50 lat krakowskiej radioastronomii

Józef Masłowski, Adam

Strzałkowski

50 lat krakowskiej radioastronomii

Prace Komisji Historii Nauki Polskiej Akademii Umiejętności 7, 133-181

2006

Tom VII

P O L S K A A K A D E M I A U M I E J Ę T N O Ś C I

P R A C E KO M ISJI HISTORII N A U K I 2005

Józef MASŁOWSKI, Adam STRZAŁKOWSKI

50 LAT KRAKOW SKIEJ R A D IO A S T R O N O M II

W sz y stk o zaczęło się p rz e d około 70 laty. W ro k u 1931 p ra c o w n ik n a u k o w y la b o ra to riu m Bella w S ta n a c h Z jed n o cz o n y ch , K arol Jansky, zajm ując się ro z c h o ­ d z e n ie m się fal ra d io w y c h o d łu g o ści 15 m w a tm o sfe rz e ziem skiej, z a o b s e rw o ­ w ał w o d b ie ra n y m sy g n a le w y s tę p o w a n ie s z u m ó w o n a tę ż e n iu z m ie n ia ją c y m się p e rio d y c z n ie z o k re se m d o b y g w ia z d o w e j. M a k sim u m w y stę p o w a ło , g d y D ro g a M le c z n a p o ja w ia ła się w o b sz a rz e czu ło ści an ten y , co w sk a z y w a ło n a ich k o s­ m ic z n e p o c h o d z e n ie .

D o te g o c z a su o b se rw a c je a stro n o m ic z n e o g ra n ic z a ły się do w id z ia ln e g o o b ­ sz a ru w id m a fal e le k tro m a g n e ty c z n y c h , w k tó ry m atm o sfe ra z ie m sk a jest p r z e ­ ź ro c z y sta . D ru g im ta k im o b sz a re m p rz e ź ro c z y sto śc i jest z a k re s fal ra d io w y c h o d łu g o ś c ia c h p o w y że j k ilk u m ilim e tró w (Ryc. 1). O d k ry c ie p rz e z Ja n sk y 'eg o p ro m ie n io w a n ia z k o sm o su w ty m o b sz a rz e w id m a o tw o rz y ło d la a stro n o m ó w n o w e o k n o n a W szech św iat.

W la ta c h trz y d z ie s ty c h te c h n ic z n e m ożliw ości ta k ic h o b serw ac ji były jeszcze b a rd z o o g ra n ic z o n e . R a d y k a ln ie sy tu a c ja z m ie n iła się w czasie II w ojny św iato w ej d z ię k i ro z w in ię c iu te c h n ik ra d a ro w y c h , m ających z n a c z e n ie m ilita rn e . P ojaw iły się a n te n y ze z w ie rc ia d ła m i p a ra b o lic z n y m i i c zu łe o d b io rn ik i. W ty m czasie G. R eber p o d e jm u je ju ż re g u la r n e o b se rw a cje ra d io a s tro n o m ic z n e n a fali o d łu ­ gości 1.9 m.

N a p ra c e R ebera z w ró c ił u w ag ę prof. T a d e u sz B an ach iew icz w ro k u 1952. O d tego c z a su z a g a d n ie n ia ra d io a s tro n o m ii zacz ęły się co raz częściej p o jaw iać na p ią tk o w y c h z e b ra n ia c h n a u k o w y c h w O b s e rw a to riu m K ra k o w sk im 1. R o zp o częto ró w n ie ż p ra c e n a d p o d ję c ie m w K ra k o w ie ta k ic h obserw acji. U tw o rz o n y z o sta ł

1 K sięga protokołów zebrań nau k ow ych O bserw atorium K rakow skiego - zebrania w d niach 19.12.1952, 24. 04.1953, 20.11.1953,19. 0 2 .1 954,5. 03.1954,19. 03.1954, 7. 05.1954.

1 3 4 JÓZEF MASŁOWSKI, A D A M STRZAŁKOWSKI

z e sp ó ł zło żo n y z fizy k a O lega C zy żew sk ieg o , in ż y n ie ra e le k tro n ik a Jerzeg o d e M ezera o ra z a s tro n o m a i fizy k a A d a m a S trzałk o w sk ieg o . N ieb y w ale p o m ó g ł w ty m p rz e d się w z ię c iu doc. K a z im ie rz K ordylew ski, u d zielając w sp a rc ia i te c h ­ n iczn eg o , i fin a n so w e g o z Z a k ła d u A p a ra tó w N a u k o w y c h N IA iM K , k tó ry m w ó w czas z a w ia d y w a ł z ra m ie n ia O b se rw a to riu m . N a p e w n y m e ta p ie w łączył się w to p rz e d się w z ię c ie a s tro n o m W iesław W iśn iew sk i ze s w y m n ie z w y k ły m ta le n ­ tem o rg a n iz a c y jn y m .

U stalo n o p o d s ta w o w e p a ra m e try te c h n ic z n e p ro je k to w a n e g o u rz ą d z e n ia : przy jęto , że o b iek te m z a in te re s o w a n ia b ę d z ie Słońce, o b serw a cje p ro m ie n io w a ­ n ia ra d io w e g o p o s ta n o w io n o p rz e p ro w a d z a ć n a fali o d łu g o śc i około 1 m i użyć d o teg o celu a n te n y o z w ie rc ia d le p a ra b o lic z n y m o śre d n ic y około 5 m.

N a H elu s ta ły p o z o s ta w io n e jeszcze p rz e z N iem có w a n te n y ra d a ro w e , k tó ­ re n a d a w a ły b y się z n a k o m ic ie d o ty c h celów. Z w ró c o n o się z a te m d o w ojska o p rz e k a z a n ie jed n ej z n ic h O b se rw a to riu m . Z dość n ie o c z e k iw a n y m sk u tk ie m , b o sk o ń czy ło się w sz y stk o p rz e s łu c h iw a n ie m n a UB, in d a g o w a n ie m , sk ąd w iem y o ty ch a n te n a c h , ja k k o lw ie k były d o sk o n a le w id o c z n e n a w e t ze sta tk u s p a c e ro ­ w eg o n a Zatoce. Z e s ta ra ń ty c h nic n ie w y sz ło i n ie p o z o sta w a ło nic in n eg o , jak p rz y stą p ić d o b u d o w y a n te n y w e w ła sn y m zak resie.

K o n stru k c je a n te n y o p ra c o w a ł inż. L eon K ow alski, m e c h a n ik O b se rw a to riu m . W y b ra n o k o n s tru k c ję a ż u ro w ą z w ie rc ia d ła p a ra b o lic z n eg o , s p a w a n ą z r u r s ta lo ­ w y ch , p o k ry tą m ie d z ia n ą siatką. Inż. K o w alsk i o p raco w ał ró w n ie ż m o n ta ż pa- ra la k ty c z n y ra d io te le sk o p u , w s p a rty n a d w ó c h m a sz ta c h (Ryc. 2). R uch w kącie g o d z in o w y m o d b y w a ł się p r z y u ży ciu m e c h a n iz m u z e g a ro w e g o ta k ż e k o n s tru k ­ cji K ow alskiego, w d e k lin a c ji te lesk o p m ógł być u s ta w ia n y rę c z n ie w n ie w ie lk im z a k re sie kątów , w y m a g a n y m p rz e z ru c h Słońca.

K ow alski z n alazł firm ę sp aw aln iczą inż. W olfram a n a Zabłociu, która podjęła się w y k o n a n ia tej konstrukcji. K ow alski p o staw ił tylko p ytanie, jaka m a być dokładność w y k o n an ia czaszy teleskopu. O czyw iście nie m ieliśm y o ty m żad n eg o pojęcia. Co praw d a u d ało się n a m ju ż w te d y sp ro w ad zić z A m ery k i cykl k siążek zaw ierających n ie d a w n o o dtajnione p o w ojnie inform acje techniczne o rad arze, ale tego proble­ m u dla an ten ta m n ie ro zw ażan o . Po o szacow aniach i sym ulacjach zdecydow ano, że m o żn a dopuścić tolerancję k sz ta łtu rz ę d u 1 % długości fali, a zatem od stęp stw a od paraboloidy około 1 cm. K ow alski orzekł, że n ależy tu zastosow ać w sp ó łczy n ­ n ik b e zp ieczeń stw a 3 i z ażąd ał od W olfram a dokładności 3 m m ! I tu zaczął się cyrk. K ow alski w y k o n ał z o g ro m n ą d okładnością szablon d re w n ia n y o obrysie paraboli, w k ład ał go d o po sp aw an ej czaszy, obracał i... o d rzu cał jed n ą p o drugiej. To n a p raw d ę niebyw ałe, że w k ońcu u d ało się W olfram ow i p ospaw ać z ru r zw ierciad ło o takiej d o ­ kładności! W d o d a tk u okazało się, że obok akceptow anej p rz e z K ow alskiego czaszy leżą w w arsztacie W olfram a jeszcze dw ie odrzucone, ale i ta k o dokładności lepszej od przyjętej 1 cm . Było jasne, że z w y k o rzy stan iem ich m o żn a zbud o w ać in terfero ­ m etr. Z ap ro p o n o w aliśm y z a k u p o d W olfram a tych o d rzu co n y ch zw ierciadeł p o n iż ­ szej cenie. Ale tem u stan o w czo się sprzeciw ił Kowalski:

50 la t k ra k o w sk ie j r a d io a str o n o m ii ₁₃₅

- Nie można demoralizować rzemieślnika! - o św iad czy ł. T akie to były jeszcze w te d y czasy!

