ANDRZEJ NIEWĘGŁOWSKI
K U R H A N Y Z WCZESNEGO I ŚRODKOWEGO OKRESU LATEŃSKIEGO W MIEJSCOWOŚCI PIASTÓW W PO W. PRZASNYSZ
Nierównomierne zbadanie i poznanie poszczególnych, często sąsiadujących ze sobą obszarów naszego kraju jest jednym z podstawowych braków naszej wiedzy. Stan ten ogromnie utrudnia ogólniejszą, szczególnie przestrzenną, interpretację źródeł archeologicznych, stawiając pod znakiem zapytania, a czę-sto uniemożliwiając postawienie takich czy innych wniosków o charakterze syntetycznym. Sytuacja taka zachodzi szczególnie w odniesieniu do tak słabo zbadanego obszaru, jakim jest Mazowsze północne, sąsiadujące z dość dobrze poznanym terenem Warmii i Mazur.
Jednym z problemów czekających na rozwiązanie jest zagadnienie roz-graniczenia od południa zasięgów bałtyckiej kultury kurhanów wschodnio-pruskich i kultury pomorskiej w końcu okresu halsztackiego i we wczesnym i środkowym okresie lateńskim. Problem ten w miarę rozwoju badań, a nie-kiedy także i w zależności od tendencyjnego ujęcia poszczególnych niemieckich badaczy, różnie był stawiany w nauce, jednakże dotychczas nie został on ostatecznie rozwiązany1. W tym stanie rzeczy każde, chociażby nawet
przy-padkowe odkrycie warte jest szczegółowego omówienia. Zajmiemy się bliżej jednym z tego rodzaju odkryć.
W połowie marca 1957 r. konserwator zabytków na województwo war-szawskie został zawiadomiony o odkryciu dokonanym we wsi Piastów, gromada Krzynowłoga Mała, pow. Przasnysz (dawniej wieś ta nazywała się Pajki).
1 E. P e t e r s e n , Die frühgermanische Kultur in Ostdeutschland und Polen, Berlin 1929 s. 117, mapa tabl. 36; J. K o s t r z e w s k i , Dwa cmentarzyska kultury pomorskiej w Dę-bówku Nowym w pow. wyrzyskim i w Waszkowie III w pow. morskim, „Wiadomości Archeolo-giczne", t. X I I (1933), s. 87—«8 ; 'C. E n g e l , Vorgeschichte der altpreussischen Stämme, Kró-lewiec 1935, s. 226, 273—274; C. E n g e l i W. L a B a u m e , Kulturen und Völker der Früh-zeit im Preussenlande, Królewiec 1937, s. 105—106; J. A n t o n i e w i c z , Zagadnienie wczesnożelaznych osiedli obronnych na wschód od dolnej Wisły i w dorzeczu rzeki Pregoły, „Wiadomości Archeologiczne", t. X X (1954), e. 327—-364; J. K o s t r z e w s k i , Stosunki między kulturą łużycką i bałtycką a zagadnienie wspólnoty językowej bałtosłowiańskiej, „Slavia Antiqua", t. V (1956), в. 53—54.
236 ANDRZEJ NIEWĘGŁOWSKI
W wyniku inspekcji konserwatorskiej odkrytego stanowiska stwierdzono, że w Piastowie zniszczono ciałopalny grób skrzynkowy z wczesnego i środko-wego okresu lateńskiego. Leżał on na polu Ignacego Kossaka, po p r a w e j stronie drogi z Krzynowłogi Małej do Piastowa (rye. 1). Był t o pierwotnie k u r h a n , leżący n a niewielkim, płaskim wzniesieniu. Według relacji właściciela g r u n t u na miejscu t y m znajdował się od lat oborywany naokoło pagórek, na k t ó r y składano zebrane z pól kamienie. Później rozwożono je stąd do budowy szosy, ostatnio zaś syn Kossaka wybierając kamienie odkrył grób skrzynkowy. Wewnątrz skrzyni kamiennej stały popielnice ze spalonymi kośćmi, czę-ściowo jedna na drugiej, oraz inne naczynia. Wszystkich naczyń miało być około 30 sztuk. Niektóre z nich stały podobno na kamieniach i przy-k r y t e były misprzy-kami lub płasprzy-kimi kamieniami. Naczynia t e zostały w dużej części zniszczone przez zna-lazców. Zachowały się jedynie cztery popielnice z zawartością.
Na miejscu odkrycia stwierdzono niski wzgórek o średnicy 8 — 9 m , rozkopany przez odkrywców. W nieregularnym, niezbyt głębokim w y kopie leżały t r z y duże płaskie k a -mienie, należące do skrzyni grobo-wej, k t ó r e j długość mogła dochodzić do 4,5—5 m. Podobne głazy tkwiły w pro-filu wykopu. Z powierzchni zebrano kilkanaście większych f r a g m e n t ó w na-czyń, zniszczonych przez znalazców.
O d k r y t y grób skrzynkowy należy do znanego od d a w n a cmentarzyska kurhanowego. Odkrycia pierwszego k u r h a n u dokonał p r z y p a d k o w o w 1927 r. jeden z mieszkańców Piastowa, J a n Sadowski. Pod u s y p a n y m z kamieni kur-h a n e m znajdował się grób skrzynkowy, zawierający dwie popielnice. Grób t e n został również zniszczony przez odkrywcę2. W zbiorach P.M.A. zachowały się z niego jedynie ornamentowane f r a g m e n t y dwóch popielnic, które autor n o t a t k i w ,,Z otchłani wieków" opisał mylnie jako ułamki pokryw. Według relacji mieszkańców Piastowa k u r h a n o d k r y t y w 1927 r. położony był w odle-głości około 250 m n a południo-zachód od grobu na polu Kossaka.
łF . D o ł ę g a - O s s o w s k i , Cmentarzyska prehistoryczne we wsi Piastowe (Pajki)
w pow. Przasnysz, „Z otchłani wieków", t. III (1928), z. 4, g. 64. Ryc. 1. P i a s t ó w , pow. Przasnysz.
Lokalizacja badanych kurhanów z okresu lateńskiego.
KURHANY LATEŃSKIE Z PIASTOWA 237
OPIS MATERIAŁÓW
Popielnica nr 1 jest naczyniem b a n i a s t y m z zaokrąglonym dnem. Brzusiec przechodzi łagodnie w stożkowatą szyjkę i cylindryczny wylew. Największa wydętość brzuśca w połowie wysokości naczynia. Powyżej występuje o r n a m e n t płytkich, poziomo biegnących dołków palcowych. Powierzchnia gładzona; b a r w a zewnętrzna j a s n o b r u n a t n a z odcieniem miejscami ciemnoszarym, we-w n ę t r z n a ciemnoszara. Domieszka we-w glinie drobnoziarnista. Średnica otwe-woru
17,5 cm, d n a — około 8 cm, wysokość 20,5 cm.
Popielnica n r 2 jest także naczyniem b a n i a s t y m z kulistym d n e m i dość ostro wyodrębnioną k r ó t k ą , stożkowatą szyjką, przechodzącą w cylindryczny wylew. Szyjka oddzielona jest od brzuśca poziomym rzędem wydłużonych p r o s t o k ą t n y c h i owalnych dołków, podobnych miejscami do nakłuć. Powierzch-nia zewnętrzna gładzona, b a r w y j a s n o b r u n a t n e j i c i e m n o b r u n a t n e j . Barwa wewnętrzna ciemnoszara. W glinie domieszka drobnoziarnista. Średnica ot-w o r u 17,7 cm, dna — około 8—9 cm, ot-wysokość 20,3 cm.
