³².

Warto zauważyć, że w najnowszej edycji podręcznika następuje również pró- ba wytłumaczenia czytelnikowi skomplikowanych relacji semantycznych zwią- zanych ze słowem „brytyjski”. Jak czytamy: „Ofi cjalna nazwa państwa [country]

to Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej. «Wielka Bry- tania» odnosi się jedynie do Anglii, Szkocji oraz Walii, nie zaś do Irlandii Pół- nocnej. Słowa takie jak «Brytania» [Britain], «Wyspy Brytyjskie» [British Isles]

czy «brytyjski» [British] odnoszą się jednakże na kartach tego podręcznika do każdego (mieszkańca) Zjednoczonego Królestwa”³³.

Temat polityki naturalizacyjnej wydaje się istotny, gdyż łączy w sobie kilka wątków istotnych dla współczesnych demokracji: po pierwsze, kwestie obywatel- stwa, określenie, kto i na jakich warunkach może być obywatelem; po drugie, ściś- le z nimi związane kwestie integracji imigrantów – czego państwo wymaga od osób pragnących przynależeć do danej wspólnoty politycznej; po trzecie, kwestie współczesnej tożsamości narodowo-politycznej – odpowiadając na pytanie, jakie wartości i tradycje mają zachowywać przyszli obywatele, społeczeństwo (władza)

28 Zob. Citizenship Ceremonies, http://www.ukba.homeoffi ce.gov.uk/britishcitizenship/

applying/ceremony/ (10.10.2013). W oryginale czytamy: „Pledge: I will give my loyalty to the United Kingdom and respect its rights and freedoms. I will uphold its democratic values. I will observe its laws faithfully and fulfi l my duties and obligations as a British citizen”.

29 A. Osler, Testing Citizenship and Allegiance. Policy, Politics and the Education of Adult Migrants in the UK, „Education, Citizenship and Social Justice” 2009, vol. 4 (1), s. 63–79.

30 Od 28 października 2013 r. wchodzą w życie nowe przepisy, zgodnie z którymi aplikanci będą zobowiązani zarówno do zdania egzaminu Life in the UK, jak i do wykazania się znajomością języka angielskiego na poziomie B1 lub wyższym. Zob. Changes to ‘Knowledge of Language and Life’ Requirements and Application Details, http://www.ukba.homeoffi ce.gov.

uk/sitecontent/newsfragments/85-koll (10.10.2013).

31 Life in the United Kingdom. A Guide for New Residents, wyd. III, Home Offi ce 2013.

32 Od momentu wprowadzenia testu w 2004 r. nastąpiły dwie zmiany – w 2007 oraz w 2013 r. Zob. tabela porównująca wersję z 2007 oraz z 2013 r., przedstawiona w Aneksie.

33 Life in the United Kingdom..., op. cit., s. 13.

odpowiada zarazem na pytanie o wartości i tradycje, będące podstawą ich włas- nej tożsamości.

Analizując po kolei wspomniane wyżej kwestie, najpierw wypada się odnieść do obywatelstwa. Z jednej strony uzyskanie go wydaje się stosunkowo proste, okres pięciu lat nie jest nadmiernie wygórowany. Należy również odnotować, że prawo brytyjskie dopuszcza możliwość posiadania podwójnego obywatelstwa³⁴, co stanowi ułatwienie dla osób, które z różnych przyczyn nie chcą rezygnować ze swojego wcześniejszego obywatelstwa. Co więcej, brak odwołań do jakich- kolwiek wymogów pochodzenia, więzów krwi, przodków pochodzenia brytyj- skiego. Z drugiej jednak strony, poprzez wprowadzenie egzaminu ze znajomości kultury i społeczeństwa brytyjskiego proces przyznawania obywatelstwa został wyraźnie utrudniony, osoby potencjalnie zainteresowane są teraz zmuszone do zapoznania się z treścią prawie 200-stronicowego podręcznika, wzrasta również koszt takiej procedury, sama opłata egzaminacyjna wynosi obecnie 50 funtów.