P o sta n o w io n o u m ie śc ić ra d io te le sk o p n a p rz e jm o w a n y m w te d y p rz e z O b s e rw a to riu m forcie S k ała jako p ie rw s z e z lo k a liz o w a n e ta m u rz ą d z e n ie do o b ­ serw acji a stro n o m ic z n y c h . W te n sp o só b h isto ria p o c z ą tk ó w k rak o w sk iej ra d io ­ a stro n o m ii sta ła się z a r a z e m h isto rią O b s e rw a to riu m n a Skale.

W ty m czasie było ju ż jasne, że n ależy z o b serw a cja m i a stro n o m ic z n y m i w y n ieść się p o za m iasto. O b se rw a to riu m A stro n o m ic z n e z lo k alizo w an e p rz e z Ś niadeckiego w O g ro d z ie B o tan iczn y m za m iastem , w d zieln icy W esoła, z n ala zło się teraz w śro d k u m ia sta i to m ię d z y s ta ry m K rak o w em a p o w stający m w łaśnie o g ro m n y m z a k ła d e m p rz e m y sło w y m , N ow ą H utą. P ra k ty c z n ie u n ie m o żliw iało to o bserw acje a stro n o m iczn e , zw łaszcza fo to m etry czn e. W p o s z u k iw a n ia c h m iejsca na now e o b se rw a to riu m po jaw iły się w te d y dw ie szkoły. S tefan P iotrow ski, za jm u ­ jący się z A d a m e m S trz a łk o w sk im fo to elek try c zn y m i o b serw acjam i fotom etrycz- nym i, p o trz e b o w a ł n a p ra w d ę d o b ry ch w a ru n k ó w atm osferycznych. Piotrow ski, w y k o rzy stu jąc sw oje ro d z in n e p o w ią z a n ia z k lim ato lo g am i, u z y sk ał od p rofesora W ładysław a M ilaty w y n ik i jego s tu d ió w w a ru n k ó w m eteo ro lo g iczn y ch w okoli­ cach K rakow a. W y n ik ało z nich, że p rz y w y b ie ra n iu m iejsca n a now e o b se rw a to ­ riu m n a leż y się kierow ać raczej n a północ. W ybrano Jerzm anow ice, około 20 k m od K rakow a, w p o ło w ie d ro g i do O lkusza. K o n k u ren cy jn e m iejsce zap ro p o n o w a li d r Jan u sz P ag aczew ski i d r Ire n a K ocyan. P o szu k iw ali czegoś bliżej K rakow a i z a p ro ­ p o n o w ali fort S k ała2. P io tro w sk i był tem u zd e c y d o w a n ie przeciw ny. P ow staw ało ju ż w te d y lo tn isk o w ojskow e w p obliskich Balicach i m o żn a było sobie w yobrazić, co sta n ie się z o b serw acjam i fo to m etry c zn y m i, gd y w nocy o św ietlą nagle pasy sta rto w e d la lądującego sam o lo tu . P io tro w sk i je d n a k p rz en o sił się ju ż w te d y do W arszaw y, S trzałk o w sk i do In s ty tu tu Fizyki i lobby fo to m etry c zn e przegrało.

Z a p a d ła d e c y z ja p rz e ję c ia S k a ły n a O b s e rw a to riu m 3. W CK M o n a rc h ii K rak ó w był w a ż n ą tw ie rd z ą , sto p n io w o r o z b u d o w y w a n ą . W p o ło w ie XIX w ie ­ ku p o w s ta ł w e w n ę trz n y sy ste m fo rty fik a c ji z fo rte m w o k ó ł k o p c a K o ściu szk i i lic z n y m i b u n k r a m i n a o b rz e ż a c h m ia s ta 4. W ro k u 1874 p o d ję to b u d o w ę d r u g ie ­ go p ie rś c ie n ia fo rtó w (Ryc. 3)5. Je d n y m z g łó w n y c h był w ła śn ie w y b ra n y p rz e z O b s e rw a to r iu m fo rt u m ie s z c z o n y w m iejscu , k tó re w e d łu g B o g d a n o w sk ie g o6 n a z y w a ło się Śmierdząca Skała. P o tem jak o ś te n p r z y m io tn ik z n ik n ą ł i fo rt z aczął być n a z y w a n y p o p r o s tu fo r t Skala. To te ż n ie było c a łk ie m ścisłe, bo n a p ra w d ę

2 K sięga p rotok ołów zebrań n au k o w y ch O bserw atorium K rak ow sk iego - zebranie w d n iu 17.10.1952.

3 K sięga p rotok ołów zebrań n a u k o w y ch O bserw atorium K rakow skiego - zebranie w d n iu 20. 02.1953.

4 Janusz B ogd an ow ski, W arownie i zieleń tw ierdzy Kraków, W yd. Literackie, K raków (1957).

5 Ibidem . 6 Ibidem .

1 3 6 JÓZEF MASŁOW SKI, A D A M STRZAŁKOWSKI

n a z y w a ł się fo rtem Franciszka Józefa I i śla d y tej n a z w y w id o c z n e b y ły je sz c z e n a d w ejściem z ta r a s u , g d y p rz e jm o w a ło go O b s e rw a to riu m . Fort b y ł d u ży , r o z b u ­ d o w a n y (Ryc. 4)7 z k o p u łą , w k tórej z n a jd o w a ła się jeszcze w te d y a rm a ta (Ryc. 5). W c zasie II w o jn y św ia to w e j N ie m c y u r z ą d z ili w n im n a jp ie rw o b ó z jeń có w ro sy jsk ic h - w C h e łm ie k rą ż y ły o n im jeszcze w te d y d o ść m a k a b ry c z n e w ieśc i - a p o te m m a g a z y n y , p o d o b n o lak ieró w . O p u sz c z a ją c fo rt, w y s a d z ili p r o w a d z ą ­ cy do n ie g o m o s te k i s tr o p n a d sie n ią , n isz c z ą c w te n sp o só b d ojście d o k o p u ły i n a ta ra s. D o fo rtu m o ż n a się było d o sta ć, ty lk o sc h o d z ą c n a jp ie rw s tro m ą śc ie ż ­ k ą d o fosy p e łn e j z a sk ro ń c ó w , a n a s tę p n ie p rz e z o k n o d o la try n y fo rte c z n ej. G d y w k o ń c u w iz y to w a ł tę n o w ą sie d z ib ę O b s e rw a to r iu m prof. B a n a c h ie w ic z, O leg C z y ż e w sk i, k tó ry był ta te rn ik ie m i g ro to ła z e m , p rz y w ió z ł lin ę p o rę c z ó w ­ k ę i z a b e z p ie c z o n o n ią ście żk ę p o z b o c z u fosy. P rof. B a n a c h ie w ic z p rz y je c h a ł z p ra w d z iw y m , o ry g in a ln y m Alpenstockiem.

A by je d n a k u z y sk a ć d o s tę p d o fo rtu , sp ro w a d z o n o n a Skałę d w ó c h m u r a rz y u n iw e rsy te c k ic h , k tó rz y w y k o n a li i m o stek , i s tro p n a p iętrze, ta k że ju ż n ie tr z e ­ b a było z n a r a ż e n ie m życia c h o d z ić p o desce n a d o tch łan ią.