Popielnica nr 3, zachowana we f r a g m e n t a c h (brak prawie połowy naczynia), j e s t dość d u ż y m , b a n i a s t y m naczyniem z kulistym dnem i niską, stożkowatą szyjką. Na granicy szyjki i brzuśca — ornament w postaci poziomego rzędu owalnych i kolistych dołków, będących odciskami palców. Brzusiec dość silnie chropowacony; szyjka gładzona. Barwa zewnątrz żółtobrunatna z odcieniem miejscami ciemnoszarym, wewnętrzna szara z odcieniem żółtawym. Domieszka grubo- i drobnoziarnista. Średnica otworu 16 cm, wysokość 21,5 cm.
Popielnica n r 4 (częściowo uszkodzona) jest małym, beczułkowatym na-czyniem z wyodrębnionym płaskim dnem, stożkowatą szyjką i lekko wygiętym n a zewnątrz brzegiem. Powierzchnia gładzona. Barwa zewnętrzna j a s n o b r u n a t n a z odcieniem miejscami ciemnoszarym, wewnętrzna ciemnoszara. Domieszka granitowego tłucznia. Średnica otworu 13,2 cm, d n a — 9 cm, wysokość 14,5 cm.
Popielnicę n r 5 stanowiło prawdopodobnie zachowane we f r a g m e n t a c h naczynie k s z t a ł t u j a j o w a t e g o z zaokrąglonym d n e m i cylindrycznymi ścian-k a m i w części górnej. Powierzchnia zewnętrzna gładścian-ka b a r w y ż ó ł t o b r u n a t n e j z odcieniem czerwonawym. Barwa wewnętrzna szaro czarna. Domieszka drobno-i średndrobno-iozdrobno-iarndrobno-ista.
Pozostałością popielnicy (?) nr 6 jest f r a g m e n t naczynia dwustożkowatego z zaokrąglonym załomem brzuśca i płasko ściętą krawędzią. Na największej wydętości brzuśca o r n a m e n t poziomej linii okrągłych dołków palcowych. Powierzchnia zewnętrzna gładzona b a r w y żółtawojasnobrunatnej. Barwa we-wnętrzna ciemnoszara. Domieszka drobnoziarnistego tłucznia. Średnica o t w o m około 18 cm.
F r a g m e n t naczynia (popielnicy / ? / nr 7) cienkościennego, dwustożkowa-tego, z ł a g o d n y m załomem brzuśca, z wydzieloną wklęśniętą szyją i lekko wygiętą krawędzią. Na największej wydętości brzuśca ornament dwóch
pozio-KURHANY LATEŃSKIE Z PIASTOWA 237 OPIS MATERIAŁÓW
Popielnica nr 1 jest naczyniem baniastym z zaokrąglonym dnem. Brzusiec przechodzi łagodnie w stożkowatą szyjkę i cylindryczny wylew. Największa wydętość brzuśca w połowie wysokości naczynia. Powyżej występuje ornament płytkich, poziomo biegnących dołków palcowych. Powierzchnia gładzona; barwa zewnętrzna jasnobrunatna z odcieniem miejscami ciemnoszarym, we-wnętrzna ciemnoszara. Domieszka w glinie drobnoziarnista. Średnica otworu 17,5 cm, dna — około 8 cm, wysokość 20,5 cm.
Popielnica nr 2 jest także naczyniem baniastym z kulistym dnem i dość ostro wyodrębnioną krótką, stożkowatą szyjką, przechodzącą w cylindryczny wylew. Szyjka oddzielona jest od brzuśca poziomym rzędem wydłużonych prostokątnych i owalnych dołków, podobnych miejscami do nakłuć. Powierzch-nia zewnętrzna gładzona, barwy jasnobrunatnej i ciemnobrunatnej. Barwa wewnętrzna ciemnoszara. W glinie domieszka drobnoziarnista. Średnica ot-woru 17,7 cm, dna — około 8—9 cm, wysokość 20,3 cm.
Popielnica nr 3, zachowana we fragmentach (brak prawie połowy naczynia), jest dość dużym, baniastym naczyniem z kulistym dnem i niską, stożkowatą szyjką. Na granicy szyjki i brzuśca — ornament w postaci poziomego rzędu owalnych i kolistych dołków, będących odciskami palców. Brzusiec dość silnie chropowacony; szyjka gładzona. Barwa zewnątrz żółtobrunatna z odcieniem miejscami ciemnoszarym, wewnętrzna szara z odcieniem żółtawym. Domieszka grubo- i drobnoziarnista. Średnica otworu 16 cm, wysokość 21,5 cm.
Popielnica nr 4 (częściowo uszkodzona) jest małym, beczułkowatym na-czyniem z wyodrębnionym płaskim dnem, stożkowatą szyjką i lekko wygiętym na zewnątrz brzegiem. Powierzchnia gładzona. Barwa zewnętrzna jasnobrunatna z odcieniem miejscami ciemnoszarym, wewnętrzna ciemnoszara. Domieszka granitowego tłucznia. Średnica otworu 13,2 cm, dna — 9 cm, wysokość 14,5 cm.
Popielnicę nr 5 stanowiło prawdopodobnie zachowane we fragmentach naczynie kształtu jajowatego z zaokrąglonym dnem i cylindrycznymi ścian-kami w części górnej. Powierzchnia zewnętrzna gładka barwy żółtobrunatnej z odcieniem czerwonawym. Barwa wewnętrzna szaro czarna. Domieszka drobno-i średndrobno-iozdrobno-iarndrobno-ista.
Pozostałością popielnicy (?) nr 6 jest fragment naczynia dwustożkowatego z zaokrąglonym załomem brzuśca i płasko ściętą krawędzią. Na największej wydętości brzuśca ornament poziomej linii okrągłych dołków palcowych. Powierzchnia zewnętrzna gładzona barwy żółtawojasnobrunatnej. Barwa we-wnętrzna ciemnoszara. Domieszka drobnoziarnistego tłucznia. Średnica otwom około 18 cm.
Fragment naczynia (popielnicy /?/ nr 7) cienkościennego, dwustożkowa-tego, z łagodnym załomem brzuśca, z wydzieloną wklęśniętą szyją i lekko wygiętą krawędzią. Na największej wydętości brzuśca ornament dwóch
pozio-P i a s t ó w , pow. pozio-Przasnysz. pozio-Popielnice ze zniszczonego grobu skrzynkowego 1/4 w . n .
T A B L I C A V I I I
P i a s t ó w , p o w . Przasnysz. Ceramika z grobów skrzynkowych. 1 — 3, 6 — p o p i e l n i c e 4, 5, 7 — 11 — f r a g m e n t y innych naczyń. Wszystko 1/4 w.n.
T A B L I C A V I I I
P i a s t ó w , pow. Przasnysz. Ceramika z grobów skrzynkowych. 1 — 3, 6 — popielnice 4, 5, 7 — 11 — fragmenty innych naczyń. Wszystko 1/4 w.n.
240 ANDRZEJ NIEWĘGŁOWSKI
mych rzędów dołków palcowych. Powierzchnia starannie gładzona, lśniąca barwy czarnej z odcieniem brunatnym. Barwa wewnętrzna czarna. Domieszka drobnego piasku. Średnica otworu 19 cm.
Fragment podobnego naczynia (popielnica /?/, nr 8) o ostrym załomie brzuśca, z wygiętą szyjką i rozchyloną lejkowato krawędzią. Bezpośrednio pod załomem brzuśca ornament linii rytych ukośnie w dwóch przeciwnych kierunkach. Barwa zewnętrzna jasnobrunatna z odcieniem miejscami szaro-czarnym; wewnętrzna ciemnoszara. Domieszka drobnego i grubego tłucznia. Średnica otworu 18 cm.
