47 46 3 .1 De.plek.van.duurzaamheid.in.het.Programma.van.Eisen 3 .2. De.ontwikkeling.van.het.duurzame.Programma.van.Eisen . Reflectie.en.richtlijnen
3
een duurzaam
Programma
van Eisen
Vertaal de scope in concrete doelstellingen
Met. de. scope. van. het. project. is. er. een. goede. basis. gelegd. voor. het. uitwerken. van. concrete. doelstellingen,. zoals. een. meetbare. prestatie. door. de. toepassing. van. een. of. meerdere. duurzame. meet-. en. scoringsinstrumenten ..Wanneer.de.nadruk. ligt.op.de.technische.prestatie.van.het.ge- bouw.zelf,.volstaat.de.EPC-.of.GreenCalc+-berekening .. De. prestaties. vanuit. een. bre-dere. scope. van. duurzaamheid. kunnen. beter. worden. gemeten. met. BREEAM .. Voor.sommige.duurzame.doelstellingen.is. (nog).geen.goede.meetlat.voorhanden ..In. dat.geval.is.het.zaak.om.een.eigen.kader,. doelstellingen. en. meetlat. te. creëren .. Dit. kost.extra.tijd.en.creativiteit,.maar.loont.in. het.proces,.omdat.duurzaamheid.hierdoor. tastbaarder.wordt.en.beter.aansluit.op.het. specifieke. karakter. van. de. organisatie. en. het.project ..Hierdoor.blijft.de.motivatie.tij-dens.het.proces.hoger ..
Evalueer de haalbaarheid van de doelstellingen
In.deze.fase.van.het.proces.zijn.de.gevol-gen. van. het. eventueel. bijstellen. van. de. duurzame.ambities.nog.beperkt ..Daarom.
is.het.verstandig.juist.in.het.begin.de.mo-gelijke. consequenties. van. de. duurzame. ambities. te. overzien .. Te. denken. valt. aan. het. opstellen. van. een. afbreuk-. en. risico-inventarisatie. van. de. duurzame. doelstel- lingen,.waarbij.naast.financiële.ook.ande-re.aspecten.zoals.de.beschikbare.tijd,.de. afhankelijkheid.van.externe.partijen.en.het. politieke.speelveld.meegenomen.worden. in.een.afweging.over.de.haalbaarheid.van. de.doelstellingen .
Deel de ambitie, scope en doelstellingen met de stakeholders
Juist.omdat.duurzaamheid.voor.verschil-lende. uitleg. vatbaar. is,. is. het. van. belang. om.de.scope.die.voor.het.project.geldt.te. delen. met. de. andere. leden. van. het. pro-jectteam .. Besteed. ook. aandacht. aan. de. persoonlijke.en.professionele.ambities.van. de.andere.partijen.en.kijk.in.hoeverre.deze. te.verwerken.zijn.in.de.projectdoelstellin-gen ..Hoe.meer.mensen.belang.hebben.bij. het.slagen.van.het.project,.hoe.groter.het. draagvlak.is ..Doe.dit.niet.eenmalig,.maar. herhaal. dit. soort. sessies. tijdens. het. pro-ces .. Op. die. manier. worden. ook. partijen. die. pas. later. in. het. proces. hun. intrede. doen,. betrokken. bij. de. motivatie. en. uit-gangspunten.van.het.duurzame.project .
Alijd van Doorn
48 49
1. Projectdefinitie
- Huisvestingsopgave: bestemming(en) van het gebouw, indicatie van de omvang - Motivatie, ambities, huisvestingsdoelen, toekomstvisie
- Informatie over de organisatie: missie, visie, organisatiestructuur, activiteiten nu en in de toekomst - Interne en externe randvoorwaarden zoals tijd, budget en regelgeving
- Betrokkenen bij de huisvestingsopgave en hun taken en verantwoordelijkheden
2. Beeldverwachting
- Beoogde esthetische kwaliteit van het gebouw
- Beoogde esthetische kwaliteit van de afzonderlijke ruimten
3. Functioneel Programma van Eisen
- Eisen aan de locatie (bereikbaarheid, parkeergelegenheid, uitstraling, milieukwaliteit)
- Beoogde gebruikskwaliteit van het gebouw en gebouwdelen, vertaald in functionele eisen ten aan-zien van toegankelijkheid, doelmatigheid, flexibiliteit, veiligheid en gezondheid, comfort, ruimte-lijke oriëntatie, privacy en contact, duurzaamheid, belevingswaarde en toekomstwaarde
- Overzicht van de gewenste functies en daartoe benodigde ruimte - Ruimtelijke relaties tussen functies/activiteiten, logistiek
- Overzicht van typen ruimten, aantal, m2, gewenste functionaliteit en comfort per ruimte 4. Technisch Programma van Eisen
- Technische prestatie-eisen op het gebied van onder meer lucht, licht, geluid, temperatuur, draag-vermogen en duurzaamheid
Voorbeeld Inhoudsopgave van het Programma van Eisen
Een.standaard.inhoudsopgave.volgt.min.of.meer.de.ontwikkeling.van.abstracte,.kwali-tatieve.eisen.en.wensen.naar.concrete,.meetbare.prestatie-eisen ..De.eerste.twee.hoofd-stukken.van.het.Programma.van.Eisen.worden.ook.wel.het.‘ambitiedocument’.genoemd .. De. literatuur. noemt. dit. het. strategisch. Programma. van. Eisen. (Blyht. &. Worthington,. 2010) ..In.feite.vormt.de.inhoud.van.deze.delen.de.kwalitatieve.context.voor.de.concrete. uitwerking.van.de.functionele.en.technische.eisen.in.de.andere.hoofdstukken ..Het.is.na-tuurlijk.mogelijk,.zo.niet.wenselijk,.om.de.opbouw.en.indeling.van.het.programma.voor. ieder.project.specifiek.te.maken,.afhankelijk.van.de.aard.van.de.opgave,.prioriteiten.en. accenten ..Beredeneerd.vanuit.de.algemene.indeling.van.het.Programma.van.Eisen.zijn. er.de.volgende.opties.om.de.duurzame.ambities.een.plek.te.geven:
ALS APArTE PArAgrAAf
Bij.deze.variant.ligt.het.voor.de.hand.om.de.paragraaf.over.duurzaam.bouwen.onder.te. brengen.in.het.technische.PvE.en.de.duurzaamheid.te.omschrijven.als.een.prestatie-eis,. bijvoorbeeld.in.de.vorm.van.een.te.behalen.EPC.of.een.duurzaamheidsscore.bij.de.toe-passing.van.een.bepaald.meetinstrument ..Bij.het.programma.voor.het.nieuwe.gemeen-tehuis.van.de.gemeente.Montferland.wordt.de.GPR-methode.voorgeschreven ..Voor.het. thema.energie.geldt.als.ambitie.‘zo.hoog.mogelijk’,.terwijl.op.de.andere.thema’s.van. de.GPR.volstaan.wordt.met.een.gemiddelde.score.(niet.beter.dan.het.Bouwbesluit) .. Het.realiseren.van.de.ambitie.wordt.ook.gerelateerd.aan.een.terugverdientijd,.vijftien.
Als.de.ambitie.en.doelstellingen.voor.het.duurzame.ontwerppro-ject.helder.zijn,.is.de.volgende.stap.om.deze.te.vertalen.naar.het.
Programma. van. Eisen. (PvE) .. Hierin. legt. de. opdrachtgever. al. zijn.
eisen,.wensen.en.randvoorwaarden.vast.voor.het.project ..Het.PvE.
is. een. van. de. belangrijkste. middelen. die. de. opdrachtgever. tot.
zijn.beschikking.heeft.om.te.sturen.op.het.beoogde.eindresultaat.