P ie rw s z e o b se rw a c je r a d io a s tro n o m ic z n e S łońca z a p la n o w a n o w c z a sie cał­ k o w ite g o z a ć m ie n ia w id o c z n e g o w P olsce w d n iu 30 c z e rw c a 1954 ro k u . C z a su było n ie w ie le , b io rą c p o d u w ag ę, że n ie ty lk o a n te n ę , ale ró w n ie ż a p a r a tu r ę o d ­ b io rc z ą , a n a w e t u ż y w a n y d o s ta n d a r y z a c ji s y g n a łu g e n e ra to r szu m ó w , n a le ż a ­ ło w y k o n a ć w e w ła s n y m z a k re sie . Z e sp ó ł ra d io a s tro n o m ic z n y u z y s k a ł w ty m z a k re s ie p o w a ż n ą p o m o c ze s tro n y prof. H e n ry k a N ie w o d n ic z a ń s k ie g o , k tó ry ż y w o in te re s o w a ł się ty m i p ra c a m i. Jeszcze ja k o m ło d y s tu d e n t w W iln ie n ie był p ew n y , c zy m a z o sta ć fizy k ie m , czy a s tro n o m e m , i k tó re g o z b raci D z ie w u lsk ic h : W acław a, fizy k a, czy W ła d y sła w a , a s tro n o m a , m a w y b ra ć n a sw e g o m is trz a .

R adioteleskop p rz e tra n sp o rto w a n o n a Skałę dopiero na po czątk u czerw ca i u s ta ­ w io n o n a szczycie fortu koło k o p u ły z arm a tą (Ryc. 2). W drugiej połow ie czerw ca rozpoczęły się prace n ad u ru c h a m ia n ie m a p a ra tu ry (Ryc. 6). N a Skałę nie była jeszcze w ów czas d o p ro w a d z o n a en ergia elektryczna, a p a ra tu ra zasilan a była z baterii a k u ­ m ulatorów , ładow anej z ag reg a tu n a p ę d z a n eg o silnikiem b en zy n o w y m .

W d n iu 30 c z e rw c a 1954 ro k u n a sk u te k p ro b le m ó w te c h n ic z n y ch o b s e rw a ­ cje ro z p o c z ę to d o p ie ro 30 m in u t p rz e d m o m e n te m całk o w ito ści i k o n ty n u o w a n o p rz e z 2 g o d z in y i 20 m in u t. D o d a tk o w y m u tru d n ie n ie m była ek ip a film ow a, k tó ­ ra p o jaw iła się w te d y n a Skale (Ryc. 7).

W y n ik i o b serw a cji (1, 2) (Ryc. 8) w y k a z y w a ły sto su n k o w o d u ż y ro z rz u t w y w o ła n y n ie sta b iln o śc ią i m ałą czu ło ścią a p a ra tu ry . N iem n iej je d n a k b y ły to p ie rw s z e w P olsce o b se rw a c je ra d io a s tro n o m ic z n e w y k o n a n e za p o m o c ą d o teg o celu z b u d o w a n e j a p a r a tu r y i m ia ły z n a c z ąc y w p ły w n a d a lsz e losy k ra k o w sk ie j ra d io a s tro n o m ii.

5 0 la t k ra k o w sk ie j r a d io a str o n o m ii 1 3 7

N a leż y p a m ię ta ć , że było to p rz e d się w z ię c ie p io n iersk ie . U p ły n ę ło b o w ie m z a le d w ie 9 lat o d o p u b lik o w a n ia p rz e z w s p o m n ia n e g o ju ż G. R ebera8) p ie rw szej w św iecie rad io w ej m a p y s tr u k tu r y D ro g i M lecznej n a fali 1.87m w r a z z o p ise m u ż y te g o sy ste m u o d b io rc z e g o (a n ten a + o d b io rn ik ) i około 5 lat o d o p u b lik o w a n ia p rz e z teg o sa m e g o a u to ra 9) p o d o b n e j rad io w ej m a p y n ie b a n a fali o d łu g o śc i 62.5 cm . Z a le d w ie 2 lata w cześniej, w ro k u 1951, H. I. E w en i E. M. P u rc e ll10) o d k ry li lin ię p ro m ie n io w a n ia ra d io w e g o o d łu g o śc i fali 2 1.1 cm , em ito w a n ą p rz e z atom y n e u tra ln e g o w o d o ru w s ta n ie p o d s ta w o w y m .

Po śm ierci prof. T. B an ach iew icza, je sien ią 1954 r. prof. K. K ozieł p rze jm u je k ie ro w n ic tw o O b s e rw a to riu m A stro n o m ic z n e g o UJ (OAUJ) łączn ie z ra d io te le ­ sk o p em , sto jący m o d c z e rw c a b e z c z y n n ie n a szczycie fo rtu S kała jak o n ie m y ś w ia ­ d e k w ie lk ie g o w y d a rz e n ia n a u k o w e g o i sta n o w ią c y m ty lk o d o d a tk o w ą atrak cję d la m iło śn ik ó w fortów . A ż d o p o ło w y 1955 ro k u n ie b yło w ia d o m o , co z ty m u r z ą ­ d z e n ie m - u ż y ty m ty lk o ra z d o o b serw acji z a ć m ie n ia Słońca w 1954 ro k u - m o ż ­ n a jeszcze zrobić. B rak ś ro d k ó w fin a n so w y c h n a jego k o n ie c z n ą m o d e rn iz a c ję, a z w ła sz c z a b ra k p ra c o w n ik ó w w OAUJ z a in te re s o w a n y c h ra d io a s tro n o m ią , w y ­ k lu c z a ł d a ls z y ro zw ó j b a d a ń w tej now ej d z ie d z in ie n au k o w ej. A d a m S trz a łk o w sk i p rz e n ió sł się w te d y d o p ra c y w In sty tu c ie F izy k i UJ, inż. Jerzy d e M ezer o p u śc ił ze sp ó ł, m g r inż. L eon K o w alsk i p rz e s z e d ł n a e m e ry tu rę , a O leg C z y ż e w sk i n ig d y n ie był p ra c o w n ik ie m OAUJ. P od k o n iec c z e rw c a 1955 ro k u prof. K. K ozieł z a p r o ­ p o n o w a ł a b so lw e n to w i a stro n o m ii, m gr. Jó zefo w i M asło w sk iem u , z a tru d n ie n ie n a s ta n o w is k u a s y s te n ta OAUJ i p racę p o d sw o im k ie ru n k ie m n a d z a g a d n ie n ie m w y z n a c z e n ia stałej libracji fizycznej i fig u ry K siężyca. Było to z a g a d n ie n ie n ie m a - jące nic w sp ó ln e g o z ra d io a s tro n o m ią , k tó rą M asło w sk i z a in te re s o w a ł się, b ęd ąc jeszcze s tu d e n te m . M asło w sk i p ro p o z y c ję p rzy jm u je, ale z m yślą o ro k u jący ch p rz y sz ło ść b a d a n ia c h w d z ie d z in ie ra d io a s tro n o m ii k o n ty n u u je ró w n o c z e śn ie ro z p o c z ę te s tu d ia in ż y n ie rs k ie z e le k tro n ik i n a A k a d e m ii G ó rn ic z o -H u tn ic ze j w K rakow ie.

Jak to n ie k ie d y się z d a rz a , o d p o w ie d ź n a p y ta n ie „co dalej z radioteleskopem stojącym na forcie Skała" n a d e s z ła z z u p e łn ie n ie o c z e k iw a n e j stro n y . W ła śn ie w ty m c z a sie p ro f. S te fa n M a n c z a rs k i, s e k r e ta r z n a u k o w y Z e s p o łu H e lio fiz y k i p r z y K om isji M ię d z y n a ro d o w e g o R oku G e o fiz y c z n eg o 1957 - 1958 (MRG) p o ­ s z u k iw a ł m o ż liw o śc i p r o w a d z e n ia c ią g ły c h o b se rw a c ji c a łk o w ite g o p r o m ie ­ n io w a n ia S ło ń ca w z a k r e s ie fal ra d io w y c h . N a d a rz a ła się w ię c o k azja, z k tó rej w p e łn i s k o rz y s ta ł prof. K. K ozieł, ab y ra d io te le s k o p k ra k o w s k i w łączy ć p o ­ n o w n ie d o p ra c b a d a w c z y c h . N a s p o tk a n iu z prof. S. M a n c z a rs k im z a p a d ła d e c y z ja o p r o w a d z e n iu n a fo rcie S k a ła w K ra k o w ie sy s te m a ty c z n y c h o b s e rw a ­