Poza popielnicami i fragmentami większych naczyń, spełniających za-pewne rolę popielnic, zachowały się fragmenty małych naczyń, przypuszczalnie przykrywek, jak ułamek górnej części głębszej misy z brzegiem lekko odchylo-nym na zewnątrz; barwa zewnętrzna ciemnobrunatna z odcieniem ciemno-szarym; wewnętrzna brunatna z odcieniem czerwonawym. Domieszka
drobno-ziarnista. Średnica otworu ok. 19 cm.
Fragment górnej części zapewne kubka ze śladami ucha. Ucho przymo-cowane było u góry na dość szerokim odcinku do krawędzi naczynia, niżej zaś zwężało się i umocowane było na brzuścu za pomocą czopiku, umieszczonego w otworze w ściance naczynia3. Barwa zewnętrzna ciemnoszara z odcieniem
miejscami żółtawobrunatnym, wewnętrzna popielatoszara. Średnica otworu ok. 18 cm.
Większe fragmenty czterech mis kształtu odcinka spłaszczonej kuli. Dwie z nich, płytsze, mają brzegi bardzo lekko odchylone na zewnątrz. Pozostałe, głębsze, mają krawędzie płasko ścięte, jedna z nich ma na brzegu poziomy guzek, występujący poza krawędź naczynia. Powierzchnia mis gładzona, barwy zewnętrznej żółtobrunatnej, czerwonawej łub popielatoszarej. Barwa wewnętrzna ciemnoszara lub czerwonawa. W glinie domieszka drobnego i śred-niego tłucznia.
Wreszcie wspomnieć trzeba o kilku ułamkach bliżej nieokreślonych naczyń: Fragment górnej części, być może, cylindrycznego naczynia z lekko od-chylonym lejkowato na zewnątrz brzegiem. Powierzchnia gładzona; barwa żółtawobrunatna. Domieszka granitowego tłucznia.
Mały fragment brzuśca, zdobiony rzędem poziomo biegnących łukowatych nacięć (łuki stojące), wykonanych stempelkiem. Barwa zewnętrzna czerwo-nawobrunatna, wewnętrzna ciemnoszarobrunatna.
Dwa niewielkie fragmenty brzuśca zdobione łukowato i półokrągło biegną-cymi nieregularnymi liniami rytymi. Barwa zewnętrzna żółtawobrunatna, we-wnętrzna szaroczarna. Domieszka tłucznia.
' Powyższa technika przylepiania uch znana była już w młodszej epoce kamiennej. Świad-czy o tym jedno z naŚwiad-czyń ze Złotej pow. Sandomierz, na którym male, zagięte pod kątem uszka umieszczone były w otworach na brzuścu za pomocą czopików (Informacja mgr Z.
K r z a k a ) .
K U R H A N Y LATEŃSKIE Z PIASTOWA 241
Z grobu odkrytego w 1927 r. pochodzą fragmenty brzuśców dwóch po-pielnic nr 9 i 10, znajdujących się obecnie w P.M.Α.:
1. Fragment brzuśca naczynia dwustożkowego z dość ostrym załomem i prawdopodobnie zaokrąglonym dnem, zdobionego powyżej załomu rytym or-namentem jodełkowym oraz rytymi, skośnie krzyżującymi się liniami (or-nament dość gęstej kratki). Powierzchnia gładzona barwy brązowej, od wewnątrz czarna, lśniąca. Domieszka drobnoziarnista.
2. Fragment podobnego naczynia dwustożkowatego z zaokrągloną dolną partią brzuśca, zdobiony powyżej załomu trzema liniami rytymi poziomo, od których odchodzą skośnie ryte linie, tworzące ornament jak gdyby po-czwórnych rombów. Barwa zewnętrzna brązowa, miejscami ciemnoszara; we-wnętrzna jasnobrunatna. Powierzchnia gładzona. Domieszka drobna.
ANALIZA MATERIAŁÓW
W celu określenia przynależności kulturowej cmentarzyska w Piastowie pow. Przasnysz należy przeprowadzić analizę zarówno ceramiki, jak i formy pochów. Omówienie materiału ceramicznego rozpocznę od popielnic. Popiel-nica nr 1 jest typem naczynia, występującym we wczesnym i środkowym okresie lateńskim zarówno w kulturze bałtyckiej, jak i pomorskiej. Ajaalogie do niego spotykamy w grupie zachodniomazurskiej kultury bałtyckiej (np. Workiejmy pow. Lidzbark4, Tyrowo pow. Ostróda5, Födersdorfer Forst pow.
Braniewo*) oraz w kulturze pomorskiej prawobrzeżnego dolnego Powiśla, gdzie mieszają się elementy tych dwóch kultur (Łępno i Krosno pow. Pasłęk7,
a poza tym Gogolin pow. Chełmno)8.
Popielnice nr 2 i 3 są naczyniami baniastymi, różniącymi się nieznacznie kształtem szyi. Starszym typem jest prawdopodobnie popielnica nr 2 z szyjką przechodzącą w kształt cylindryczny. Nawiązuje ona bowiem wyraźnie do form grupy warmijsko-mazurskiej kultury łużyckiej późnej epoki brązu i okresu halsztackiego C. Świadczą o tym analogie w Zaborowie pow. Płońsk* oraz w Rybnie pow. Mrągowo10. Naczynia te przechodzą następnie we wczesnym
i środkowym okresie lateńskim do kultury bałtyckiej (Workiejmy pow.
Lidz-4 C. E n g e l , Vorgeschichte... o.e., tabl. 99.
* H. U r b a n e k , Die frühen Flachgräberfelder Ostpreussens, Królewiec 1941, tabl. 18,4 s. 62—63.
• W. G a e r t e , Urgeschichte Ostpreussens, Królewiec 1929, s. 122, rye. 86 b. ' H. V r b a η e к , о. е., tabl. 19,3, β. 80 i С. Ε η g e 1, Vorgeschichte... о. е., tabl. 129, А с. • G. O s s o w s k i , Prusy Królewskie, Kraków 1879—1888, tabl. XXVII, 26
* J. D ą b r o w s k i , Znaleziska halsztackie ic miejscowości Zaborowo pow. Płońsk, „Wia-domości Archeologiczne", t. X X I V , 1957, s. 378.
10 J. A n t o n i e w i c z , Nowe zabytki z osady halsztackiej w Rybnie pow. Mrągowo, „Wia-domości Archeologiczne", t. XXII (1955), s. 355—356.
K U R H A N Y LATEŃSKIE Z PIASTOWA 241
Z grobu odkrytego w 1927 r. pochodzą fragmenty brzuśców dwóch po-pielnic nr 9 i 10, znajdujących się obecnie w P.M.A.:
1. Fragment brzuśca naczynia dwustożkowego z dość ostrym załomem i prawdopodobnie zaokrąglonym dnem, zdobionego powyżej załomu rytym or-namentem jodełkowym oraz rytymi, skośnie krzyżującymi się liniami (or-nament dość gęstej kratki). Powierzchnia gładzona barwy brązowej, od wewnątrz czarna, lśniąca. Domieszka drobnoziarnista.
2. Fragment podobnego naczynia dwustożkowatego z zaokrągloną dolną partią brzuśca, zdobiony powyżej załomu trzema liniami rytymi poziomo, od których odchodzą skośnie ryte linie, tworzące ornament jak gdyby po-czwórnych rombów. Barwa zewnętrzna brązowa, miejscami ciemnoszara; we-wnętrzna jasnobrunatna. Powierzchnia gładzona. Domieszka drobna.