(Voordt.&.Wegen,.2009)
..Het.schrijven.van.een.PvE.dwingt.de.op-drachtgever.om.goed.na.te.denken.over.wat.hij.of.zij.precies.wil,.
waarom,.en.welke.middelen.hiervoor.nodig.zijn
..Het.maakt.zicht-
baar.of.de.ambities.en.randvoorwaarden.zoals.tijd,.geld.en.regel-geving.bij.elkaar.passen ..Tijdens.het.ontwerpproces.dient.het.PvE.
als.toetssteen.van.de.kwaliteit.en.kosten.van.het.ontwerp ..
Het. PvE. is. daarmee. een. belangrijk. communicatiemiddel. tussen.
de.opdrachtgever.en.alle.andere.partijen
..Het.kan.ook.worden.ge-bruikt.als.contractdocument ..Het.lijkt.dus.logisch.dat.het.PvE.bij.
duurzame. ontwerpprojecten. een. centrale. rol. krijgt .. In. de. praktijk.
blijkt.dat.er.nog.grote.verschillen.zijn.in.de.manier.waarop.de.duur-zame.ambities.in.het.PvE.worden.verwoord.(Rogaar,.2011) ..Aan.de.
ene.kant.laat.dit.overzicht.(p51).zien.dat.men.nog.zoekende.is.naar.
een.manier.om.de.duurzame.ontwerpopgave.te.vertalen.in.het.Pro-gramma.van.Eisen ..De.relatie.tussen.de.ambities.en.toetsbare.eisen.
in. het. programma. is. onduidelijk,. de. duurzame. eisen. zijn. zonder.
eenduidige.systematiek.in.het.programma.terechtgekomen,.of.er.
is.zelfs.helemaal.geen.programma.opgesteld ..Aan.de.andere.kant.
geeft.dit.overzicht.de.veelzijdigheid.van.het.duurzaamheidsbegrip.
weer ..Het.is.mogelijk.om.voor.ieder.project.een.op.maat.gesneden.
duurzame.aanpak.te.bedenken ..Zowel.de.plek.van.duurzaamheid.
in. het. Programma. van. Eisen. als. de. manier. waarop. de. duurzame.
ambitie.zich.in.het.programma.kan.ontwikkelen,.passeren.de.revue .
3.1 De positie van duurzaamheid in het Programma
van Eisen
Afhankelijk. van. de. omvang. en. complexiteit. van. de. opgave. kan. het. aantal. eisen. en. wensen.hoog.oplopen ..Dit.vraagt.om.een.heldere.en.overzichtelijke.indeling.van.het. PvE .. Hoewel. de. indeling. per. project. kan. verschillen,. is. volgens. de. literatuur. in. ieder. geval.informatie.nodig.over.de.projectdefinitie,.de.beeldverwachting,.het.functioneel. Programma.van.Eisen,.en.het.technisch.Programma.van.Eisen.(Dam,.Smits.et.al .,.1996;. NEN,.1993a,.1993b;.Spekkink,.2006;.Voordt.&.Wegen,.2009;.Wijk,.2004) .
50 51
DuurzAME ProJECTAMBITIE DuurzAME EISEN IN PVE ProJECT 1 Hotel ‘Het.duurzaamste.hotel.van.Europa’ Geen.duurzame.eisen.in.het.PvE (later.‘Leed.Platinum’) ProJECT 2 Onderwijsgebouw.1 Laag.energieverbruik.(EPC.0,7) ‘Een.gezond.binnenklimaat’ Onder.het.hoofdstuk.‘Interne.voor- waarden’.is.een.paragraaf.duurzaam-heid.opgenomen,.waarin.onder.andere. de.energiereductie.aan.bod.komt . De.gezondheidseisen.staan.per.thema. (thermisch.comfort,.luchtkwaliteit,. visueel.comfort,.akoestisch.comfort.en. trillingen).vermeld.onder.de.prestatie. eisen . ProJECT 3 Commercieel. kantoor Duurzame.ambitie.krijgt.pas.in. ontwerpfase.vorm ..Concrete.doel-stelling.is.‘Leed.Platinum’ ... Later.BREEAM-NL. In.het.algemene.deel.van.het.PvE.is een.paragraaf.‘Duurzaamheid’.opge-nomen . In.het.technische.deel.staan.eisen.t .b .v .. het.binnenmilieu.beschreven:.met.name. een.EPC-eis.van.10%.van.de.wettelijke. norm.en.concrete.duurzame.ontwerp-oplossingen ProJECT 4 Onderwijsgebouw.2 Een.Cradle.to.Cradle-gebouw Een.energieneutraal.gebouw Een.gezond.binnenklimaat Het.PvE.is.opgebouwd.rondom.de.. thematische.indeling.van.BREEAM-NL. De.doelstellingen.met.betrekking.tot. de.duurzaamheidambities.zijn.als.op-ties.opgeschreven,.inclusief.voorziene. meerkosten Bij.gezondheid.wordt.verwezen.naar. de.uitgangspunten.van.de.algemene. standaard.‘Frisse.scholen’
Verschillende formuleringen van duurzaamheid in het Programma van Eisen (Rogaar, 2011)
jaar.voor.energie,.tien.jaar.voor.de.andere.thema’s ..Door.een.hogere.terugverdientijd. te.hanteren.is.het.mogelijk.om.een.hogere.ambitie.te.realiseren ..Het.is.ook.mogelijk.om. in.plaats.van.een.prestatie-eis.een.lijst.met.voorgeschreven.duurzame.maatregelen.te. hanteren,.zoals.in.het.PvE.voor.Alaska.van.Shell ..De.Dubo-catalogus.–.het.voormalige. Nationaal.Pakket.Duurzaam.Bouwen.van.de.Stichting.Bouwresearch.–.geeft.een.kader. voor.mogelijke.maatregelen ..Een.voordeel.van.het.opnemen.van.maatregelen.in.plaats. van.specificaties.is.de.mogelijkheid.om.al.tijdens.de.programmafase.de.kosten.van.de. duurzame.ambities.te.ramen ..Een.nadeel.is.de.beperkende.werking.op.het.vinden.van. creatieve.oplossingen.door.het.ontwerpteam .
In het Programma van Eisen worden ambities en eisen geformuleerd die vervolgens in het ontwerppro-ces als leidraad dienen. In dit proontwerppro-ces worden ontwerpconcepten opgesteld, waarin de diverse kwaliteiten (en binnen de kwaliteit ‘Dubo’ de diverse thema’s, zoals energie, binnenmilieu, materialen, water, afval en omgeving) op een harmonieuze wijze zijn geïntegreerd. [...] De gemeente kiest voor een kwalitatief goed gebouw, waar indien rendabel ook een aantal maatregelen op Dubo-gebied zijn meegenomen. Bewezen technieken die kosteninteressant zijn mogen toegepast worden. Een terugverdientijd van tien jaar wordt als uitgangspunt gehanteerd. [...] Voor energie streven we een zo hoog mogelijke ambitie na met een maximaal exploitatievoordeel. De terugverdientijd mag vijftien jaar zijn. Voor de overige GPR-thema’s materialen, afval, water en gezondheid is een rapportcijfer van 5,0 (Bouwbesluiteisen voor specifieke thema’s) het uitgangspunt. De investeringskosten voor Dubo-maatregelen zijn niet voorzien in dit Programma van Eisen.
Tekstfragmenten uit het PvE voor een nieuw gemeentehuis in Montferland (GPR-methode) (Rogaar, 2011)
Bij de bouw van het kantoorgebouw moet zo veel mogelijk aangesloten worden bij de huisvestingsvi-sie van Shell International B.V. met betrekking tot duurzaam bouwen. Bij de keuze van de materialen, constructies en installaties moeten de volgende zaken worden meegenomen in de overweging: onder-houdsarm, milieubewust en energiebewust. [...] Shell International B.V. hecht grote waarde aan een ‘groen’ en duurzaam imago van haar huisvesting. Tastbare (voor cliënten en medewerkers) maatregelen zijn van belang voor het uitdragen van dit imago.