8 G. Reber, ApJ V o l., s. 279 (1944).

9 G. Reber, Proc. IRE, Vol. 36, s. 1215 (1948).

1 3 8 JÓZEF MASŁOWSKI, A D A M STRZAŁKOW SKI

cji p r o m ie n io w a n ia ra d io w e g o S łońca. Ś ro d k i fin a n so w e , k o n ie c z n e d o r e a li­ zacji te g o z a d a n ia , z o b o w ią z a ł się d o s ta rc z y ć prof. S. M a n c z a rs k i z f u n d u s z u p rz y z n a n e g o i u ru c h o m io n e g o d la M RG u c h w a łą P re z y d iu m R z ą d u z k w ie tn ia 1956 ro k u , co c z y n iło całe p rz e d s ię w z ię c ie m o ż liw y m d o w y k o n a n ia . W celu re a liz a c ji te g o z a d a n ia u tw o r z o n y z o s ta ł p o d k ie r u n k ie m prof. K. K o zieła n o w y z e s p ó ł z ło ż o n y z o só b z a in te re s o w a n y c h ra d io a s tro n o m ią , w sk ła d k tó ­ re g o w eszli: b y li c z ło n k o w ie p o p r z e d n ie g o z e sp o łu : A. S trz a łk o w s k i i O le g C z y ż e w sk i, ja k o k o n s u lta n c i n a u k o w i z a tr u d n ie n i w In s ty tu c ie F iz y k i UJ, o ra z J. M a sło w sk i i p ra c o w n ik te c h n ic z n y in ż. C. Ja ro sz, obaj z a tr u d n ie n i w OAUJ. Z e s p ó ł te n o k re ślił z a k r e s n ie z b ę d n y c h prac, h a r m o n o g r a m ich r e a ­ lizacji o ra z z a p ro p o n o w a ł w y k o n a w c ó w . U m o ż liw iło to o s z a c o w a n ie k o s z tó w c ałeg o p rz e d s ię w z ię c ia i p r z e k a z a n ie tej in fo rm a c ji p ro f. S. M a n c z a rs k ie m u , k tó ry w z n a c z n e j części k o s z ty te z a a k c e p to w a ł. W arto w ty m m ie jsc u w y m ie ­ n ić n a jis to tn ie js z e p ra c e z r e a liz o w a n e w ła s n y m i s iła m i w ze sp o le , a m ia n o w i­ cie k o n s tru k c ję a p a r a tu r y o d b io rc z e j n a p a s m o 810 M H z (d łu g o ść fali 3 7 cm ) (O. C z y ż e w sk i (3)), b u d o w ę u r z ą d z e n ia d o a u to m a ty c z n e g o s te ro w a n ia c z a s z ą ra d io te le s k o p u z g o d n ie z ru c h e m d z ie n n y m Słońca (J. M a sło w sk i (4)), p o k ry c ie p o w ie rz c h n i c z a s z y b la c h ą m ie d z ia n ą , z a p ro je k to w a n ie i m o n ta ż n a o si g o d z i­ n o w ej ra d io te le s k o p u z e s ta w u p r z e k ła d n i ślim ak o w ej, u m o ż liw ia ją c e j n a p ę d s iln ik ie m e le k try c z n y m (C. Ja ro sz , p r z e k ła d n ię w y k o n a ł M o sto sta l - K ra k ó w n a z le c e n ie Z e sp o łu ) o ra z z b u d o w a n ie k a b in y n a a p a r a tu r ę w e w n ą tr z p o m ie s z c z e ­ n ia p o d k o p u łą p a n c e rn ą , o c z y w iśc ie p o u s u n ię c iu z n a jd u jącej się ta m je sz c z e a rm a ty . D o p ro w a d z e n ie e n e rg ii e le k try c z n e j i lin ii te le fo n ic z n e j o ra z g e n e r a ln y r e m o n t i a d a p ta c ję je d n e g o ze z ru jn o w a n y c h p o m ie s z c z e ń fo rtu n a p o m ie s z c z e ­ n ie d la s tró ż a p ro f. K. K ozieł zlecił D z ia ło w i T e c h n ic z n e m u UJ, k tó ry w y w ią z a ł się z p o w ie rz o n y c h so b ie z a d a ń je sz cze w 1956 ro k u .

M niej w ięcej w ty m c z a sie A. S trz a łk o w s k i p rz e k a z u je J. M a sło w sk ie m u p lik lu ź n y c h k a r te k , w y p e łn io n y c h lic z b a m i i s c h e m a ta m i u k ła d ó w e le k tro n ic z n y c h , m ó w ią c p rz y ty m : Niech Pan z tym coś zrobi! Po b liż sz y m z a p o z n a n iu się z z a ­ w a rto ś c ią teg o p lik u o k a z a ło się, że w g o rą c y m o k re sie p rz y g o to w a ń d o o b s e r ­ w acji z a ć m ie n ia S łońca w 1954 ro k u , doc. K. K o rd y le w sk ie m u u d a ło się - so b ie ty lk o z n a n y m i s p o s o b a m i - z a in te re s o w a ć n a ty le p ro b le m e m o b s e rw a c ji r a ­ d io a s tro n o m ic z n y c h ó w c z e sn e w ła d z e W ojskow ej A k a d e m ii T e c h n ic z n ej (WAT) w B em o w ie k. W a rszaw y , iż p o d ję to się ta m w y k o n a n ia p o m ia ró w c a łk o w ite g o s tr u m ie n ia p ro m ie n io w a n ia ra d io w e g o S łońca n a czę sto śc i 600 M H z (fala 50 cm ) w c z a sie tr w a n ia c ałeg o z ja w isk a z a ć m ie n ia . Te w ła ś n ie w y n ik i p o m ia ró w d o ta rły d o O b s e rw a to riu m , d o J. M a sło w sk ieg o , k tó ry p o d ją ł się ich re d u k c ji i o p ra c o w a n ia z a s tro n o m ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia . P o m ia ry te o k a z a ły się n a ty le d o b re i rz e te ln e , że z u z y s k a n e j k rz y w e j z a ć m ie n ia S ło ń ca m o ż n a b y ło w y ­ z n a c z y ć p ra w d o p o d o b n y m o d e l ro z k ła d u ra d io w e j ja sn o śc i w fu n k c ji o d le g ło śc i o d ś r o d k a ta rc z y S łońca (p rz y z a ło ż e n iu p e łn e j s y m e trii), a ty m s a m y m p o d a ć jej in te rp re ta c ję fiz y c z n ą (5) (Ryc. 9).

5 0 la t k ra k o w sk ie j r a d io a str o n o m ii 139 Pod k o n iec 1956 ro k u , d z ię k i fu n d u s z o m z K om isji M RG i re k o m e n d a c ji prof. E. R ybki11, d o c h o d z i d o k ilk u ty g o d n io w e g o w y ja z d u sz k o le n io w e g o d w ó c h c z ło n k ó w Z esp o łu : O. C z y ż e w sk ie g o i J. M asło w sk ieg o do O n d re jo v a w C z e c h o ­ słow acji, g d z ie p ro w a d z o n e są ju ż o d k ilk u lat sy ste m a ty c z n e o b serw acje ra d io w e Słońca. C elem te g o w y ja z d u było z a p o z n a n ie się z k o n s tru k c ją a p a r a tu r y o d b io r­ czej n a d e c y m e tro w y z a k re s fal ra d io w y c h , te c h n ik ą jej m o n ta ż u i zestro je n ie m , m e to d y k ą p ro w a d z e n ia o b se rw a c ji c iąg ły ch i z re d u k c ją ich w y n ik ó w . W y jazd te n o k a z a ł się n ie z w y k le o w o cn y i p o trz e b n y , g d y ż z d o b y te ta m d o św ia d c z e n ia p ra k ty c z n e i c e n n e in fo rm a c je z z a k re s u te c h n ik i m ik ro falo w ej p o z w o liły n a u n ik n ię c ie w ie lu p ró b n y c h czy też n ie tra fio n y c h ro z w ią z a ń p rz y k o n stru k c ji k r a ­ k o w sk iej a p a r a tu r y od b io rczej.

N ie b e z z n a c z e n ia d la p ra c z e sp o łu było w sp a rcie, k tó re g o u d z ie lił d y re k to r I n s ty tu tu F izyki UJ, prof. H e n ry k N ie w o d n ic z a ń sk i, w p o sta c i u d o s tę p n ie n ia z a ­ ró w n o tr u d n o o sią g a ln y c h m a te ria łó w d o k o n s tru k c ji a p a ra tu ry , jak i m o żliw o ści b e z p ła tn e g o w y k o n a n ia w w a rs z ta ta c h m e c h a n ic z n y c h I n s ty tu tu z a s a d n ic z y c h e le m e n tó w m ik ro fa lo w y c h (dipola w o g n is k u czaszy, o b u d o w y do lo k a ln e g o o sc y la to ra , m ie sz a c z a i g e n e ra to ra sz u m ó w ), czy też k o rz y s ta n ia z in s tru m e n tó w p o m ia ro w y c h . W ojskow a A k a d e m ia T ech n iczn a (WAT) w y p o ż y c z y ła g e n e ra to r s y g n a ło w y , k o n ie c z n y do k o ń co w eg o z e stro je n ia a p a ra tu ry , a O śro d e k T elew izji w W a rsz a w ie n ie o d p ła tn ie p rz e k a z a ł k o n c e n try c z n y k ab el w y so k iej często ści o s to s u n k o w o n is k im tłu m ie n iu , n ie z b ę d n y d o p o łą c z e n ia a n te n y z a p a ra tu rą o d ­ b io rc zą, z n a jd u ją cą się w k a b in ie p o d k o p u łą.