ANALIZA MATERIAŁÓW
W celu określenia przynależności kulturowej cmentarzyska w Piastowie pow. Przasnysz należy przeprowadzić analizę zarówno ceramiki, jak i formy pochów. Omówienie materiału ceramicznego rozpocznę od popielnic. Popiel-nica nr 1 jest typem naczynia, występującym we wczesnym i środkowym okresie lateńskim zarówno w kulturze bałtyckiej, jak i pomorskiej. Analogie do niego spotykamy w grupie zachodniomazurskiej kultury bałtyckiej (np. Workiejmy pow. Lidzbark4, Tyrowo pow. Ostróda5, Födersdorfer Forst pow.
Braniewo') oraz w kulturze pomorskiej prawobrzeżnego dolnego Powiśla, gdzie mieszają się elementy tych dwóch kultur (Łępno i Krosno pow. Pasłęk7,
a poza tym Gogolin pow. Chełmno)8.
Popielnice nr 2 i 3 są naczyniami baniastymi, różniącymi się nieznacznie kształtem szyi. Starszym typem jest prawdopodobnie popielnica nr 2 z szyjką przechodzącą w kształt cylindryczny. Nawiązuje ona bowiem wyraźnie do form grupy warmijsko-mazurskiej kultury łużyckiej późnej epoki brązu i okresu halsztackiego C. Świadczą o tym analogie w Zaborowie pow. Płońsk® oraz w Rybnie pow. Mrągowo10. Naczynia te przechodzą następnie we wczesnym
i środkowym okresie lateńskim do kultury bałtyckiej (Workiejmy pow.
Lidz-4 C. E n g e l , Vorgeschichte... o . e . , tabl. 99.
* H. U r b a n e k , Die frühen Flachgräberfelder Ostpreussens, Królewiec 1941, tabl. 18,4 s. 62—63.
• W. C a e r t e , Urgeschichte Ostpreussens, Królewiec 1929, s. 122, rye. 86 b. ' H. U г b a n e к , о. е., tabl. 19,3, е. 80 i С. Е n g е 1, Vorgeschichte... о. е., tabl. 129, А с. » G. O s s o w s k i , Prusy Królewskie, Kraków 1879—1888, tabl. X X V I I , 26
' J. D ą b r o w s k i , Znaleziska halsztackie ic miejscowości Zaborowo pow. Płońsk, „Wia-domości Archeologiczne", t. X X I V , 1957, ». 378.
10 J. A n t o n i e w i c z , Nowe zabytki z osady halsztackiej w Rybnie pow. Mrągowo, „Wia-domości Archeologiczne", t. X X I I (1955), s. 355—356.
242 ANDRZEJ NIEWĘGŁOWSKI
bark11, Piotrowice pow. Susz12. Prawdopodobnie z tych łużyckich form,
się-gających epoki brązu, rozwinęły się naczynia analogiczne do popielnicy nr 3. Występują one we wczesnym i środkowym okresie lateńskim także zarówno w kulturze pomorskiej (Śliwa pow. Morąg13, Tynwałd, ролу. Susz14, jak i
bał-tyckiej (Zielenica pow. Górowo Iławeckie15. E n g e l uważa ten typ naczyń
za formę mieszaną nadwiślańsko-bałtycką (tzw. Sallewener Typus), zaliczając go jednak do kultury bałtyckiej16. Spotykamy go w Zalewie pow. Ostróda17
oraz Starzykowie Małym pow. Susz18.
Mała popielnica nr 4 zbliżona jest formą do naczynia z obszaru kultury bałtyckiej w Sambii19 (Laptauer Mühlwald pow. Fiszawa, datowanego na
młodszą epokę brązu według Engla — 1000—500 rok przed п. е.). Prawdopo-dobnie naczynia te od kultury bałtyckiej przejęła następnie kulutra pomorska Brak ich bowiem na ogół w kulturze łużyckiej, spotykamy je natomiast w koń-cu okresu halsztackiego i we wczesnym i środkowym okresie lateńskim na stanowiskach kultury pomorskiej, wykazujących wpływy kultury bałtyc-kiej (np, Kacice pow. Pułtusk40, Nowy Targ pow. Sztum21, Tynwałd pow.
Susz22).
Popielnica nr 5 była zapewne naczyniem jajowatym o ściankach prawdo-podobnie cylindrycznych. Naczynia tego typu występują już w młodszym okresie epoki brązu według chronologii Engla w grupie sambijsko-natangijskiej kultury bałtyckiej (Rantau pow. Fiszawa23). Od kultury bałtyckiej naczynia te
przejęła kultura pomorska. Występują one na jej cmentarzyskach jako po-pielnice we wczesnym i środkowym okresie lateńskim. Na stanowiskach tych
11 C. E n g e l , Vorgeschichte..., o.e., tabl. 99 h.
1 ! W . H e y m , Das Ende der Bastarnen am rechten Ufer der unleren Weichsel und das Ende der baltischen Völker an der Grenzzone, „Prussia", t. X X X I I (1938), rye. 46.
" H. U r b a n e k , o.e., tabl. 16,1; С. E n g e l , Vorgeschichte..., o.e.., s. 337. 11 A. Ł u к a , Cmentarzysko ζ wczesnego i środkowego okresu lateńskiego w Tynwaldzie pow. Suski, „Slavia Antiqua", t. V (1956), rye. 8 d, s. 312 rye. 13 с. s. 318.
15 W . G a e г t e , Urgeschichte; о. е., s. 115 i в. I l l , rye. 80q; C. E n g e l , Vorgeschichte...
в. 339.
" С. E n g e l , Vorgeschichte..., о. е., s. 225, 270. Ornamentyka naczyń z Piastowa, mimo że
jest charakterystyczna dla kultury pomorskiej i grobów kloszowych, występuje jednak na na-czyniach typu „Zalewskiego", które E n g e l zalicza do kultury bałtyckiej. Por. E n g e l о. е., s. 225
" С. E n g e l , о. е., β. 339, tabl. 129 а.
" W . H e y m , Das Ende der Bastarnen..., β. 160—161, rye. 50.
» С. E n g e l , о. е., tabl. 95. d.
" К. M u s i a n o w i c z , Halsztacko-lateńskie cmentarzysko w Kocicach pow. Pułtusk,
„Wiadomości Archeologiczne" t. X V I I (1950), tabl. V, 3. » C. E n g e l , o. c., tabl. 109 с; в. 338.
ta A. Ł u k a , Cmentarzysko..., o.e., s. 312—313. ryc. 8 a. 11 C. E n g e l , о. е., tabl. 94 b.
KURHANY LATEŃSKIE Z PIASTOWA 243
widać zresztą wyraźnie wpływy kultury bałtyckiej (np. Tynwałd, 3 egz.24
i Starzykowo Małe25 pow. Susz26).
Być, może, dalszymi popielnicami w Piastowie, oznaczonymi numerami 6, 7 i 8, były dwustożkowate naczynia zachowane we fragmentach. Podobne formy występują w kulturze pomorskiej okresu halsztackiego i lateńskiego (np. Jabłówko pow. Stargard27, Wąbrzeźno Wałycz pow. Wąbrzeźno28) oraz w
kul-turze grobów kloszowych (np. Pilaszków pow. Pruszków29, Grójec pow. loco30).
Nawiązują one wyraźnie do form łużyckich (np. Stary Dzierzgoń pow. Mo-rąg31).