Dubo-ambitie
Basisniveau: in het basisniveau worden alle vaste maatregelen uit het Nationaal pakket utiliteitsbouw toegepast. Het basisniveau omvat daarmee het realiseren van ten minste alle vaste maatregelen uit het nationaal pakket Utiliteitsbouw.
Plusniveau: in het plusniveau worden naast genoemde maatregelen ook nog variabele maatregelen toegepast. Deze kunnen grotendeels kostenneutraal worden toegepast. Het plusniveau omvat daarmee het toepassen van de volgende maatregelen uit het Nationaal pakket Utiliteitsbouw:
a. Alle vaste maatregelen
b. Maatregel U443 (Lever een duidelijke gebruikershandleiding mee) c. Alle van toepassing zijnde kostenneutrale variabele maatregelen d. Ten minste 30% van de variabele maatregelen uit het thema energie
De variabele maatregelen dienen op haalbaarheid en toepasbaarheid getoetst te worden. Onderdeel van die toetsing dient zonder meer te zijn een haalbaarheidsonderzoek van warmte- en koudeopslag in de bodem.
52 53 ALS LEITMoTIV Voor hET ProgrAMMA VAN EISEN
De.meest.integrale.en.diepgaande.manier.om.duurzaamheidsambities.te.verwerken. in. het. PvE,. is. het. thema. terug. te. laten. keren. bij. alle. onderwerpen. die. in. het. PvE. standaard. de. revue. passeren,. zoals. de. projectdefinitie,. de. beeldverwachting. en. de. functionele.en.technische.eisen ..Deze.manier.van.integratie.van.de.duurzaamheid.in. het.PvE.komt.nog.niet.vaak.voor ..Het.integreren.van.het.duurzaamheidsaspect.kan. bijvoorbeeld.worden.gerealiseerd.door.als.volgt.aan.ieder.hoofdstuk.een.paragraaf. duurzaamheid.toe.te.voegen .
Projectdefinitie: duurzaam bouwen als onderdeel van de huisvestingsopgave Beschrijving.van.de.motivatie,.scope.en.doelstellingen.ten.aanzien.van.duurzaam.bou-wen ..In.feite.is.dit.het.ambitiedocument,.dat.is.opgesteld.aan.de.hand.van.de.richtlijnen. die.in.het.vorige.hoofdstuk.gegeven.zijn ..Het.al.dan.niet.toepassen.van.een.bepaalde. duurzame.ontwerpstrategie,.zoals.Cradle.to.Cradle-bouwen,.kan.ook.in.deze.paragraaf. worden.opgenomen ..Ook.de.financiële.randvoorwaarden.in.relatie.tot.duurzaam.bou-wen.krijgen.hier.een.plek .
Beeldverwachting: esthetische kwaliteit in relatie tot duurzaam bouwen
Beschrijving.van.de.mate.waarin.het.wenselijk.is.om.de.duurzame.toepassingen.zicht-baar.te.maken,.ook.aan.de.hand.van.referentieprojecten-.of.beelden ..Eventueel.ook.een. omschrijving. van. de. verwachte. esthetische. duurzame. kwaliteit,. zoals. de. ecologische. stijl.of.de.hightech.stijl.(zie.hoofdstuk.2) .
Functioneel PvE: gebruikerseisen in relatie tot duurzaam bouwen
Beschrijving. van. functionele. duurzame. kwaliteitsaspecten. zoals. Gezond. Bouwen. en. flexibiliteit,.voor.zover.deze.van.toepassing.zijn ..In.deze.paragraaf.kan.ook.worden.aan-gegeven.waar.de.boven-.en.ondergrenzen.zitten.ten.aanzien.van.het.gebruikscomfort. in.relatie.tot.het.realiseren.van.de.duurzame.kwaliteit ..Bijvoorbeeld.of.men.het.accep-tabel.vindt.om.de.standaard.zomer-.en.wintertemperatuur.enkele.graden.bij.te.stellen. om.zo.de.warmte-.en.koelingslast.te.beperken .
Technisch PvE: technische eisen in relatie tot duurzaam bouwen
Beschrijving.van.de.meetbare.technische.prestatie-eisen.die.voortvloeien.uit.de.moti-vatie,.visie.en.ambitie.op.duurzaam.bouwen .
Een.andere.mogelijkheid.om.het.integrale.karakter.van.de.duurzaamheid.in.het.PvE.te. benadrukken. die. feitelijk. nog. een. stap. verder. gaat,. is. het. gebruik. van. de. duurzaam-heidsthema’s.als.indeling.van.de.hoofdstukken.van.het.PvE ..Het.programma.voor.het. nieuwe.stadskantoor.van.Venlo.bijvoorbeeld.is.ingedeeld.op.basis.van.thema’s.die.zijn. afgeleid. van. ambitie. om. C2C. te. bouwen. (integraliteit,. mens,. energie,. materiaal. etce-tera) ..Per.thema.zijn.de.eisen.en.wensen.in.kwalitatieve.richtlijnen.uitgewerkt ..Hierbij.is. bewust.gekozen.om.de.ontwerpvrijheid.zo.min.mogelijk.te.beperken ..Ook.de.indeling. van.BREEAM.kan.worden.gebruikt.om.het.PvE.te.structureren .
ALS APArT hoofDSTuk of DoCuMENT
Door.in.het.PvE.een.apart.hoofdstuk.aan.het.onderwerp.duurzaam.bouwen.te.wijden,. wordt.het.belang.van.dit.thema.in.het.project.onderstreept ..Naast.de.uitwerking.van. de.technische.prestatie-eisen.en.de.financiële.kaders.voor.het.realiseren.van.de.duur-zame. ontwerpoplossingen. kunnen. in. dit. hoofdstuk. ook. de. motivatie. om. duurzaam. te. bouwen. en. de. uitwerking. van. de. kwalitatieve. ambities. aan. de. orde. komen .. Bij. het.PvE.voor.de.Faculteit.Geesteswetenschappen.van.de.Universiteit.van.Amsterdam. (UvA).is.duurzaam.bouwen.niet.als.apart.hoofdstuk.in.het.PvE.opgenomen,.maar.wel. als. paragraaf. onder. het. hoofdstuk. ‘Uitgangspunten. en. Randvoorwaarden’ .. Op. deze. plek.wordt.ook.verwezen.naar.een.uitgebreider.hoofdstuk.over.duurzaam.bouwen.in. het.Huisvestingsplan ..Op.deze.manier.krijgt.het.duurzaamheidsthema.een.strategisch. karakter ..Voor.het.Gezondheidspark.Ezinge.is.de.opdrachtgever.nog.een.stap.verder-gegaan ..Het.thema.duurzaamheid.is.voor.dit.project.gedetailleerd.uitgewerkt.in.een. apart.visiedocument .
De UvA wil duurzaamheid steviger verankeren in het huisvestingsbeleid en zich mede op basis hiervan meer profileren als een duurzame universiteit. De UvA is, evenals andere Nederlandse universiteiten, in 2007 toegetreden tot de tweede Meerjarenafspraken Energie-efficiency (MJA 2). Eind 2008 is de MJA 2 overgegaan in de MJA3. Daarnaast heeft de UvA met de overheid een aanvullend convenant ‘Duur-zaam Inkopen’ afgesloten. Er zal over vier jaar 11,1% energie-efficiencyverbetering (gemiddeld 2,78% per jaar) bewerkstelligd worden en er wordt dan aan de eerder genoemde doelstelling voldaan. Door de maatregelen wordt eveneens over vier jaar 14,6% CO2-uitstoot vermeden (gemiddeld 3,6% per jaar).