W niniejszej pracy najistotniejsze jest zagadnienie „typu idealnego” przyszłe- go obywatela – jaki powinien być „nowy Brytyjczyk”. Pierwszy rozdział Life in the United Kingdom został poświęcony wartościom i zasadom obowiązującym w Zjednoczonym Królestwie³⁵. Czytelnik znajdzie w nim informacje o „odpo- wiedzialności (…) i konieczności poszanowania praw, wartości i tradycji”³⁶, jakie wiążą się ze statusem obywatela. Autorzy podręcznika w sposób jednoznaczny normują powinności przyszłego obywatela: „Jeśli chcesz zostać rezydentem lub obywatelem Zjednoczonego Królestwa, powinieneś: przestrzegać prawa i sza- nować je, szanować prawa innych, także do wyrażania swoich opinii, traktować innych sprawiedliwie (nie dyskryminować), dbać o siebie i swoją rodzinę oraz troszczyć się o środowisko”³⁷.

Zdecydowaną większość podręcznika zajmują jednak trzy stosunkowo roz- budowane rozdziały poświęcone historii, systemowi politycznemu oraz charak- terystykom współczesnego społeczeństwa brytyjskiego. Czytelnik poznaje histo- rię Zjednoczonego Królestwa od czasów Stonehenge aż do ostatnich wyborów parlamentarnych w roku 2010, brytyjskie wynalazki, takie jak insulina, radar czy nawet bankomat, główne brytyjskie miasta oraz zabytki. W podręczniku umiesz- czone są również opisy najsłynniejszych brytyjskich sportowców czy fi lmów.

Rozmach oraz dokładność autorów tekstu w przedstawianiu detalicznych opisów poszczególnych wydarzeń może – jak się wydaje – zniechęcać osoby potencjalnie zainteresowane uzyskaniem brytyjskiego obywatelstwa.

Porównując najnowszą wersję podręcznika z wersją z 2007 roku, warto za- znaczyć, że w przypadku wcześniejszej edycji jedynie część informacji zawar- tych w książce obowiązywała aplikantów na egzaminie – osoby zainteresowane jego zdaniem nie musiały zapamiętywać treści dotyczących brytyjskiej historii

34 Can I Be a Citizen of Two Countries?, http://www.ukba.homeoffi ce.gov.uk/british- citizenship/dualnationality/ (12.10.2013).

35 Life in the United Kingdom. A Guide..., op. cit., s. 6–12.

36 Ibidem, s. 7.

37 Ibidem, s. 8.

czy też informacji o prawach obywatelskich bądź formach aktywnego uczestnic- twa w życiu społecznym³⁸. Przygotowując najnowsze wydanie, usunięto z kolei fragmenty zawierające praktyczne wskazówki, jak korzystać z ogólnie dostęp- nych usług bankowych czy medycznych – zasadnie uznając, że będą to treści dobrze znane osobom mieszkającym na terytorium Zjednoczonego Królestwa już dłuższy czas. Rozbudowane i uaktualnione zostały z kolei rozdziały dotyczące współczesnego społeczeństwa brytyjskiego. Najnowsza wersja podręcznika robi wrażenie bardziej wymagającej oraz mocniej akcentującej powinności przyszłe- go członka brytyjskiej wspólnoty politycznej. Można to – jak się wydaje – łączyć ze zmieniającą się retoryką polityczną na Wyspach Brytyjskich, związaną rów- nież ze zmianami na scenie politycznej.