Dwie popielnice odkryte w Piastowie w 1927 r. — oznaczone numerami 9 i 10, zachowane we fragmentach — były zapewne naczyniami dwustożko-watymi z zaokrąglonymi dnami. Prawdopodobnie były to naczynia typowe dla kultury bałtyckiej w końcu okresu halsztackiego i we wczesnym i środkowym okresie lateńskim. Analogie występują na cmentarzysku w Lidzbarku War-mijskim32, na Sambii33 oraz w pow. Braniewo34. Naczynia te przeszły do grupy
zachodniomazurskiej z obszaru sambijsko-natangijskiego, gdzie podobne formy sięgają młodszej epoki brązu Engla (Adl. Diedersdorf pow. obecnie Mamon· towo35). Widać na nich wpływ kultury łużyckiej, co potwierdza analogia z
młod-szej epoki brązu w Zajezierzu pow. Kwidzyń36, różniąca się jednak od form
bałtyckich płaskim, wyodrębnionym dnem.
Fragmenty głębszej miski i kubka — naczyń, które przykrywały popiel-nice lub były przystawkami — pochodzą być może od form często spotykanych
" A. Ł u k a , о. е., s. 313, ryc. 9, s. 305, ryc. 3b i s. 325.
u W . H e y m , Eine baltische Siedlung der frühen Eisenzeit, „Mannus" 1937, s. 40, ryc. 36.
Przynależność kulturowa osady w Starzykowie nie jest pewna. Zapewne należy ona do kultury łużyckiej. Por. J. K o s t r z e w s k i , Stosunki między kulturą łużycką i bałtycką a zagadnienie wspólnoty językowej bałto-slowiańskiej, „Slavia Antiqua", t. V, 1956, s. 35—37, 38 i 44—52.
Zdaniem J . A n t o n i e w i c z a jest to osiedle obronne ludności bałtyjskiej (Informacja ustna uzyskana w styczniu 1960 г.).
26 Male naczyńko o podobnej formie znaleziono także na dnie popielnicy wśród kości w
Ra-cicach pow. Pułtusk; K. M u s i a n o w i c z , Halsztacko-lateńskie..., o. c.
" G. O s s o w s k i , Prusy Królewskie, o. c., tabl. X V , 33.
" Tenże, tabl. X X V I I , 10, poza tym por. Κ. M u s i a η o w i с z , о. е., tabl. VI, 1. " M. G ą d z i k i e w i c z , Wybrane zagadnienia z badań nad kulturą grobów kloszowych
„Wiadomości Archeologiczne", t. X X (1954), tabl. X V I I , typ III, 3. " Materiały w Р. M. A.
n J. K o s t r z e w s k i , Stosunki..., o.e., s. 45, ryc. 34 b.
" J. D ą b r o w s k i , Ł. O k u l i c z o w a . 'Sprawozdanie z badań kurhanu odkrytego
u> Lidzbarku Warmińskim. „Rocznik Olsztyński". II (1959) s. 81-116. 38 W . G а e г t e , Urgeschichte Ostpreussens, o. c., ryc. 81 d.
44 C. E n g e l , Vorgeschichte..., o.e., tabl. 113 e, f, 114 c. Szczególnie ornamentyka
frag-mentów z Piastowa ma charakter kultury bałtyckiej.
15 C. E n g e l , Zur Bauart und Chronologie der Ostpreussischen Hügelgräber, „Mannus"
1931, Vorgeschichte, ryc. 12 f, s. 44 i ryc. 12 e; T e n ż e , Erganzungband, о. е., β. 333.
** J. K o s t r z e w s k i , Stosunki..., о. е., s. 29, ryc. 19 f.
KUHHANY LATEŃSKIE Z PIASTOWA 243
widać zresztą wyraźnie wpływy k u l t u r y bałtyckiej (np. Tynwałd, 3 egz.24 i Starzykowo Małe45 pow. Susz26).
Być, może, dalszymi popielnicami w Piastowie, oznaczonymi n u m e r a m i 6 , 7 i 8, były dwustożkowate naczynia zachowane we f r a g m e n t a c h . Podobne f o r m y w y s t ę p u j ą w kulturze pomorskiej okresu halsztackiego i lateńskiego (np. Jabłówko pow. Stargard2 7, Wąbrzeźno Wałycz pow. Wąbrzeźno2 8) oraz w kul-turze grobów kloszowych (np. Pilaszków pow. Pruszków2 9, Grójec pow. loco30). N a w i ą z u j ą one wyraźnie do f o r m łużyckich (np. S t a r y Dzierzgoń pow.
Mo-rąg31
)-Dwie popielnice odkryte w Piastowie w 1927 r. — oznaczone n u m e r a m i 9 i 10, zachowane we f r a g m e n t a c h — były zapewne naczyniami dwustożko-w a t y m i z zaokrąglonymi dnami. Pradwustożko-wdopodobnie były t o naczynia t y p o dwustożko-w e dla k u l t u r y b a ł t y c k i e j w końcu okresu halsztackiego i we wczesnym i środkowym okresie lateńskim. Analogie występują na cmentarzysku w Lidzbarku W a r -mijskim3 2, n a Sambii3 3 oraz w pow. Braniewo3 4. Naczynia te przeszły do g r u p y zachodniomazurskiej z obszaru sambijsko-natangijskiego, gdzie podobne f o r m y sięgają młodszej epoki brązu Engla (Adl. Diedersdorf pow. obecnie Mamon-towo3S). Widać na nich wpływ k u l t u r y łużyckiej, co potwierdza analogia z młod-szej epoki brązu w Zajezierzu pow. K w i d z y ń3' , różniąca się j e d n a k od f o r m bałtyckich płaskim, wyodrębnionym dnem.
F r a g m e n t y głębszej miski i k u b k a — naczyń, które przykrywały popiel-nice lub były przystawkami — pochodzą być może od form często s p o t y k a n y c h
" A. Ł u к a , o. c., s. 313, ryc. 9, s. 305, ryc. 3b i s. 325.
" W. H e y m , Eine baltische Siedlung der frühen Eisenzeit, „Mannus" 1937, s. 40, ryc. 36. Przynależność kulturowa osady w Starzykowie nie jest pewna. Zapewne należy ona do kultury łużyckiej. Por. J. K o s t r z e w s k i , Stosunki między kulturą łużycką i bałtycką a zagadnienie wspólnoty językowej bałto-słowiańskiej, „Slavia Antiqua", t. V, 1956, е. 35—37, 38 i 44—52. Zdaniem J . A n t o n i e w i c z a jest to osiedle obronne ludności bałtyjskiej (Informacja ustna uzyskana w styczniu 1960 г.).
" Male naczyńko o podobnej formie znaleziono także na dnie popielnicy wśród kości w Ra-cicach pow. Pułtusk; K. M u s i a n o w i c z , Halsztacko-lateńskie..., o . e .
" G. O s s o w s k i , Prusy Królewskie, o. c., tabl. X V , 33.
и Tenże, tabl. X X V I I , 10, poza tym por. K. M u s i a n o w i c z , o. c., tabl. VI, 1. " M. C ą d z i k i e w i c z , Wybrane zagadnienia z badań nad kulturą grobów kloszowych „Wiadomości Archeologiczne", t. X X (1954), tabl. X V I I , typ III, 3.
" Materiały w Р. M. A.
" J. K o s t r z e w s k i , Stosunki..., o. c., s. 45, ryc. 34 b.
" J. D ą b r o w s k i , Ł. О к u I i с z o w a. 'Sprawozdanie z badań kurhanu odkrytego w Lidzbarku Warmińskim. „Rocznik Olsztyński". II (1959* s. 81-116.
11 W. G a e r t e , Urgeschichte Ostpreussens, o. c., ryc. 81 d.
" C. E n g e l , Vorgeschichte..., o.e., tabl. 113 e, f, 114 c. Szczególnie ornamentyka frag-mentów z Piastowa ma charakter kultury bałtyckiej.