Voor oktober 2012 wordt het Energie-efficiencyplan (EEP) geactualiseerd voor de periode 2013-2016. De concretisering van de opgestelde uitgangspunten van de UvA betekent dat met een Lange termijn-blik naar gebouwen wordt gekeken. Dat houdt onder andere in:
- Zo efficiënt mogelijk m2 gebruik, en het realiseren van zo min mogelijk m2 huisvesting en daarmee
terugdringen van het CO2-gebruik
- Voorkom belasting van het milieu. Bij de bouw, maar ook later als het gebouw niet meer voldoet - Bouw het gebouw zo, dat het in de toekomst gemakkelijk aangepast kan worden aan de wensen van
(nieuwe) gebruikers
- Pas duurzame technieken toe om energie, materiaal en geld te besparen
- Zorg dat energiezuinig gebruik en beheer van het gebouw eenvoudig is voor gebruikers - Duurzaam inkopen van materialen (Cradle to Cradle)
- Naast het opnemen van de EPC-norm, dienen ook andere aspecten van duurzaamheid, zoals mili-eubelasting van materiaal, energie en waterverbruik, meegenomen te worden. De duurzaamheid-sambitie kan inzichtelijk en meetbaar worden gemaakt met behulp van instrumenten als Greencalc+.
Beperkingen van Greencalc+, zoals de geringe aandacht voor duurzaam materiaal gebruik, zullen
als extra eis in projecten worden meegenomen. Het is lastig om het Greencalc+-ambitieniveau te
koppelen aan een EPC. Dit komt doordat de EPC afhankelijk is van de gebruiksfunctie. Richtlijn is uit te gaan van een minimale milieu-index van 184 (GreenCalc+).
Tekstfragment uit het Voorlopig Programma van Eisen voor de Faculteit der Geesteswetenschappen te Amsterdam (Ackerman, Kreijkes et al., 2010)
54 55
3.2 ontwikkeling van het duurzame Programma van
Eisen
Er.zijn.drie.verschillende.methoden.om.het.Programma.van.Eisen.te.ontwikkelen.(Alblas,. 2008;.Esser,.2011;.Voordt.&.Wegen,.2009) ..De.eerste.mogelijkheid.is.een.ontwikkeling. vooraf,. waarbij. het. programma. in. zijn. geheel. wordt. opgesteld. tijdens. de. initiatief-. en. definitiefase ..De.tweede.variant.is.een.gefaseerde.ontwikkeling,.waarbij.het.programma. parallel.aan.het.ontwerpproces.van.globaal.naar.gedetailleerd.wordt.opgesteld ..De.derde. optie.is.een.geïntegreerde.ontwikkeling,.waarbij.continue.interactie.is.tussen.program-meren.en.ontwerpen ..Er.is.geen.eenduidige.uitspraak.te.doen.over.welke.variant.voor. welk. type. project. het. meest. geschikt. is .. De. keuze. hangt. mede. af. van. de. omvang. en. complexiteit. van. de. opgave,. de. ervaring. en. professionaliteit. van. de. opdrachtgever. en. ontwerper(s),.de.invloed.die.de.opdrachtgever.tijdens.het.proces.wil.kunnen.uitoefenen,. het.vertrouwen.dat.partijen.in.elkaar.hebben,.en.de.contractvorm.(Koning.&.Sproncken,. 2001;.Koster,.2008) ..Welke.variant.het.realiseren.van.duurzame.ontwerpambities.het.bes-te.ondersteunt,.is.nog.maar.beperkt.onderzocht ..Op.basis.van.de.algemene.kenmerken. van.de.verschillende.varianten.zijn.wel.logische.verbanden.te.leggen .
VOORAF PvE Finaal
Ontwerp
PvE VO
SO
Ontwerp PvE Groeiend
PvE Basis PvE DO
SO PvE def. SO Bestek Bestek PvE Start GEFASEERD GEÏNTEGREERD Bestek
Drie varianten voor het ontwikkelen van een PvE (Prins, Heintz et al., 2001)
Thema’s
Op basis van het C2C-principe heeft de gemeente ervoor gekozen de volgende thema’s leidend te laten zijn bij het ontwerp, de realisatie en het gebruik van het nieuwe stadskantoor:
- Integraliteit - Mens - Energie - Materiaal - Natuur - Efficiënt ruimtegebruik - Beheer en onderhoud - Economie
De thema’s worden in de volgende hoofdstukken nader uitgewerkt. In dit PvE op hoofdlijnen worden ontwerpers uitgenodigd maximaal te a ticiperen op het C2C-concept. Om dit te bereiken worden daarbij suggesties aangereikt in plaats van harde eisen geformuleerd.
Tekstfragment uit het PvE voor het nieuwe stadskantoor te Venlo (Rogaar, 2011)
CoNCLuSIE
Er.zijn.verschillende.mogelijkheden.om.duurzaamheid.in.het.Programma.van.Eisen.te. integreren ..Voor.haar.functie.als.toetssteen.kan.in.veel.gevallen.waarschijnlijk.worden. volstaan.met.het.beschrijven.van.de.eisen.en.wensen.als.onderdeel.van.het.technische. PvE .. Een. Programma. van. Eisen. is. echter. meer. dan. een. toetsinstrument .. Het. vormt. misschien.wel.de.belangrijkste.input.voor.het.ontwerpteam ..Met.de.manier.waarop.de. opdrachtgever.zijn.wensen.in.het.PvE.verwoordt,.geeft.hij.aan.welke.thema’s.belangrijk. zijn.en.hoe.de.opgave.geïnterpreteerd.moet.worden ..Daarom.ligt.het.voor.de.hand.om. in. het. Programma. van. Eisen. breder. en. uitdrukkelijker. aandacht. te. besteden. aan. het. duurzaamheidsthema.naarmate.dat.een.grotere.rol.speelt.in.het.project .
Uiteindelijk.is.er.niet.één.‘juiste’.manier.om.duurzaamheid.in.het.PvE.te.verankeren,. maar.wel.een.manier.die.het.beste.past.bij.het.project ..Deze.hangt.voor.een.belangrijk. deel. af. van. de. motivatie. en. de. scope. van. het. project .. Het. ligt. bijvoorbeeld. voor. de. hand.dat.een.commerciële.opdrachtgever.die.voor.de.markt.bouwt.vooral.duurzame. elementen.interessant.vindt.die.meetbaar.leiden.tot.een.waardevermeerdering.van.de. vastgoedontwikkeling.in.de.vorm.van.een.hogere.huurprijs.of.een.hogere.eindwaarde .. Het. volgende. hoofdstuk. gaat. dieper. in. op. de. financiële. motivaties. om. duurzaam. te. bouwen ..Wanneer.deze.ambitie.vertaald.wordt.in.concrete.eisen,.leidt.dat.vanzelfspre-kend. tot. een. nadruk. op. de. technische. eisen. aan. duurzaamheid. zoals. energiebespa-rende.maatregelen,.of.tot.het.toepassen.van.een.erkende.duurzame.meetlat .
In. het. programma. vertaalt. deze. ambitie. zich. het. beste. in. een. afzonderlijke. para-graaf.waarin.de.technische.specificaties.zo.veel.mogelijk.kwantitatief.zijn.benoemd ..De. verwachting.is.dat.de.scope.van.het.project.breder.wordt.naarmate.de.motivatie.een. meer.maatschappelijk.karakter.heeft.en.bijvoorbeeld.ook.gericht.is.op.het.welbevinden. en.de.gezondheid.van.de.gebruiker,.nu.en.in.de.toekomst.(Doorn,.2010;.Doorn,.Voordt. et. al .,. 2011) .. Dit. vraagt. om. een. meer. integrale. inpassing. en. kwalitatieve. benadering. van.duurzaamheid.in.het.Programma.van.Eisen ..Deze.aanpak.past.bijvoorbeeld.bij.een. opdrachtgever. die. zelf. eindgebruiker. is .. Deze. veronderstelling. wordt. bevestigd. door. de.analyseresultaten.van.twee.schoolgebouwen.en.twee.commerciële.projecten.die.in. het.bovenstaande.overzicht.naast.elkaar.zijn.gezet.(Rogaar,.2011) ..De.eisen.bij.de.twee. schoolprojecten.zijn.vooral.kwalitatief.ingestoken ..Naast.het.thema.energie.voert.het. thema.gezondheid.in.deze.projecten.de.boventoon ..Bij.de.twee.commerciële.projecten. is.voor.een.zuiver.kwantitatieve.benadering.gekozen .