P ie rw sz y p o m ia r n a tę ż e n ia p ro m ie n io w a n ia ra d io w e g o Słońca n a częstości 810 M H z (fala 37cm ) za p o m o c ą now ej a p a r a tu r y z o sta ł w y k o n a n y 9 cze rw c a 1957 ro k u . W ty m cz a sie d o b ie g a ły ró w n ie ż k o ń ca p ra c e p rz y m o n ta ż u z e s p o łu p r z e ­ k ła d n i ślim a k o w e j n a osi g o d z in o w e j anteny. U rz ą d z e n ie d o jej a u to m a ty c z n e g o s te ro w a n ia z o sta ło p o s p ra w d z e n iu z a m o n to w a n e d o p ie ro 18 w rz e śn ia , kończąc ty m sa m y m z a p la n o w a n e p ra c e p rz y sto so w u ją c e k ra k o w sk i ra d io te le sk o p do cią­ g ły c h , w ie lo g o d z in n y c h o b serw acji Słońca12.

S y ste m a ty c z n e o b se rw a c je ra d io w e Słońca ro z p o c z ę ły się, z g o d n ie ze z o b o ­ w ią z a n ie m w z g lę d e m M RG, 1 p a ź d z ie rn ik a 1957 ro k u (6). Polegały one n a a n a lo ­ gow ej rejestracji sy g n a łu z w y jśc ia o d b io rn ik a n a ta śm ie p a p iero w e j p rz y u ż y c iu m ilia m p e ro m ie rz a sa m o p iszą ceg o . A m p litu d a tego sy g n a łu m ia ła być p ro p o rc jo ­ n a ln a do n a tę ż e n ia p ro m ie n io w a n ia ra d io w e g o Słońca. O b se rw a c je p ro w a d z o n e b y ły p o c z ą tk o w o p rz e z 3 g o d z in y (później p rz e z d łu ż s z y czas) d z ie n n ie . P rz e d ro z p o c z ę c ie m k ażd ej o b serw acji i p o jej z a k o ń c z e n iu , jak ró w n ie ż co g o d z in ę w c z asie o b serw acji, d o k o n y w a n o p o m ia ru p ro m ie n io w a n ia tła n ieb a, jak ró w ­

11 Księga p ro to k o łó w zebrań n a u k o w y ch O b serw atoriu m K rak ow sk iego - zebranie w d n iu 3 0 .1 1 .1 9 5 6 .

12 K sięga p ro to k o łó w zebrań n a u k o w y ch O b serw atoriu m K rak ow sk iego - zeb ran ie w d n iu 20. 09.1957.

1 4 0 JÓZEF MASŁOWSKI, A D A M STRZAŁKOW SKI

n ie ż k alib racji p rz e z w łączen ie n a w ejście o d b io rn ik a z a m ia s t a n te n y g e n e ra to ra szu m ó w , k tó re g o m oc w y jśc io w a m o g ła być re g u lo w a n a w d o s ta te c z n ie d u ż y m za k re sie . P o zw alało to n a p e łn ą k o n tro lę w z m o c n ie n ia i n ie lin io w o śc i a p a r a tu r y o ra z n a w y ra ż e n ie a n a lo g o w e g o z a p isu w je d n o stk a c h fizy czn y ch s tru m ie n ia sło ­ n e c z n e g o (1 s.u. = 10'22 W n r 2 H z 1). Je d n a k o w o ż tak a p ro c e d u ra w y m a g a ła obec­ ności o b s e rw a to ra w k a b in ie n ie o m a l p rz e z cały czas o b serw acji. D o d a tk o w o , biorąc p o d u w a g ę cz ęsto w y stę p u ją c e k ło p o ty z d o ja z d e m m ie jsk im i ś ro d k a m i k o m u n ik a c y jn y m i z K ra k o w a d o fo rtu S kała (ok. 10 km ), ta k i sy ste m o b s e rw a ­ cji był n ie z w y k le u c ią ż liw y i tr u d n y d o z a a k c e p to w a n ia p rz e z ta k m a ły zesp ó ł. I ty m ra z e m - ja k z w y k le - z p o m o cą p rz y s z e d ł prof. S. M a n c z a rsk i, p rz e k a z u ją c d o d y sp o z y cji z p u li M RG p e łn y e ta t n a u k o w o -te c h n ic zn y , n a k tó ry m - po s to ­ so w n y m p rz e sz k o le n iu - z a tr u d n io n a z o sta ła ab so lw e n tk a te c h n ik u m e le k try c z ­ nego, p. M aria O su c h jak o o b serw ato r. T aka p ro c e d u ra o b serw acji b y ła sto s o w a ­ n a z n ie w ie lk im i m o d y fik a c ja m i a ż d o jesien i 1995 ro k u , k ie d y to u ru c h o m io n y z o sta ł now y, 8-m e tro w y ra d io te lesk o p z p e łn ą au to m aty k ą , ste ro w a n y k o m p u te ­ ro w o w e d łu g z a d a n e g o p r o g ra m u o b se rw a c y jn e g o i p rac u jąc y ju ż b e z u d z ia łu o b se rw a to ra i b e z jego stałej o b ecn o ści w k ab in ie.

P a trz ą c z p e r s p e k ty w y o b ecn ie istn iejący ch m ożliw ości te c h n ic z n y ch , z t r u ­ d e m m o ż n a u w ierzy ć , ż e p ra w ie w sz y stk ie e le m e n ty ra d io te le sk o p u (m e c h a n iz m y n a p ę d u , a u to m a ty k a ste ro w a n ia , o d b io rn ik m ik ro falo w y , w z o rc o w y g e n e ra to r s z u m ó w ja k o k alib ra to r) z o sta ły w y k o n a n e w e w ła sn y m z a k re s ie z części i z m a ­ te ria łó w d o stę p n y c h w ta m ty m czasie n a r y n k u lu b p o c h o d z ą c y c h z d e m o b ilu p o n ie m ie c k ie g o . E lem en ty te b yły w ięc p ro to ty p a m i - i jak o ta k ie - n ie g w a r a n to ­ w a ły b e z a w a ry jn e j p ra c y w d łu ż sz y c h o k resach . Z esp ó ł z d a w a ł so b ie sp raw ę, że e le m e n ty te b ę d ą w y m a g a ły ciągłej o p iek i tech n iczn ej, polegającej n a ich czę sty c h p rz e g lą d a c h i k o n se rw a c ji, a w p rz y p a d k u w y stą p ie n ia a w a rii k o n ie c z n a b ę d z ie ja k n a jsz y b sz a n a p ra w a , p o łą c z o n a p ra w d o p o d o b n ie z m o d e rn iz a c ją.

O p ie k ą n a d m e c h a n iz m a m i n a p ę d u c z a sz y i jej k o n stru k c ją m e c h a n ic z n ą z o ­ sta ł o b cią ż o n y in ż. C. Jarosz, z aś o p ie k a n a d a p a ra tu rą e le k tro n ic z n ą i a u to m a ty k ą s te ro w a n ia c z a sz ą s p a d ła n a b a rk i O. C z y ż e w sk ie g o i J. M asło w sk ieg o , i to łą c z n ie z re d u k c ją n a bieżąco w y n ik ó w o b serw acji do p o sta c i w y m a g a n e j p r z e z p ro g r a m MRG. To o s ta tn ie z o b o w ią z a n ie o k a z a ło się b a rd z o cz a so c h ło n n e , g d y ż p o le g a ­ ło n a o d czy cie z ta śm y p a p iero w ej - p rz y u ży ciu lin ijk i m ilim e tro w e j - ś re d n ic h w a rto śc i p o z io m u z a re je stro w a n e g o sy g n a łu w p ię c io m in u to w y c h in te rw a ła c h , a n a s tę p n ie - p rz y w y k o rz y s ta n iu sy g n a łu k a lib ra c y jn e g o i najczęściej s u w a k a lo ­ g a ry tm ic z n e g o - w y r a ż e n iu ty ch ś re d n ic h w je d n o stk a c h s tru m ie n ia s ło n e c z n e ­ go (s.u.). Z ta k u z y s k a n y c h ś re d n ic h tw o rz o n e były ś re d n ie g o d z in o w e i ś re d n ie d z ie n n e w a rto śc i s tru m ie n ia d la k a ż d e g o d n ia o b serw acji o ra z ś re d n ia m ie się c z ­ na. P o n a d to n a le ż a ło w y z n a c z y ć lu b p rz y n a jm n ie j o szacow ać p o d s ta w o w e p a ­ ra m e try , c h a ra k te ry z u ją c e tzw . w ybuchy radiowe, z w a n e ró w n ie ż zdarzeniami nie­ zw ykłym i (b ard ziej lu b m n iej g w a łto w n y w z ro s t s tru m ie n ia ra d io w e g o i z n a c z n ie w o ln iejszy sp a d e k , trw a ją c y n a w e t d o k ilk u n a s tu g o d zin ), a m ian o w icie: m o m e n t