Podsumowanie

Zanalizowane przykłady pokazują aktywne działania władzy państwowej w sfe- rze negocjowania tożsamości etnicznych i politycznych. Dokumentują również płynność istniejących kategorii i wyobrażeń. Widoczny jest jednak fakt, że te działania nie odbywają się w swoistej próżni społecznej, często są reakcją na ist- niejącą presję poszczególnych grup bądź zmieniającą się sytuację międzynarodo- wą, innymi słowy mamy do czynienia raczej z dialogiem poszczególnych part- nerów społecznych niż z arbitralnym defi niowaniem konkretnych kategorii. Co więcej, negocjowanie czy rekonstruowanie tożsamości jest wyraźnie usytuowane w tradycji, historii i pamięci społecznych poszczególnych grup, które wyznaczają ramy i możliwy kontekst interpretacyjny.

38 Life in the United Kingdom. A Journey to Citizenship, wyd. II, Home Offi ce 2011. Jest to XI wydanie wersji z 2007 r., s. vi.

Aneks Porównanie dwóch wersji podręcznika do egzaminu z wiedzy o życiu w Zjednoczonym Królestwie (Life in the UK Test) Life in the United Kingdom. A Journey to Citizenship (2007)Life in the United Kingdom. A Guide for New Residents (2013) 149 stron182 strony Rozdziały: (1) The making of the United Kingdom – przedstawia historię Zjednoczonego Królestwa od Celtów i najazdu Rzymian aż do czasów dzisiejszych (13%)* (2) A changing society – opisuje współczesne zmiany społeczne, ruchy migracyjne, sytuację kobiet oraz podstawowe informacje na temat brytyjskiego systemu edukacyjnego (5%) (3) UK Today: A profi le – zawiera opis profi lu demografi czno-społecznego państwa brytyjskiego (5%) (4) How the United Kingdom is governed – opisuje brytyjski system polityczny, uwzględnia różnice pomiędzy poszczególnymi krajami królestwa, wynikłe na skutek procesów dewolucyjnych (7%) (5) Everyday needs – ułatwia korzystanie z konkretnych usług i świadczeń, takich jak publiczna służba zdrowia (NHS) czy transport publiczny (13%) (6) Employment – opisuje sytuację na brytyjskim rynku pracy (7%) (7) Knowing the Law – przedstawia między innymi prawa i obowiązki obywatelskie (9%) (8) Sources of help and information – zawiera praktyczne wskazówki na temat tego, gdzie ewentualnie szukać pomocy czy dodatkowych informacji (3%) (9) Building better communities – dotyczy dobrych praktyk obywatelskich oraz aktywnego uczestnictwa w życiu społeczno-politycznym Zjednoczonego Królestwa (5%)

Rozdziały: (1) The values and principles of the UK – przedstawia podstawowe (fundamentalne) zasady życia w Zjednoczonym Królestwie, takie jak „demokracja, poszanowanie prawa, indywidualne wolności, tolerancja wobec odmiennych przekonań i wyznań oraz uczestnictwo w życiu społeczności”** (3%) (2) What is the UK? – opisuje poszczególne kraje wchodzące w skład Zjednoczonego Królestwa (1%) (3) A long and illustrious history – dotyczy brytyjskiej historii od epoki kamienia aż do ostatnich wyborów w roku 2010 i uformowania koalicyjnego rządu przez Konserwatystów i Liberalnych Demokratów (30%) (4) A modern, thriving society – przedstawia charakterystyki współczesnego społeczeństwa brytyjskiego – różnorodność etniczną, religijną, zawiera informacje na temat najpopularniejszych dyscyplin sportowych, kultury brytyjskiej czy rozrywek (26%) (5) The UK government, the law and your role – opisuje brytyjski system konstytucyjny i prawny oraz możliwości aktywności społecznej (25%) Test, składający się z 24 pytań, obejmuje jednak tylko rozdziały od 2 do 6. Test, składający się z 24 pytań, obejmuje zagadnienia z całego podręcznika. * Jest to informacja dotycząca tego, jaka część całości podręcznika poświęcona jest wybranej kwestii. Procenty nie sumują się do 100, gdyż pominięte zostały takie części pod- ręczników jak słowniki i aneksy. ** Life in the United Kingdom. A Guide..., op. cit., 2013, s. 7–8.