15 C. E n g e l , Zur Bauart und Chronologie der Ostpreussischen Hügelgräber, „Mannus"
1931, Vorgeschichte, ryc. 12 f, s. 44 i ryc. 12 e; T e n ż e , Erganzungband, о. е., e. 333. " J. K o s t r z e w s k i , Stosunki..., о. е., е. 29, ryc. 19 f.
244 ANDRZEJ NIEWĘGŁOWSKI
w grupie mazursko-warmijskiej kultury łużyckiej w młodszych okresach epoki brązu i w okresie halsztackim (np. Pustnik pow. Mrągowo37, Bartoszyce38
i Łęcze pow. Elbląg39). Naczynia te przechodzą następnie do kultury pomorskiej
(Nawra pow. Toruń40, Brodnica Górna pow. Kartuzy41), od której przejmuje
je kultura bałtycka (Janiki Wielkie pow. Morąg)42.
Wreszcie misy o zaokrąglonych dnach spotykamy w halsztackich osadach kultury łużyckiej na dolnym Powiślu prawobrzeżnym4,1, następnie w kulturze
pomorskiej (Tynwałd pow. Susz44, Brodnica Górna pow. Kartuzy45) oraz w
kul-turze bałtyckiej w końcu okresu halsztackiego i we wczesnym i środkowym okresie lateńskim (Lidzbark Warmijski, Zielenica pow. Górowo46 — grupa
zachodniomazurska i Orzysz pow. Pisz47 — grupa wschodniomazurska).
Jak widzimy, większość form ceramicznych z Piastowa -występuje na sta-nowiskach zarówno kultury pomorskiej, jak i bałtyckiej. Świadczy to o sil-nych powiązaniach między tymi kulturami, o wzajemsil-nych wpływach i oddzia-ływaniach48.
Poza tymi formami wystąpiły w Piastowie fragmenty trzech popielnic (nr 6, 7 i 8), typowych dla kultury pomorskiej. Jednakże pozostałe popielnice, oznaczone numerami 4, 5, 9 i 10, należy zaliczyć do kultury bałtyckiej49.
Wys-tępują one już w młodszym okresie epoki brązu (wg Engla 1000—500 rok przed n. e.) w grupie sambijsko-natangijskiej kultury bałtyckiej, skąd w końcu okresu halsztackiego rozszerzają się wraz z innymi elementami kulturowymi (np. kurhany kamienne) na obszar Mazur zachodnich. Może to świadczyć o opanowaniu przez ludność bałtycką obszaru zajętego dotychczas przez ple-miona warmijsko-mazurskiej grupy kultury łużyckiej50. W związku z tym
znaleziska z Piastowa pow. Przasnysz, mimo silnych wpływów kultury
po-87 H. U r b a n e k , Die frühen..., o.e., tabl. 9, 8, s. 17, 72—745. 58 T e n ż e , o. c., tabl. 15 c, d,
" J. K o s t r z e w 9 k i , o. c., s. 44, ryc. 33.
40 G. O s s o w s k i , Prusy Króleweskie, o. c., tabl. III, 18. 41 T e n ż e , o.e., tabl. II, 19.
" W . G a e r t e , Urgeschichte..., o. c., ryc. 83 f; C. E n g e 1, Vorgeschichte..., o. c., s. 272;
C. E n g e l , L a B a u m e , Kulturen u. Völker...', o.e., s. 255. 43 J. K o s t r z e w s k i , o. c., s. 38, ryc. 28, s. 36, ryc. 26 c. 44 A. Ł u k a , Cmentarzysko..., o.e., s. 304, 306, 308.
45 G. O s s o w s k i , o.e., tabl. II, 1 a, 11 a. 41 C. E n g e l , Zur Bauart..., o. c., ryc. 1,2 i 1.
" W . G a e r t e , s. 138, ryc. 99 f.
" Por. A. Ł u k a , o.e., s. 345, 352—353; C. E n g e 1, Vorgeschichte..., s. 225, 268—270.
" Występowanie ich na stanowiskach kultury pomorskiej jest jedynie oznaką wpływu kultury bałtyckiej. Wnioski powyższe wobec przypadkowości odkrycia i niekompletnego ma-teriału mają, oczywiście, w pewnym stopniu charakter hipotetyczny. Prawdopodobnie bowiem połowa naczyń z grobu skrzynkowego odkrytego w 1957 r. uległa zniszczeniu przez odkrywców.
KURHANY LATEŃSKIE Z PIASTOWA 245
morskiej, można zaliczyć do kultury bałtyckiej (grupa zachodniomazurska) III okresu kurhanów wschodniopruskich Engla (500—150 rok przed n. e.)51.
Kultura bałtycka i kultura pomorska wykazują w tym okresie wiel< wspól-nych rysów i powiązań52. W związku z tym powstają niejednokrotnie duże
trudności przy rozgraniczeniu ich zasięgów szczególnie na obszarach pogra-nicznych, gdzie powstają zespoły przemieszane53. Zasadniczo elementami
różniącymi kulturę bałtycką od pomorskiej są kurhany kamienne oraz naczy-nia o zaokrąglonych kulistych dnach54.
Długie, prostokątne skrzynie z płyt kamiennych z dużą ilością popielnie przejęła kultura bałtycka w III okresie Engla od kultury pomorskiej. W y -stępują one najliczniej w grupie zachodniomazurskiej, chociaż spotyka się je w grupie wschodniomazurskiej oraz sambijsko-natangijskiej55. Właśnie
wystę-powanie skrzyń kamiennych w tym okresie może być elementem wyróżniają-cym kulturę bałtycką od pomorskiej, która na obszarach sąsiadujących z kur-hanami wschodniopruskimi na ogół nie zna już tego typu grobu54. Tak więc
kurhany kamienne ze skrzyniami z płyt w Piastowie są obok znajdującej się w nich ceramiki dowodem, że kultura bałtycka sięgała na południu do pow. Przasnysz, czyli znacznie poza przedwojenną granicę byłych Prus Wschodnich57.
51 Prawdopodobnie odkrycia w Piastowie należy raczej datować na wczesny i środkowy
okres lateński. Groby kurhanowe ze skrzynkami kamiennymi rozpowszechniają się bowiem w Prusach zapewne ok. 400 roku przed n. e. Por. J. К o s t r z e w s к i , о. е., s. 40—42 i 56—57. Potwierdzają to liczne analogie ceramiczne na cmentarzyskach datowanych na ten sam okres, np. Tynwałd i Starzykowo Male pow. Susz. Por. W . H e y m , Eine baltische Sie-dlung..., o.e., s. 50—51.
и J. K o s t r z e w s k i , Dwa cmentarzyska kultury pomorskiej w Dębówku Notcym w pow. wyrzyskim i w Warszkowie III w pow. morskim, „Wiadomości Archeologiczne", t. X I I (1933),
s. 87—88. T e n ż e , o. c., „Slavia Antiqua", t. V, s. 57—63; W . G a e r t e , Urgeschichte..., o.e., s. 142; C. E n g e l , Vorgeschichte..., o.e., s. 225. i 268—270.
" С. E n g e 1, о. c., s. 268—270. Np. osadę i cmentarzysko w Starzykowie Małym po.w
Susz zaliczano do trzech różnych kultur: C. E n g e 1 (s. 337) zaliczał je do kultury pomorskiej; W . H e y m , — do kultury bałtyckiej („Mannus" 1931, s. 49, 51), a j . K o s t r z e w s k i do kultury łużyckiej („Slavia Antiqua" t. V, s. 35, 44—52).