5 0 la t k r a k o w s k ie j r a d io a str o n o m ii _{1 4 1}

p o ja w ie n ia się w y b u c h u , m o m e n t w y s tą p ie n ia m a k s im u m s tru m ie n ia , czas tr w a ­ n ia w y b u c h u i jego ty p m o rfo lo g icz n y o raz, ta m g d z ie to było m ożliw e, c h o d z iło o o sz a c o w a n ie całk o w ite j e n e rg ii w y b u c h u . Tak o p ra c o w a n e w y n ik i o b serw acji były p r z e k a z y w a n e prof. K. K oziełow i jak o k ie ro w n ik o w i z e sp o łu , k tó ry w fo r­ m ie co m ie się c z n y ch b iu le ty n ó w13 p rzesy łał je m .in. d o c en tra l w M oskw ie, w G o r­ k im czy też w O n d re jo v ie . N iestety , n ie z ac h o w a ł się do n a sz y c h c z a só w ż a d e n e g z e m p la rz te g o b iu le ty n u a n i jego k opia. W y n ik i te, w n ieco zm ie n io n e j form ie, były d o d a tk o w o p u b lik o w a n e ró w n ie ż p rz e z prof. K. K ozieła (7, 8,11) w c z a so p is­ m a c h o z a się g u m ię d z y n a r o d o w y m . W ty m m iejscu w a rto m o że w sp o m n ie ć , że - d la b e z p o ś re d n ic h re a liz a to ró w z a d a n ia - o k re s te n był c z a se m n ie s p o ty k a n e ­ go ju ż p ó ź n ie j e n tu z ja z m u , a o d n ie sio n y p e łn y su k c e s był n ajw ię k sz ą n a g ro d ą , re k o m p e n s u ją c ą całk o w ic ie o g ro m n y n a k ła d p ra c y i p o św ię c o n y w łasn y czas b e z o g lą d a n ia się n a p ro fity n a u k o w e w p o sta c i np. pu b lik acji, n a k tó re ju ż b ra ­ k o w ało cz a su .

W ty m o k re sie d o c h o d z i d o dość isto tn y c h z m ia n o rg a n iz a c y jn y ch . W m iejsce istniejącej K a te d ry A stro n o m ii, re k to r UJ - idąc za u c h w a łą R ady W y d z ia łu M a te m a ty k i, F izy k i i C h e m ii UJ - p o w o łu je w p o ło w ie 1957 ro k u d w ie k a te d ry a s tro n o m ic z n e z z a k ła d a m i, a m ian o w icie: K a te d rę A stro n o m ii O bserw ac y jn ej, której k ie ro w n ik ie m zo staje od 1 s ty c z n ia 1958 ro k u , p rz y b y ły z O b s e rw a to riu m U n iw e rs y te tu W ro cław sk ieg o , prof. E u g e n iu sz R ybka o ra z K a te d rę A stro n o m ii T eo rety czn ej i G eo fizy k i A stro n o m ic z n e j, k tó rą obejm uje prof. K arol Kozieł. K ilka m iesię cy p ó ź n ie j k a te d ry te tw o rz ą z e sp ó ł k a te d r p o d n a z w ą O b s e rw a to riu m A stro n o m ic z n e , k tó re g o k ie ro w n ik ie m z o staje prof. E. Rybka. Tak p o w sta ły z e ­ sp ó ł k a te d r n ie p r z e tr w a ł d łu g o i ju ż p o ro k u - c h o ciaż n a z w a Obserwatorium Astronom iczne p o z o sta ła - ro z p a d ł się z p o w ro te m n a d w ie k a te d r y b ez ściślejsze­ go w z a je m n e g o w s p ó łd z ia ła n ia . K aż d a z n ic h - na p rz e m ia n , co d r u g i ty d z ie ń - o rg a n iz o w a ła o d d z ie ln ie sw oje w ła sn e z e b ra n ie n au k o w e.

W k ró tc e p o objęciu s ta n o w is k a k ie ro w n ik a K a te d ry A stro n o m ii O b se rw a c y j­ nej, prof. E. R ybka ro z p o c z y n a s ta ra n ia o b u d o w ę n o w e g o O b s e rw a to riu m n a forcie S k ała i w łą c z e n ie tej b u d o w y d o in w esty cji ju b ile u sz o w y c h z w ią z a n y c h z 600-leciem fu n d a c ji U n iw e rsy te tu . W p la n a c h b u d o w y teg o O b se rw a to riu m , o p ró c z w a r s z ta tu m e c h a n ic z n e g o , p ra c o w n i fo to g raficzn ej, a z w ła sz c z a p r a ­ c o w n i e le k tro n ic z n e j jak o n ie z b ę d n e g o z ap lecza, m ia ła z o stać s k o n s tru o w a n a n o w a, w ię k sz a c z a sz a ra d io te le s k o p u d o ra d io w y c h o b serw acji Słońca, w e d łu g za ło ż e ń te c h n ic z n y c h , k tó re z a s a d n ic z o o p ra c o w a ł jeszcze O leg C zy żew sk i. Ten n o w y ra d io te le s k o p m ia ł z a stą p ić d o ty c h c z a s u ż y w a n y , k tó ry w tra k c ie e k sp lo a ­ tacji w y k a z y w a ł p e w n e m a n k a m e n ty . N iestety, k o sz t w y k o n a n ia now ej cza sz y był n a ty le w y so k i, że n ie m ieścił się ju ż w p rz y z n a n y c h fu n d u s z a c h n a b u d o w ę

13 K sięga p ro to k o łó w zebrań n a u k o w y ch O b serw atoriu m K rak ow sk iego - zebranie w d n iu 20. 12.1957.

1 4 2 JÓZEF MASŁOW SKI, A D A M STRZAŁKOW SKI

O b s e rw a to riu m . N ie d o szło w ięc d o jej k o n stru k c ji. U d ało się je d y n ie p rz e n ie ść istn iejącą czaszę, p o w ię k sz o n ą p rz e z inż. C zesła w a Jaro sza d o ś re d n ic y 7 m , ze sz c z y tu fo rtu d o n o w e g o m iejsca n a p o łu d n io w y m sto k u w z g ó rz a i w y b u d o w a ć o d p o w ie d n ią k a b in ę d la z n a c z ą c o z m o d e rn iz o w a n e j a p a r a tu r y o d b io rczej o ra z o b se rw a to ra . U ro cz y ste o tw a rc ie n o w eg o O b s e rw a to riu m n a s tą p iło 5 m aja 1964 ro k u , a w ięc jeszcze w ra m a c h o b c h o d ó w 600-lecia U n iw e rsy te tu .