56 57 van.het.programma.en.het.ontwerp.bevorderen,.doordat.de.architect.uit.eerste.hand.
de.informatie.krijgt.om.zijn.ontwerpproces.te.kunnen.starten ..De.technische.prestatie-eisen.worden.pas.bij.de.start.van.de.definitieve.ontwerpfase.in.het.PvE.opgenomen .. De.ontwerper.krijgt.dus.steeds.alleen.de.informatie.die.op.dat.moment.nodig.is ..Met. deze. aanpak. zijn. de. kaders. per. fase. duidelijk,. terwijl. tijdens. het. proces. de. mogelijk-heid.blijft.bestaan.om.eisen.nader.te.specificeren ..Omdat.de.ontwerpende.partijen.op. basis.van.een.vrijere.opdracht.kunnen.werken,.ondersteunt.deze.aanpak.creativiteit.en. innovatie.in.het.ontwerpproces ..Een.nadeel.van.een.gefaseerde.aanpak.is.dat.het.PvE. minder. helder. als. toetsingsmiddel. kan. worden. gebruikt,. omdat. de. scheiding. tussen. vraag.(PvE).en.oplossing.(ontwerp).diffuus.wordt.(Doorn,.2004) ..Een.mogelijke.oplos-sing.hiervoor.is.het.inschakelen.van.een.architect.als.programma-adviseur ..Zo.blijven. de.rollen.in.het.proces.van.elkaar.gescheiden ..Een.ander.nadeel.is.dat.het.inbouwen. van.het.ontwikkelen.van.een.structuurontwerp.extra.tijd.kost ..Een.derde.mogelijk.risico. is.dat.sommige.eisen.onverenigbaar.blijken.te.zijn ..De.opdrachtgever.kan.bijvoorbeeld. in. zijn. ambitiedocument. hebben. omschreven. dat. er. behoefte. is. aan. een. transparant. gebouw ..Er.wordt.vervolgens.een.voorlopig.ontwerp.gemaakt.dat.op.dit.uitgangspunt. is.gebaseerd.en.zo.open.mogelijk.is ..Als.pas.later.de.technische.eisen.worden.geïntro-duceerd,. waaruit. blijkt. dat. individuele. kamers. goed. te. verduisteren. moeten. zijn,. kan. dat.een.ontwerpconflict.opleveren ..Het.gevolg.is.vertraging.in.het.proces ..Deze.manier. van.het.ontwikkelen.van.het.PvE.is.ook.niet.mogelijk.in.combinatie.met.geïntegreerde. contractvormen.als.Design.&.Build,.Turn.Key.en.DBFMO,.omdat.het.programma.hier. een.belangrijk.contractdocument.is.en.dus.vroeg.in.het.proces.(bij.de.aanbesteding). vast.moet.liggen .
Wanneer.de.opdrachtgever.nog.niet.goed.weet.wat.hij.precies.wil,.maar.geen.tijd.heeft. voor. een. lange. voorbereidingsfase,. is. een. gefaseerde. programmaontwikkeling. een. goede.oplossing ..Veel.duurzame.projecten.hebben.dit.kenmerk ..Daarom.ligt.een.gefa-seerde.aanpak.bij.duurzame.ontwerpprojecten.voor.de.hand ..Deze.aanpak.is.ook.ver-gelijkbaar.met.het.‘flexibele.Programma.van.Eisen’.dat.als.succesfactor.wordt.genoemd. in.de.studie.van.Maarten.Dansen.naar.het.realiseren.van.duurzame.ambities.(Dansen,. 2009) .. De. veronderstelling. dat. een. flexibel. programma. de. kans. op. succes. vergroot. is.mede.gebaseerd.op.een.interview.met.Bart.Poel ..Bart.Poel.heeft.meegewerkt.aan. onderzoek.van.de.International.Energy.Agency.(IEA).en.de.ontwikkeling.van.richtlijnen. voor. integrale. ontwerpprocessen. (Gunter,. Schuler. et. al .,. 2002;. Löhnert,. Dalkowski. et. al .,. 2003) .. Volgens. dit. onderzoek. is. een. duurzaam. ontwerp. gebaat. bij. een. integraal. ontwerpproces.(zie.ook.Hoofdstuk.7.van.dit.boek) ..Voor.de.programmaontwikkeling. betekent.een.integrale.aanpak.dat.er.periodiek.terugkoppelingen.zijn.van.het.ontwerp. naar.het.programma ..Op.deze.momenten.worden.naast.het.ontwerp.ook.de.doelstel-lingen. besproken. en. heroverwogen .. Op. deze. manier. is. er. ruimte. voor. discussie. aan. beide.kanten ..Daarmee.is.de.oplossingsruimte.ook.groter ..Dit.is.bevorderlijk.voor.het. creatieve.proces.(Dansen,.2009) ..Uit.de.case.studies.van.Dansen.blijkt.overigens.ook. dat.het.flexibele.Programma.van.Eisen.in.de.praktijk.nog.nauwelijks.voorkomt ..In.som-mige.projecten.is.het.programma.in.de.loop.van.het.proces.wel.bijgesteld,.maar.dit.is. geen.bewuste.strategie.geweest .
oNTwIkkELINg VoorAf
De. eerste. variant,. het. ontwikkelen. van. het. PvE. tijdens. de. initiatieffase,. wordt. in. de. praktijk. veel. toegepast .. Een. voordeel. van. het. volledig. ontwikkelen. van. het. PvE. voor. aanvang. van. het. ontwerpproces. is. dat. de. haalbaarheid. van. de. wensen. al. vroeg. glo-baal.berekend.kan.worden ..Daarmee.kan.worden.voorkomen.dat.tijd.en.energie.ver-spild.worden.aan.het.ontwerpen.van.een.gebouw.waarvan.pas.later.blijkt.dat.het.niet. haalbaar. is .. Ook. vinden. veel. architecten. het. prettig. om. een. uitgewerkt. Programma. van.Eisen.te.krijgen.als.input.voor.het.ontwerpproces ..Zij.willen.graag.weten.waar.zij. aan. toe. zijn,. al. blijkt. uit. verschillende. studies. dat. programma’s. vaak. terzijde. worden. gelegd.