м С. E n g e l , о. е., s. 198, 269—270, 272; J. K o s t r z e w s k i , Pradzieje Polski,
Poznań 1949, s. 154, T e n ż e , „Slavia Antiqua" t. У , s. 56—57; A. Ł u к a , „Slavia Antiqua" t. V, s. 350, 353. Występowanie obu tych elementów w kulturze pomorskiej traktuje się jako obcy, bałtycki wpływ.
" C. E n g e l , o.e., s. 83—85, 87—88, 228—229 268.
" C. E n g e l , W . L a B a u m e , Kulturen u Völker..., s. 104—105. Np. na
cmenta-rzysku kultury pomorskiej w Tynwaldzie pow. Susz, współczesnym z kurhanem z Piastowa, na 109 grobów brak było zarówno kurhanów, jak i pochówków zbiorowych w skrzyni kamiennej; A. Ł u k a , Cmentarzysko..., o. c., s. 337—338. Również na cmentarzysku w Kacicach, jeszcze
starszym, bo sięgającym okresu Halsztatt D, nie wystąpiła ta forma grobu.
" Występowanie elementów kultury bałtyckiej na północnym skrawku Mazowsza stwier-dzano już dawniej. Por. J. K o s t r z e w s k i , Od mezolitu do okresu wędrówek ludów, Kraków
246 A N D R Z E J NIEWĘGŁOWSKI WNIOSKI
Wobec niezbadaiiia obszarów północnego Mazowsza Engel przypuszczał, że południowy zasięg grupy zachodniomazurskiej kultury bałtyckiej zgodny
O Kultura pomorska + Pojedyncza znaleziska brgzone kult. kur hand*
Φ Kultura grobów wschodnio-pruskich kloszowych φ Kultura kurhanów wschodnio - pruskich
Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk z końca okresu halsztackiego oraz wczesnego i środkowego okresu lateńskiego na północnym Mazowszu.
był z granicą b. Prus Wschodnich67. Dzięki powolnemu przyrostowi materiałów można dziś już stwierdzić, że kultura bałtycka we wczesnym i środkowym " C. Ε η g e 1, о. е., β. 226, 273—274. Pomimo to w dwa lau później С. Ε η g e 1 włączył do kultury bałtyckiej również pas nadgraniczny północnego Mazowsza. Por. C. E n g e l , W. L a B a u m e , Kulturen u Völker..., o.e., β. 103, mapa 19.
KURHANY LATEŃSKIE Z PIASTOWA 247 okresie lateńskim sięgała na Mazowsze i Podlasie (pow. Białystok59), obejmując co najmniej północną część powiatów: Przasnysz (Piastów, Tańsk-Kęsocha80, Mława, (Miąchy81, Szczepkowo-Zalesie", Janowiec Zdzięty83, Dąbek84 oraz pow. Działdowo (cmentarzysko w Grodkach®5). Kurhan kamienny z grobem skrzyn-kowym z wczesnego okresu lateńskiego odkryto także w Targoniach pow. Ciechanów. Jednakże brak bliższych danych o odkryciu nie pozwala na okreś-lenie jego przynależności kulturowej*7. Możliwe, że kurhan ten należy zaliczyć do kultury bałtyckiej, chociaż — być może — jest on jedynie śladem oddziały-wań tej kultury. Wpływ kultury bałtyckiej występują wyraźnie w pow. Puł-tusk na cmentarzysku kultury pomorskiej w Kacicach88 oraz w Pobyłkowie, gdzie znaleziono brązową siekierkę halsztacką typu bałtyckiego89.
Powyższy zasięg kultury bałtyckiej zmienia się już w okresie późnolateń-skim. W okresie tym grupa zachodniomazurska traci na obszarze, ustępując miejsca grupie przeworskiej kultury grobów jamowych. Ta ostatnia kultura zajmuje nie tylko powiaty MławTa i Działdowo, ale wkracza również na obszar powiatów Nidzica i Ostróda70.
" Por. J. K o s t r z e w s k i . Stosunki..., o.e., s. 53—54.
Wiadomości o istnieniu tu cmentarzyska kurhanowego kultury bałtyckiej zawdzięczam mgrowi A. K e m p i s t e m u .
81 J. K o s t r z e w s k i , Pradzieje..., o.e., s. 168.
·· Naczynie kultury bałtyckiej, por. „Nachrichtenblatt für d. Voraeit", t. XVII, (1941) s. 85, tabl. 27, 1.
" W 1927 r. zniszczono tu kurhan kamienny zawierający grób skrzynkowy. R. J a k i -m o w i c z zbadal dwa dalsze kurhany. W jedny-m z nich w dużej skrzyni ka-miennej etały dwie popielnice. Niestety, w zbiorych P.M.A. brak materiałów z tych badań. Por. R. J a k i -m o w i c z , Sprawozdania * działał. Państw. Muzeu-m Archeologiczengo za rok 1928, „Wiado-mości Archeologiczne", t. XIII, s. 243.
"Naszyjnik bałtycki. J. K o s t r z e w s k i . Pradzieje... o.e., s.168; t e n ż e .
Sto-sunki..., o.e., S.56.
" Ł. O k u l i c z o w a , Cmentarzysko kurhanowe w miejscowości Grodki pow.
Działdo-wo. „Rocznik Olsztyński" III (I960) s. 45-70
" Niepewny charakter ma odkrycie także w Safronce pow.Nidzica, które C. E n g e l za-licza do kultury pomorskiej (s.226,337), opierając się na ceramice. Nie wiadomo jednak, esy pochodzi ona z grobów płaskich, czy też z kurhanów; Por. H. U r b a n e k , Die frühen...,
o.e., S.32 i 79.
" R. J a k i m o w i c z , Sprawozdanie..., o.e., s.268.
м O wpływach bałtyckich świadczą tutaj fragmenty popielnicy z grobu kloszowego (K. M u s i a n o w i c z , Halsztacko-lateńskie..., o.e., tabl.VII 13,14). Szczególnie ornament tego naczynia nawiązuje do ornamentyki naczyń kultury bałtyckiej (C. E n g e l , o.e., tabl.113 c) oraz do typu mieszanego (tabl.130 a).
" J . K o s t r z e w s k i , Stosunki..., o.e., s.56.1
'· Por. C. Ε η g e 1, W. L a B a u m e , Kulturen и. Völker..., o.e., β.257, mapa 7. W Grod-kach pow. Działdowo np. obok cmentarzyska kurhanowego kultury bałtyckiej z wczesnego okresu lateńskiego występuje późnolateńskie cmentarzysko kultury przeworskiej. Z Piastowa znamy cmentarzysko tej kultury • okresu rzymskiego.
KURHANY LATEŃSKIE Z PIASTOWA 247 okresie lateńskim sięgała na Mazowsze i Podlasie (pow. Białystok5 9), obejmując
co najmniej północną część powiatów: Przasnysz (Piastów, Tańsk-Kęsocha8 0,
Mława, (Miąchy8 1, Szczepkowo-Zalesie", Janowiec Zdzięty8 3, Dąbek*4 oraz pow.
Działdowo (cmentarzysko w Grodkach®5). Kurhan kamienny z grobem
skrzyn-k o w y m z wczesnego oskrzyn-kresu lateńsskrzyn-kiego odskrzyn-kryto taskrzyn-kże w Targoniach pow. Ciechanów. Jednakże brak bliższych danych o odkryciu nie pozwala na okreś-lenie jego przynależności kulturowej'7. Możliwe, że kurhan ten należy zaliczyć
do kultury bałtyckiej, chociaż — być może — jest on jedynie śladem oddziały-wań tej kultury. W p ł y w kultury bałtyckiej występują wyraźnie w pow. Puł-tusk na cmentarzysku kultury pomorskiej w Kacicach®8 oraz w Pobyłkowie,
gdzie znaleziono brązową siekierkę halsztacką t y p u bałtyckiego'9.