T ym czasem w K a te d rz e prof. K. K ozieła p o w sta ł p ro jek t b u d o w y n o w e g o o d ­ b io rn ik a do ra d io w y c h obserw acji Słońca n a fali 74 cm (405 M H z) - p o d h a r m o - n ic z n a fali o d łu g o ści 3 7cm - celem w zb o g acen ia z a ró w n o d a n y c h o b se rw acy jn y ch o in fo rm acje s p e k tra ln e całk o w iteg o p ro m ie n io w a n ia , jak i ro z sz e rz e n ia z a k re su fal d la obserw acji kolejnego, częściow ego z a ćm ien ia Słońca w d n iu 15 lu teg o 1961 roku. Im p u lse m , k tó ry sp o w o d o w a ł ro zp o częcie p rac p rz y g o to w a w c z y ch w ty m zak resie, była d ecyzja prof. K. Kozieła, w y ra ż o n a n a p ro w a d z o n y m p rz e z n ieg o z e b ra n iu n a u k o w y m w d n iu 17 k w ie tn ia 1959 roku, o k o n ty n u a c ji - p o m im o z a ­ k o ń c zen ia M ię d z y n a ro d o w e g o Roku G eofizycznego - d o ty ch czas p ro w a d z o n y c h re g u la rn y c h , co d z ie n n y c h rejestracji p ro m ie n io w a n ia ra d io w eg o Słońca n a fali 37 cm. B ard zo w a ż n y m i zn a c z ąc y m w y d a rz e n ie m był referat O lega C zyżew skiego, w y g ło szo n y n a p ro w a d z o n y m ró w n ie ż p rz e z prof. K. Kozieła z e b ra n iu n a u k o w y m w d n iu 30 p a ź d z ie rn ik a 1959 ro k u , z a ty tu ło w a n y W s tę p n e w y n ik i o b sen o a cji w y b u ­ ch ó w ra d io w ych p ro m ie n io w a n ia S ło ń ca na fa li 3 7 cm , w k tó ry m p rz e d s ta w ił w p e łn i u d a n ą p ró b ę ich in te rp re ta cji fizycznej. A u to r o p a rł sw oją a n a liz ę n a rejestracji 295 w y b u c h ó w w o k resie od 1 p a ź d z ie rn ik a 1957 do 31 g r u d n ia 1958 ro k u , stw ie rd z a ją c istn ie n ie pełnej korelacji m ię d z y w y b u c h a m i a e ru p c ja m i c h ro m o sfe ry c z n y m i k la­ sy 2+, 3 o ra z 3+ o ra z m ię d z y czasem trw a n ia erupcji a czasem trw a n ia w y b u c h u . W y n ik i tej a n a liz y zo sta ły o p u b lik o w a n e (9) w czaso p iśm ie o z a się g u m ię d z y n a ­ ro d o w y m , a jej fra g m e n t p o k a z a n y jest n a ryc. 10. W ydaw ało się w ięc, że z a is tn ia ły so lid n e p o d s ta w y do d alszeg o rozw oju ra d io w y c h b a d a ń Słońca, a ty m s a m y m d o dalszej ro z b u d o w y radiow ej b a z y obserw acyjnej, k tó ra d o sta rc z a łab y w y n ik i n a p o z io m ie p rac d o k to rsk ich , a w ięc um o żliw iający ch a w a n se n au k o w e.

W ro k u 1958 prof. M. G. J. M in n a e rt z a p ro p o n o w a ł d e le g o w a n ie je d n e ­ go z k ra k o w s k ic h ra d io a s tro n o m ó w n a k u rs ra d io a s tro n o m ii w V a re n n ie w e W łoszech, n a k tó ry m u sta lo n o ra m y w sp ó łp ra c y p o m ię d z y o b s e r w a to ria m i r a ­ d io a s tro n o m ic z n y m i w E u ro p ie zajm u ją cy m i się b a d a n ia m i Słońca. W k u rs ie ty m m ia ł w ziąć u d z ia ł O leg C zy ż e w sk i, je d n a k ż e n ie m ó g ł w yjechać, g d y ż w y ja z d te n n ie z o sta ł w cze śn iej zap la n o w a n y . W te n sp o só b K rak o w sk a Stacja R a d io w y c h O b se rw a c ji S łońca p o z o s ta ła p o z a w s p ó ln o tą e u ro p e jsk ą b ez ściślejszy ch , b e z p o ­ ś re d n ic h i o so b isty c h k o n ta k tó w n a u k o w y c h ze sp e c ja lista m i z z a k re s u h elio fizy - ki, a z w ła sz c z a fizy k i plazm y, k tó ra w K ra k o w ie nie była u p ra w ia n a i n ie m ia ła ż a d n y c h tradycji. U n ie m o ż liw ia ło to p ro w a d z e n ie zn a czący ch p ra c te o re ty c z n y c h z w y k o rz y s ta n ie m w ła sn y c h obserw acji.

R ó w n ież o k a z a ło się, że p la n o w a n e p race n a d ro z b u d o w ą a p a r a tu r y ra d io ­ w ej z n a c z n ie p rz e k ra c z a ją m o żliw o ści cz a so w e z e sp o łu . Inż. C. Jarosz, p e łn ią c

5 0 la t k r a k o w s k ie j ra d io a str o n o m ii 1 4 3

fu n k c je m e c h a n ik a całego O b s e rw a to riu m , n ie m ó g ł p o św ięc ić d o sta te c z n ie d u ż o c z a su z a g a d n ie n io m ra d io a s tro n o m ii. O leg C zy ż e w sk i p rz e s z e d ł w te d y do p ra ­ cy w A k a d e m ii G ó rn ic z o -H u tn ic z e j w g ru p ie zajm ującej się p o d k ie ro w n ic tw e m prof. M a ria n a M ięso w icza fizy k ą w y so k ic h e n e rg ii, co zak o ń c z y ło jego życiow ą p rz y g o d ę z ra d io a s tro n o m ią . O s ta tn im jego w k ła d e m był w s p o m n ia n y ju ż u d z ia ł w k o n s tru k c ji a p a r a tu r y odb io rczej n a fali o d łu g o ści 74 cm , d z ię k i c z e m u stały się m o ż liw e o b se rw a c je w K ra k o w ie kolejnego, częścio w eg o z a ć m ie n ia Słońca w d n iu 15 lu te g o 1961 ro k u n a d w ó c h d łu g o śc ia c h fali 3 7 cm i 74cm (819 M H z i 405 M H z) (10).

Po o d ejściu O lega C z y ż e w sk ie g o z ra d io a s tro n o m ii, ch o ciaż w d a ls z y m cią­ g u in te re s o w a ł się jej lo sem i c h ę tn ie słu ży ł sw o im d o ś w ia d c z e n ie m a p a r a tu r o ­ w y m , cały cię ż a r o p ie k i e le k tro n ic z n ej o ra z te c h n ic z n ej sp a d ł n a b a rk i Józefa M asło w sk ieg o . Je d n a k ż e jego g łó w n y m z a d a n ie m były ra c h u n k i z w ią z a n e z p r a ­ cą d o k to rsk ą , a d o ty c z ą c e w y z n a c z a n ia sta ły c h libracji fizycznej i fig u ry K siężyca n a p o d s ta w ie h e lio m e try c z n y c h o b serw acji H a r tw ig a w y k o n a n y c h w B a m b erg u w lata ch 1890-1912. W y jazd d o M a n c h e ste ru do prof. Z d e n k a K opała i m o żliw o ść p rz e p ro w a d z e n ia ty ch ra c h u n k ó w n a k o m p u te rz e z n a c z n ie p rz y sp ie sz a ją ich w y ­ k o n a n ie .

W lip c u 1962 ro k u z e sp ó ł r a d io a s tro n o m ii p o w ię k sz a się p rz e z z a tru d n ie n ie m gr. Jerzeg o M ach alsk ieg o , ju ż z z a k re s e m o b o w ią z k ó w z w ią z a n y c h całk o w icie z ra d io a s tro n o m ią , a n ieco p ó źn iej n a p o ło w ie e ta tu , a od ro k u 1963 n a p e łn y m etacie a sy ste n c k im , ko lejn eg o a b so lw e n ta a stro n o m ii, m gr. S ta n isła w a Zięby.

Ich z a tr u d n ie n ie było w y d a rz e n ie m b a rd z o w a ż n y m d la d a lsz y c h lo só w k ra ­ kow skiej r a d io a s tr o n o m ii ró w n ie ż z teg o p o w o d u , że p rzejęli n a jb a rd z ie j c z a s o ­ c h ło n n e p ra c e , w y k o n y w a n e d o ty c h c z a s p rz e z Józefa M asło w sk ieg o , co u m o ż li­ w iło m u p o św ię c e n ie w y sta rc z a jąc e g o c z a su n a d o k o ń c z e n ie - p o p o w ro c ie z A n ­ g lii - r a c h u n k ó w lib rac y jn y ch , n a p is a n ie p ra c y d o k to rsk iej i n a jej o b ro n ę w m aju 1964 ro k u . D ało m u to m o ż n o ść zajęcia się całk o w icie ra d io a stro n o m ią .

W ty m czasie prof. K. K ozieł u z y sk u je ze S p o łeczn eg o F u n d u s z u O d b u d o w y Stolicy (SFOS) ś ro d k i fin a n so w e n a b u d o w ę n o w eg o ra d io te le sk o p u o śre d n ic y cz a sz y 15 m , której p o d ją ł się M OSTOSTAL - N o w a H u ta. R ad io telesk o p ten z o sta ł p rz e z w y k o n a w c ę fo rm a ln ie p rz e k a z a n y d o u ż y tk u w ro k u 1965 i w p rz y szło śc i m ia ł z a stą p ić stary, s ie d m io m e tro w y ra d io te le sk o p w o b se rw a c ja ch ra d io w y c h Słońca. K o o rd y n a to re m tej in w esty cji i p e łn o m o c n ik ie m ze stro n y UJ był Józef M a sło w sk i14.