(Bogers,.Meel.et.al .,.2008) ..In.het.kader.van.een.Europese.aanbesteding.van. de. architectenwerkzaamheden. is. het. ontwikkelen. van. het. PvE. vooraf. tot. op. zekere. hoogte.een.voorwaarde ..Volgens.de.richtlijnen.moet.er.een.goede.basis.liggen.om.de. visies.of.schetsontwerpen.die.door.de.deelnemende.bureaus.in.de.gunningsfase.wor-den.gemaakt.goed.en.op.een.transparante.manier.met.elkaar.te.kunnen.vergelijken ..Een. nadeel.van.een.afgeronde.programmaontwikkeling.als.onderdeel.van.de.initiatieffase. is.dat.de.ruimtelijke.consequenties.van.de.eisen.en.wensen.niet.altijd.worden.overzien .. Dit.kan.ertoe.leiden.dat.het.programma.in.de.loop.van.het.ontwerpproces.alsnog.moet. worden.herzien ..Een.ander.nadeel.kan.zijn.dat.een.dichtgetimmerd.programma.de.ont-werpers.belemmert.om.tot.eigen.creatieve.oplossingen.te.komen . In.het.algemeen.lijkt.programmaontwikkeling.vooraf.vooral.geschikt.voor.bouwopga-ven.waarover.programmatisch.al.veel.kennis.beschikbaar.is,.bijvoorbeeld.op.basis.van. de.ervaring.en.kennis.uit.de.literatuur.van.de.opdrachtgever.en.diens.adviseurs ..Zolang. duurzaam.bouwen.nog.geen.gemeengoed.is,.lijkt.het.vanuit.dit.gegeven.niet.voor.de. hand.liggend.om.duurzaamheid.vooraf.uit.te.werken.in.het.Programma.van.Eisen ..Dit. geldt.natuurlijk.niet.voor.projecten.waarvan.de.opdrachtgever.wél.precies.weet.wat.hij. wil.op.het.gebied.van.duurzaam.bouwen ..Een.ontwikkeling.van.het.PvE.voorafgaand. aan.het.ontwerpproces.kan.andersom.geredeneerd.dus.ook.een.goede.stok.achter.de. deur.zijn ..Het.dwingt.de.opdrachtgever.om.concreet.te.worden.over.de.doelstellingen .. Daarnaast.biedt.het.de.mogelijkheid.om.de.consequenties.hiervan.op.voorhand.door. te.rekenen ..Dit.voorkomt.bezuinigingsronden.in.latere.stadia,.met.alle.vertragingen.en. kwaliteitsverlies.die.daar.bij.horen ..Dat.het.tijdig.formuleren.van.de.duurzaamheidsei-sen. wenselijk. is,. wordt. bevestigd. door. recent. onderzoek. van. Saskia. de. Nie. (S .. Nie,. de,. 2011;. S .. Nie,. de. ,. Geraedts. et. al .,. 2011) .. Op. basis. van. analysen. van. vier. duurzame. ontwerpprojecten. en. een. telefonische. ronde. langs. 36. opdrachtgevers. van. duurzaam. ontwikkelde.projecten.concludeert.zij.dat.het.zeer.gewenst.is.om.alle.duurzaamheidsei-sen.zo.SMART.mogelijk.te.formuleren ..Dat.wil.zeggen.specifiek,.meetbaar,.acceptabel,. realistisch.en.tijdsgebonden ..Anders.wordt.het.risico.groot.dat.de.doelstellingen.in.de. loop.van.het.proces.naar.beneden.worden.bijgesteld . gEfASEErDE oNTwIkkELINg De.tweede.variant.volgt.het.principe.van.‘just.in.time’:.de.eisen.worden.in.fasen.uit-gewerkt,. van. grof. naar. fijn,. van. globaal. naar. gedetailleerd,. op. het. niveau. dat. nodig. is.om.verder.te.kunnen.ontwerpen.(Dam,.et.al .,.1996;.Wijk.&.Spekkink,.1998) ..Een.be-langrijke.stap.is.het.inbouwen.van.een.structuurontwerpfase ..In.een.dialoog.tussen.de. opdrachtgever.en.de.architect.wordt.een.‘getekend.PvE’.gemaakt ..Dit.kan.de.kwaliteit.
58 59
Geïntegreerde ontwikkeling van het Programma van Eisen
Dit nieuwe schoolgebouw in Delft heeft een technische, uitnodigende uitstraling. Het is met een hoge mate van flexibiliteit ontworpen, zo-dat de gebruiker het gebouw gemakkelijk kan aanpassen aan veranderende eisen en wensen in de toekomst. Er zijn hoge eisen gesteld aan duurzaamheid in relatie tot het binnenmilieu en het energiegebruik. De EPC is 0,59. Het gebouw heeft een GreenCalc+-score van MIG 256. De Haagse Hogeschool is winnaar van de NET-tro-fee 2009 voor het beste initiatief op het gebied van energiezuinig wonen en werken in Neder-land. Het installatieconcept bevat onder andere warmte-koudeopslag in de bodem, gebalanceer-de ventilatie en een innovatieve asfaltcollector in het parkeerdek boven op het dak. De afgifte vindt plaats door middel van vloerverwarming/-koeling, met geactiveerde verlaagde plafonds met actieve panelen. De klimaatinstallatie zorgt voor volledig vraaggestuurd verwarmen, koelen en ventileren. Het project is begonnen met een haalbaarheidsstudie door de installatieadviseur DWA. Er zijn zes ontwerpvarianten onderzocht die verschillen in de hoeveelheid energiereduc-tie. Ze bestaan uit massastudies met daarin combinaties van installatietech-nieken. Deze zijn naast elkaar gelegd en beoordeeld op hun technische, financi-ele, en functionele haalbaarheid. De re-sultaten van de studies zijn belangrijke input geweest voor het formuleren van de duurzame doelstelling in het PvE: een besparing op energie van 50% ten op-zichte van de wettelijke prestatienorm. (Rogaar, 2011).
haagse hogeschool Delft
Haagse Hogeschool, Delft
(Syb van Breda/Royal Haskoning, 2009)
gEïNTEgrEErDE oNTwIkkELINg De.derde.variant.is.een.verdergaande.vorm.van.de.tweede.variant ..Er.worden.geen.dui-delijke.fasen.meer.onderscheiden,.maar.programmeren.en.ontwerpen.gaan.als.het.ware. hand.in.hand ..Dit.veronderstelt.een.intensieve.samenwerking.tussen.opdrachtgever.en. architect ..De.algemene.voor-.en.nadelen.hiervan.zijn.vergelijkbaar.als.die.van.variant.2,. maar.nog.sterker.uitgesproken . Deze.manier.van.programmaontwikkeling.ligt.met.name.voor.de.hand.bij.projecten.die. gekenmerkt.worden.door.een.hoge.mate.van.innovatie ..In.dat.geval.lijkt.gezamenlijke. programmaontwikkeling. met. een. architect. meer. geschikt .. Aangezien. duurzame. ont-werpprojecten.bijna.automatisch.innovatief.zijn,.kan.het.integreren.van.een.‘getekend. PvE’.of.structuurontwerp.inderdaad.een.goede.optie.zijn ..Dit.wordt.bij.duurzame.pro-jecten.ook.al.toegepast,.vaak.als.onderdeel.van.een.haalbaarheidsstudie ..Deze.aanpak. is.een.goede.manier.om.de.vaak.abstracte.ambities.tastbaar.en.meetbaar.te.maken .. Wat.de.aanpak.van.een.duurzaam.project.hierbij.onderscheidt.van.een.regulier.project. is.de.partij.die.aan.het.stuur.zit ..In.plaats.van.(of.in.aanvulling.op).de.architect.spelen. technische.adviseurs.vaak.een.cruciale.rol .