Powyższy zasięg kultury bałtyckiej zmienia się już w okresie późnolateń- . skim. W okresie t y m grupa zachodniomazurska traci na obszarze, ustępując miejsca grupie przeworskiej kultury grobów jamowych. T a ostatnia kultura zajmuje nie tylko powiaty MławTa i Działdowo, ale wkracza również na obszar
powiatów Nidzica i Ostróda7 0.
" Por. J. K o s t r z e w s k i . Stosunki..., o . e . , s. 53—54.
Wiadomości o istnieniu tu cmentarzyska kurhanowego kultury bałtyckiej zawdzięczam mgrowi A. K e m p i s t e m u .
" J. K o s t r z e w s k i , Pradzieje..., o . e . , s. 168.
•• Naczynie kultury bałtyckiej, por. „Nachrichtenblatt für d. Vorzeit", t. X V I I , (1911) s. 85, tabl. 27, 1.
" W 1927 r. zniszczono tu kurhan kamienny zawierający grób skrzynkowy. R. J a k i -m o w i c z zbadał dwa dalsze kurhany. W jedny-m z nich w dużej skrzyni ka-miennej stały dwie popielnice. Niestety, w zbiorych P.M.A. brak materiałów z tych badań. Por. R. J a k i -m o w i c z , Sprawozdania z działał. Państw. Muzeu-m Archeologiczengo za rok 1928, „Wiado-mości Archeologiczne", t. X I I I , s. 243.
" N a s z y j n i k bałtycki. J. K o s t r z e w s k i . Pradzieje... o.e., s.168; t e n ż e . Sto-sunki..., o.e., s.56.
" Ł. O k u l i c z o w a , Cmentarzysko kurhanowe w miejscowości Grodki pow. Działdo-wo. „Rocznik Olsztyński" III (I960) s. 45-70
" Niepewny charakter ma odkrycie także w Safronce pow.Nidzica, które C. E n g e l za-licza do kultury pomorskiej (s.226,337), opierając się na ceramice. Nie wiadomo jednak, esy pochodzi ona z grobów płaskich, czy też z kurhanów; Por. H. U r b a n e k , Die frühen..., o.e., s.32 i 79.
" R. J a k i m o w i c z , Sprawozdanie..., o.e., s.268.
*• O wpływach bałtyckich świadczą tutaj fragmenty popielnicy z grobu kloszowego (K. M u s i a n o w i c z , Halsztacko-lateńskie..., o.e., tabl.VII 13,14). Szczególnie ornament tego naczynia nawiązuje do ornamentyki naczyń kultury bałtyckiej (C. E n g e l , o.e., tabl.113 c) oraz do typu mieszanego (tabl. 130 a).
" J . K o i t r z e w s k i , Stosunki..., o.e., s.56.1
Por. C. E n g e I, W. L a B a u m e , Kulturen u. Völker..., o.e., e.257, mapa 7. W Grod-kach pow. Działdowo np. obok cmentarzyska kurhanowego kultury bałtyckiej z wczesnego okresu lateńskiego występuje późnolateńskie cmentarzysko kultury przeworskiej. Z Piastowa znamy cmentarzysko tej kultury z okresu rzymskiego.
248 ANDRZEJ NIEWĘGŁOWSKI
E A R L Y AND MIDDLE LA TÈNE BARROWS AT PIASTÓW, PRZASNYSZ DISTRICT
Summary
The author of this article is dealing with finds from accidentally discovered and destroyed barrows at Piastów, Przasnysz district. The barrows are dated to the early and middle La Tène periods. They are situated on the borderland between two cultures: the Baltic culture ofr East Prussian barrows and the Pomeranian culture thus they have a certain importance fo fixing the territorial boundaries between these cultures. It is known that these cultures bear many common features. This, and the fact that the borderland, especially the Northern part of Ma-sovia, has been insufficiently examined, make the determination of the spread of these cul-tures difficult. In the early and middle La Tène periods they differed with stone barrows and pots with convex, spheric bottoms, which occurred in the Baltic culture but were not noticed η the Pomeranian one. However, these elements were intermixed in the border area and only-a very only-accuronly-ate componly-aronly-ative study conly-an solve the problem of the culturonly-al only-appurtenonly-ance of a given cemetery there.
Besides pots typical of both cultures, fragments of three urns, characteristic of the Po-meranian culture, and four urns of the Baltic culture were discovered at Piastów. The latter belong to the Baltic pottery occurring in Sambia even in the early Bronze Age. This pottery and the burial rite (barrows), from Sambia, show how the Baltic tribes were expanding over the Western Mazurian territory from the end of the Hallstatt period. The cemetery of Piastów, consisting of barrows, should therefore be assigned to the Baltic culture.
At the same time, this cemetery is one of the sites which give evidence of the spread of this culture in Northern Masovia.
GABRIEL LEŇCZYK
NA TEMAT POBYTU CELTÓW W POLSCE POŁUDNIOWEJ WSTĘP
W sprawie Celtów, ich dziejów i znaczenia w rozwoju cywilizacji Europy wypowiedziała się nauka już bardzo obszernie.
J. B ö h m powiada: „Celtowie przygotowali grunt pod potęgę mocarstwo-wą Rzymu i sami stali się jej ofiarą. Zanikła ich narodowa i plemienna jednota, zachowały się jej resztki na zachodzie z podziwu godną żywotnością. Zostawali pod wpływem rzymskiej kultury, potem chrześcijaństwa, dając mu wicie ze swej kultury. I znowu nastąpił rozgłos kultury celtyckiej nie tylko jako czynnika* ale jako składnika politycznego. Nie będzie to przesadą, ale zadośćuczynie-niem sprawiedliwości i prawdy historycznej, jeżeli do dziś uznawanym dwom tradycjom europejskiego ducha: starożytnej i chrześcijańskiej dodamy za-pomnianą, ale znowu jawiącą się tradycję celtycką"1.
Jeżeli Celtowie stanowili nie tylko czynnik, ale składnik polityczny wśród podbitych, obcych plemion, to na ziemiach Polski południowej, gdzie przez przeszło 200 lat mieli panować, musiały pozostać po nich: 1) oppida i kasztele w postaci zachowanych grodzisk jako dowód ich władztwa, 2) ślady ich
wyso-kiego rzemiosła w zachowanych rozlicznych narzędziach oraz dowody powszech-nego użycia koła garncarskie go przy wyrobie naczyń glinianych, 3) dowody zmiany w budownictwie mieszkalnym, przynajmniej w oppidach i kasztelach. Poszukiwanie tych dowodów bezpośredniego działania Celtów na terenie Polski południowej będzie głównym tematem niniejszych rozważań.
J. F i l i p twierdzi, że ruchy Celtów na terenie środkowej Europy w IV i III w. przed n. e. nie miały charakteru stałego nacisku na ludy ościenne, ale były to sporadyczne napady rabunkowe, które powodowały, iż Europa
środkowa przeżywała „celtycką grozę", gdyż kraj opierających się plemion tubylczych niszczyli Celtowie z całą bezwzględnością2. Twierdzenie to, jeśli słuszne, ma w rozpatrywaniu roli Celtów w Polsce południowej decydujące znaczenie. Wyprawy na obcy teren mogą mieć cel trojaki: 1) rabunek, 2) osie-dlenie, 3) zawładnięcie. Zależnie od powziętego celu organizacja wyprawy i jej
1 J. B ö h m , Naie nejuarii města, Praha 1946, ł. 37. ' J . F i l i p , Keltovi ve střední Europi, Praha 1956, ». 515.