60 61 de.kaders.van.het.project.zo.vroeg.mogelijk.in.beeld.willen.hebben ..Opdrachtgevers. die.vanuit.een.maatschappelijk.perspectief.handelen,.of.opdrachtgevers.die.vanuit.een. politieke.motivatie.een.rol.als.aanjager.van.meer.duurzame.bouwprojecten.willen.ver-vullen,. zullen. wellicht. meer. openstaan. voor. een. innovatieve. aanpak. die. gebaat. is. bij. een.gefaseerde.ontwikkeling.van.het.PvE ..Deze.veronderstellingen.worden.overigens. niet. bevestigd. in. de. praktijkvoorbeelden. die. Rogaar. (2011). heeft. bestudeerd .. Bij. de. scholen.is.het.PvE.voorafgaand.aan.het.ontwerpproces.opgesteld ..Duurzaamheid.was. hier.al.vanaf.het.begin.verankerd.in.het.PvE ..Bij.beide.schoolprojecten.kreeg.een.aparte. consultant.opdracht.om.de.haalbaarheid.te.onderzoeken.van.de.duurzame.ambities .. Bij. de. commerciële. projecten. werd. het. duurzaamheidsaspect. pas. in. de. ontwerpfase. toegevoegd ..Het.ontwerpteam.speelde.in.deze.projecten.een.belangrijke.rol.in.het.con-cretiseren.van.de.duurzaamheidsambitie ..Dat.duurzaamheid.pas.later.onderdeel.werd. van.de.ontwerpopgave,.valt.mogelijk.te.verklaren.uit.de.relatieve.onbekendheid.met.dit. thema .. Bij. vervolgprojecten. zal. een. professionele. en. commerciële. opdrachtgever. dit. misschien.anders.aanpakken,.omdat.wijzigingen.tijdens.het.proces.altijd.tot.vertraging. en.meestal.ook.meerkosten.leiden . DuurzAME ProJECTSCoPE PoSITIE Duur-zAAMhEID IN hET PVE oNTwIkkELINg VAN hET PVE
CoMMErCIëLE oPDrAChTgEVEr Smal,.met.name. gericht.op.technische. gebouwprestaties Onderdeel.van.het. technisch.PvE Voorafgaand.aan.het. ontwerpproces Eventueel.ook.ver-woord.als.onderdeel. van.de..beeldkwaliteit MAATSChAPPE-LIJkE oPDrAChT-gEVEr / oPDrAChTgEVEr Voor EIgEN gE-BruIk Breed,.naast.techni- sche.gebouwpres-taties.ook.aandacht. voor.maatschappelijke. effecten.en.duurzame. gebruikskwaliteit Beschreven.als.apart. hoofdstuk.of.apart. ambitiedocument Parallel.of.geïn-tegreerd.met.het. ontwerpproces
Verwachte relatie tussen type opdrachtgever en positie en ontwikkeling van duurzaamheid in het PvE
CoNCLuSIE
Hoewel. de. verschillende. varianten. voor. het. ontwikkelen. van. een. PvE. in. principe. al-lemaal.toepasbaar.zijn.voor.duurzame.ontwerpprojecten,.heeft.iedere.vorm.voor-.en. nadelen .. Er. valt. dan. ook. niet. onomstotelijk. vast. te. stellen. welke. variant. het. beste. is. voor.een.duurzaam.project ..Aan.de.ene.kant.lijkt.een.ontwikkeling.vooraf.een.goede. stok.achter.de.deur.te.geven.om.de.eisen.vroeg.in.het.proces.scherp.te.stellen ..Dat. zou.het.risico.op.ambitie-erosie.in.theorie.beperken ..Tegelijkertijd.bleek.uit.het.vorige. hoofdstuk. van. dit. boek. al. dat. duurzame. ambities. vaak. juist. pas. later. in. het. proces. gestalte.krijgen,.wanneer.andere.partijen.aan.tafel.komen ..Als.een.opdrachtgever.zich. gedwongen.voelt.alles.vroeg.vast.te.leggen,.bestaat.het.risico.dus.ook.dat.hij.de.lat.niet. zo.hoog.legt ..Dit.zou.pleiten.voor.een.gefaseerde.ontwikkeling.van.het.PvE ..Uit.eigen. praktijkervaring.blijkt.echter.dat.dit.alleen.hanteerbaar.is.als.de.ambitie.en.scope.wel. scherp.geformuleerd.zijn,.en.goed.worden.bewaakt.door.een.of.meerdere.sleutelfigu-ren.in.het.proces ..Een.variant.die.ook.goed.past.bij.het.duurzame.ontwerpproject,.is. een.geïntegreerde.ontwikkeling.in.de.vorm.van.een.getekend.PvE.in.combinatie.met. een.haalbaarheidsstudie ..Deze.variant.heeft.als.groot.voordeel.dat.de.ambities.tastbaar. worden ..Dat.werkt.niet.alleen.enthousiasmerend,.maar.maakt.het.ook.mogelijk.om.de. consequenties.van.de.ambities.vroeg.in.het.proces.te.overzien ..Deze.aanpak.kost.wel. extra.tijd.en.geld,.wat.een.drempel.kan.zijn .
VoorDELEN NADELEN / rISICo’S
VoorAf Werkt.als.stok.achter.de.deur.om. ambities.als.randvoorwaarde.voor. het.project.vroegtijdig.scherp.en. meetbaar.te.definiëren. Minder.kans.voor.de.ontwikkeling.van. duurzame.ambities.in.de.loop.van.het. proces. PArALLEL Geeft.ruimte.voor.reflectie.en. ontwikkeling.van.de.duurzame. ambities Als.de.ambitie.en.scope.niet.goed. worden.bewaakt.door.enkele.sleu-telfiguren,.is.het.risico.groot.dat.de. ambitie.in.de.loop.van.het.proces. vervaagt gEïNTEgrEErD Meetbaar.en.zichtbaar.maken.van. abstracte.ambitie Kost.tijd,.geld.en.energie Haalbaarheidsstudie.koppelen.aan. duurzaam.PvE.geeft.snel.zicht.op. de.haalbaarheid
Voor- en nadelen van de ontwikkeling van het PvE ten aanzien van de duurzame ambities
Net. als. voor. de. positie. van. duurzaamheid. in. het. PvE. geldt. dat. de. wijze. van. ontwik-kelen. die. het. beste. past. –. vooraf,. gefaseerd. of. geïntegreerd. –. mede. afhangt. van. de. aard.van.de.opgave.en.de.betrokken.spelers ..Te.verwachten.valt.dat.het.opstellen.van. een.PvE.vooraf.voor.commerciële.opdrachtgevers.het.meest.aantrekkelijk.is ..Dit.type. opdrachtgever. wil. waarschijnlijk. zo. min. mogelijk. projectrisico’s. lopen. en. zal. daarom.
62 63 rIChTLIJNEN Voor hET
oPSTELLEN VAN EEN DuurzAAM ProgrAMMA VAN EISEN
Bereid het opstellen van het duurzame PvE goed voor
Er.is.de.laatste.jaren.veel.kennis.en.infor-matie. beschikbaar. gekomen. over. duur- zaam.programmeren,.ontwerpen.en.bou-wen .. Deze. informatie. biedt. uitstekende. input. voor. het. opstellen. en. ontwikkelen. van. een. duurzaam. PvE .. In. aanvulling. op. het.gebruik.van.handboeken,.bouwregel- geving,.NEN-normen.en.onderzoeksresul-taten. kunnen. diverse. andere. activiteiten. als. voorbereiding. dienen. voor. het. ont-wikkelen.van.een.helder.en.overzichtelijk. duurzaam. PvE .. Voorbeelden. zijn. work-shops. en. brainstormsessies. met. de. op-drachtgever,.adviseurs.en.gebruikers,.het. bezoeken. van. in. gebruik. genomen. duur- zame.gebouwen,.het.bestuderen.van.be- staande.Programma’s.van.Eisen.en.evalu-aties.van.duurzame.projecten.op.kritische. succesfactoren.en.leerpunten .
Neem de motivatie om duurzaam te bouwen op in het PvE
De.motivatie.om.duurzaam.te.bouwen.be- paalt.voor.een.deel.welke.positie.de.duur-zaamheidseisen. en. wensen. hebben .. Er. kan.onderscheid.worden.gemaakt.tussen. een. maatschappelijke. en. een. commerci-ele. motivatie .. Het. scherp. formuleren. van. de.motivatie.helpt.opdrachtnemers.bij.het. SMART.formuleren.van.de.eisen.en.wen-sen. (zie. hierna). en. ondersteunt. alle. be-trokkenen.om.de.eisen.en.wensen.op.de. juiste.wijze.te.interpreteren.en.te.vertalen. naar.oplossingen . Formuleer duurzaamheidseisen prestatiegericht en zo SMART mogelijk
Formuleer. helder. wat. onder. duurzaam-heid. wordt. verstaan:. duurzaamduurzaam-heid. in. enge. zin. (de. ‘planet’. kant). of. in. bredere. zin.(inclusief.‘people’.en.profit’.of.‘prospe-rity’),. voornamelijk. gericht. op. energie. of. ook.op.materialen,.afval,.water.et.cetera .. Meetmethoden. zoals. BREEAM,. LEED. en. GreenCalc+. kunnen. daarbij. ondersteu-nend. zijn. (zie. figuur. 3 .2) .. Deze. dwingen. opdrachtgevers. om. concreet. aan. te. ge-ven. hoe. duurzaam. het. gebouw. moet. zijn. op. welke. thema’s,. en. of. hij. bereid. is. om.hierin.voldoende.te.investeren ..Duur-zaamheidsclassificaties. maken. het. ook. mogelijk.om.te.toetsen.of.de.ambities.en. het. budget. met. elkaar. te. verenigen. zijn .. Formuleer. zo. veel. mogelijk. in. prestatie-eisen.en.laat.de.oplossingen.over.aan.de. aanbiedende. partijen. en. de. markt .. Wan-neer. wordt. gekozen. voor. een. specifieke. duurzaamheidsstrategie. zoals. de. Cradle. to. Cradle-benadering,. is. het. verstandig. dit.in.het.PvE.op.te.nemen.en.toe.te.lich-ten.wat.hieronder.wordt.verstaan .
Stem de indeling van het PvE af op de benadering van duurzaamheid
De. gekozen. benadering. van. duurzaam-heid.heeft.effect.op.haar.plaats.in.het.PvE .. Wanneer.energie.het.enige.thema.is,.dan. is. een. energieprestatie-eis. in. het. techni-sche. deel. voldoende .. Om. een. integrale. benadering. van. duurzaamheid. kracht. bij. te.zetten.kan.het.gewenst.zijn.om.de.in- deling.van.het.Programma.van.Eisen.vol- ledig.af.te.stemmen.op.de.duurzaamheid-sambities .. De. prestaties. ten. aanzien. van. de. van. toepassing. zijnde. thema’s,. zoals. energie,. water,. materialen,. mobiliteit. en. afval,. kunnen. in. afzonderlijke. hoofdstuk-ken.worden.behandeld .
Om. de. duurzame. kwaliteit. tijdens. de. ontwerpontwikkeling. te. borgen,. is. het. vastleggen. van. de. duurzaamheidseisen. en. wensen. in. het. Programma. van. Eisen. noodzakelijk ..Uit.de.analyse.van.een.aan- tal.voorbeeldprojecten.blijkt.dat.de.prak-tijk.nog.geen.modus.gevonden.heeft.om. duurzaamheid. te. verankeren. in. het. pro-gramma ..In.ieder.project.zijn.de.ambities. volgens.een.andere.systematiek.geopera-tionaliseerd. en. staan. de. wensen. op. een. andere. plek. in. het. programma .. Uit. het. bestuderen.van.duurzame.voorbeeldpro-jecten.blijkt.daarnaast.dat.duurzaamheid. überhaupt. niet. of. nauwelijks. een. onder-deel.is.van.het.Programma.van.Eisen . Niet.alleen.ontbreekt.daardoor.een.goede. toetssteen. voor. de. duurzame. kwaliteit. van. het. resultaat,. ook. zendt. je. als. op- drachtgever.een.vreemd.signaal.uit.wan- neer.je.claimt.duurzame.ambities.te.heb-ben.terwijl.deze.nergens.op.papier.staan .
Door.de.kenmerken.van.de.duurzame. ontwerpopgave. te. projecteren. op. de. al-gemene. voor-. en. nadelen. van. verschil-lende. methoden. die. er. bestaan. om. het. PvE.te.ontwikkelen.en.in.te.delen,.ontstaat. een. onderlegger. voor. een. systematischer. aanpak .. Hierbij. is. getracht. een. verband. te.leggen.tussen.de.motivatie.van.de.op-drachtgever,. de. scope. van. het. duurzame. project. en. de. ontwikkeling. van. het. duur-zame.PvE ..Al.met.al.kunnen.we.conclude-ren.dat.duurzaamheid.op.twee.punten.een. uitgesproken.effect.heeft.op.de.program-maontwikkeling ..Het.vereist.de.toevoeging. van.een.specifiek.haalbaarheidsonderzoek. in.de.initiatieffase,.en.er.is.een.belangrijke. rol.weggelegd.voor.architecten.en.andere. ontwerpende.professionals.bij.het.concre-tiseren.van.de.eisen.(Doorn,.et.al .,.2011) . In.de.praktijk.blijkt.dat.ook.projecten. waarbij. het. programma. ontbreekt. of. pas. later.in.het.proces.een.eis.geworden.is,.tot. goede. resultaten. kunnen. leiden .. Een. be-vlogen. opdrachtgever,. een. professioneel. ontwerpteam.en.voldoende.tijd.uittrekken. voor.het.reflecteren.op.en.expliciteren.van. de.duurzaamheidsambities.van.alle.stake-holders.lijken.uiteindelijk.belangrijker.dan. papieren.eisen .
De. bevindingen. en. conclusies. uit. dit. hoofdstuk. gelden. overigens. alleen. voor. projecten.die.op.basis.van.een.traditione-le.organisatievorm.worden.ontwikkeld ..In. dat. geval. wordt. een. uitvoeringscontract. gesloten.op.basis.van.een.uitgewerkt.ont-werp ..Bij.een.geïntegreerde.contractvorm. wordt. vroeg. in. het. proces. één. contract. gesloten. voor. ontwerp. en. uitvoering,. eventueel.aangevuld.met.onderhoud,.ex-ploitatie. en. zelfs. financiering .. Voor. het. programmeren. betekent. het. naar. voren. schuiven.van.het.contractmoment.dat.de. duurzame. eisen. wel. degelijk. vooraf. op. papier.moeten.worden.vastgelegd,.omdat. de. prijsvorming. van. het. hele. project. op. het.PvE.wordt.gebaseerd ..Bij.deze.orga-nisatievormen. worden. ook. de. eisen. aan. duurzaamheid. als. (meetbare). prestatie-eisen.vastgelegd ..Het.opleggen.van.con-crete,. duurzame. ontwerpoplossingen. is. beperkt .. Op. de. organisatievormen. komt. Hoofdstuk.5.uitgebreid.terug .
65 64
4
4.1 Duurzaam.is.duurder? 4.2 Stichtingskosten,.investeringskosten.en.terugverdientijd 4.3 Van.kosten.naar.waarde . Reflectie.en.richtlijnen Alijd van Doorn en Peter de Jongkosten en baten
van een duurzaam
project
Maak een helder onderscheid tussen eisen en wensen
Sommige. eisen. zijn. strikt,. andere. eisen. gelden.alleen.onder.bepaalde.voorwaar-den,. bijvoorbeeld. een. terugverdientijd. van.10.jaar ..Er.is.een.groot.verschil.tussen. ‘het. gebouw. moet. klimaatneutraal. zijn’. versus. ‘bij. voorkeur. klimaatneutraal’. of. ‘klimaatneutraal. indien. passend. binnen. het.budget’ .
Neem beeldverwachtingen ten aanzien van duurzaamheid op in het PvE
De. wens. om. duurzaam. te. bouwen. heeft. gewild.en.ongewild.effect.op.de.estheti-sche.kwaliteit.van.het.gebouw ..Maak.dui-delijk.in.welke.mate.verwacht.of.gewenst. wordt.dat.duurzaamheid.zichtbaar.wordt. in. het. ontwerp. en. hoe. duurzaamheidsei-sen.en.esthetische.eisen.op.elkaar.worden. afgestemd .
Voer een haalbaarheidsstudie uit ten aanzien van de duurzaamheid
Om.er.zeker.van.te.zijn.dat.de.duurzame. wensen.ook.gerealiseerd.kunnen.worden,. is.het.verstandig.deze.in.de.programma-fase.voorafgaand.aan.het.ontwerpproces. te. toetsen. op. haalbaarheid. qua. beschik-bare.tijd.en.geld .
Betrek professionals bij het uitwerken van de duurzame eisen
Het. vaststellen. van. eisen. en. wensen. is. primair. de. verantwoordelijkheid. van. de. opdrachtgever ..Bij.duurzame.projecten.is. het.aan.te.raden.professionals.te.betrek- ken.in.het.uitwerken.van.de.initiële.ambi-ties ..Niet.alleen.vergroot.hun.inhoudelijke. kennis. de. kans. op. een. succesvol. eindre-sultaat,.maar.zorgt.betrokkenheid.bij.het. thema.duurzaamheid.voor.draagvlak.bin-nen.het.ontwerpteam .