O d ro k u 1963 p ra w ie cały w y siłe k z e s p o łu ra d io a s tro n o m ic z n e g o - liczące­ go ju ż 3 o so b y - w d a lsz y m ciągu k o n ce n tro w a ł się n a ra d io a stro n o m ii sło n ecz­

14 Inform acje o tej in w estycji m ożna zn a leźć w artyk u le Jerzego M ach alsk iego Historia

rozwoju aparatury radioastronomicznej w O bserwatorium A stronom icznym U niw ersytetu jagiellońskiego w tom ie 10 M onografii Kom isji H istorii N au k i PAU (2006) Polscy twórcy apa­ ratury naukowej.

1 4 4 JÓZEF MASŁOW SKI, A D A M STRZAŁKOW SKI

nej: bieżącej c o d z ie n n e j rejestracji r a d io p ro m ie n io w a n ia Słońca, u s u w a n iu co raz częściej w y stę p u ją c y c h a w a rii ró ż n y c h p o d z e s p o łó w a p a r a tu r y o d b io rc z e j i c z ę ś­ ciow ej jej m o d e rn iz a c ji. W ro k u 1966 z o sta ły u ru c h o m io n e sy s te m a ty c z n e o b s e r­ w acje Słońca n a d ru g ie j d łu g o śc i fali 74cm p rz y u ży ciu a p a r a tu r y z b u d o w a n e j ró w n ie ż w e w ła sn y m z a k resie . U m o żliw iało to u z y s k iw a n ie d o d a tk o w e j in fo r­ m acji o w id m ie p r o m ie n io w a n ia ra d io w e g o Słońca w z b u d z o n e g o . Ilość o trz y m y ­ w a n y c h d a n y c h o b se rw a c y jn y c h g w a łto w n ie w z ro sła , i to n a tyle, że ic h re d u k c ja p rz e k ra c z a ła m o żliw o ści c z a so w e ze sp o łu . Z ostaje w ięc z a tr u d n io n y k o lejn y a b ­ so lw e n t a s tro n o m ii, m g r A d a m M ichalec, k tó ry p rzejm u je od S. Z ięb y z n a c z ąc ą część p ro w a d z e n ia o b serw acji i o d p o w ie d z ia ln o ś ć za ich w łaściw e w y k o n y w a n ie . S ta n isła w Z ięba p o d e jm u je w ó w c zas a m b itn e , ale b a rd z o c z a s o c h ło n n e z a d a n ie u z y s k a n ia je d n o ro d n e j se rii z d o ty c h c z a s istn iejący ch d a n y c h o b s e rw a c y jn y c h , k tó re - w s k u te k liczn y c h z m ia n i m o d e rn iz a c ji a p a r a tu r y - z a w ie ra ły b łę d y sy ­ ste m a ty c z n e , n ie d o p o m in ię c ia p rz y a n a liz ie z m ia n p ro m ie n io w a n ia ra d io w e g o Słońca w d łu ż s z y c h o k re sa c h , a p ó źn ie j w ko lejn y ch c y k lach jego a k ty w n o ś c i. Był to ró w n ie ż m a te ria ł w y jśc io w y do jego r o z p ra w y d o ktorskiej. Jerzy M a c h a lsk i, b ęd ą c ciągle z a a n g a ż o w a n y w o b serw acje ra d io w e Słońca i częśc io w ą a n a liz ę jego a k ty w n o śc i, b ie rz e co ra z w ię k sz y u d z ia ł w o p rz y rz ą d o w a n iu n o w eg o , p ię tn a s to ­ m e tro w e g o ra d io te le sk o p u . W sz czeg ó ln o ści n a le ż y p o d k re ślić jeg o d u ż y w k ła d i p e łn e z a a n g a ż o w a n ie się w u ru c h a m ia n ie o ra z p rz y s to s o w a n ie te g o ra d io te le ­ sk o p u d o o b se rw a c ji ciągłych. U z y sk a n e re z u lta ty sta n o w iły is to tn ą część jego ro z p ra w y d o k to rsk iej. W arto w sp o m n ie ć , że p o ra z p ie rw s z y z a is tn ia ła m o ż li­ w ość u c z e s tn ic tw a c z ło n k ó w z e sp o łu w k ilk u re g io n a ln y c h m ię d z y n a ro d o w y c h sy m p o z ja c h p o św ię c o n y c h ra d io a s tro n o m ii słonecznej, fizyce S łońca i m a g n e to - h y d ro d y n a m ic e , p o d c z a s k tó ry c h w re fe ra ta c h p re z e n to w a li u z y s k a n e w y n ik i ra d io w y c h b a d a ń Słońca w K rakow ie. W y n ik i ty c h b a d a ń , w fo rm ie z n a c z n ie ro z sz e rz o n ej, z o sta ły ró w n ie ż o p u b lik o w a n e (12-16). Te w y jazd y , c h o c ia ż b a r d z o c e n n e z n a u k o w e g o p u n k tu w id z e n ia , b yły je d n a k zb y t k ró tk ie , a b y m o g ły z a ­ o w o co w ać n a w ią z a n ie m ścisłej i b e z p o ś re d n ie j w sp ó łp ra c y n a u k o w e j.

Było ju ż w te d y jasne, że o g ra n ic z e n ie b a d a ń w y łą c z n ie d o ra d io a s tro n o m ii sło n eczn ej n ie g w a ra n tu je u z y s k iw a n ia z n a c z ąc y c h d a n y c h o b s e rw a c y jn y c h , w a ru n k u ją c y c h d a ls z y rozw ój ra d io a s tro n o m ii jak o now ej d z ie d z in y . N a le ż a ło w y jść z b a d a n ia m i w z a k re s ra d io a s tro n o m ii p o z a g a la k ty c z n e j, d la któ rej p rz e d m io te m b a d a ń b yły tzw . radioźródła, id e n ty fik o w a n e o p ty c z n ie w ty m czasie z g a la k ty k a m i i k w a z a ra m i jak o ją d ra m i g a la k ty k ra d io w o a k ty w n y c h , o ra z p o d ­ jąć p ra c e n a d m e c h a n iz m a m i n ie te rm ic z n y m i em isji p ro m ie n io w a n ia ra d io w e g o . P o k ła d a n e w ty m w z g lę d z ie n ad z ieje, w ią z a n e z p ię tn a s to m e tro w y m ra d io te le ­ sk o p e m , o k a z a ły się w y so c e n ie re a ln e z u w a g i n a k ło p o ty z w ią z a n e z jeg o u r u ­ c h o m ie n ie m (b łęd y k o n stru k c y jn e ) i z b y t n is k ą czu ło ścią, s p o w o d o w a n ą g łó w n ie m a ły m i r o z m ia r a m i n ie ty p o w e j czaszy. K orzystając z d a n y c h o ra d io ź ró d ła c h p o - z a g a la k ty c z n y c h , d o stę p n y c h w lite ra tu rz e , lecz b a rd z o - ja k się p ó ź n ie j o k a z a ło - n ie k o m p le tn y c h , Józef M asło w sk i p o d e jm u je p ró b ę ich k la sy fik acji p o d w z g lę ­

5 0 la t k r a k o w s k ie j ra d io a str o n o m ii ₁₄₅

d e m e n e rg e ty c z n y m o ra z p ra c ę n a d m e c h a n iz m e m „ k o la p su g ra w ita c y jn e g o " jak o te o re ty c z n ie m o ż liw e g o ź ró d ła e n e rg ii d la em isji p ro m ie n io w a n ia ra d io w e ­ go. U z y sk a n e w y n ik i zo stają o p u b lik o w a n e (54, 55) jak o p ie rw sz e p ra c e z ra d io ­ a s tro n o m ii p o z a g a la k ty c z n e j w K rak o w ie.

C h o c ia ż b y ły to p ra c e raczej p rz y c z y n k o w e , to p o k a z a ły , że jest m o żliw e - ró w n o c z e ś n ie z ra d io a s tro n o m ią sło n e c z n ą - p ro w a d z e n ie b a d a ń z z a k re s u ra d io a s tro n o m ii p o z a g a la k ty c z n e j, dający ch z n a c z n ie w ię k sz e sz a n se n a u z y s k i­ w a n ie - w k r ó tk im sto s u n k o w o c za sie - b ły sk o tliw y c h i z n a c z ąc y c h w y n ik ó w , a ty m s a m y m u m o ż liw ia ją c y c h z n a c z n ie szy b sz e a w a n s e n a u k o w e p ra c o w n ik ó w z e sp o łu . J e d n a k ż e w a r u n k ie m k o n ie c z n y m ro z w o ju w K ra k o w ie teg o ty p u b a ­ d a ń był d łu g o te rm in o w y s ta ż n a u k o w y w k tó ry m ś z p rz o d u ją c y c h w św iecie o śro d k ó w ra d io a stro n o m ic z n y c h .

W ro k u 1968 p rz e c h o d z i n a e m e ry tu rę prof. E u g e n iu sz Rybka, a K a te d rę A s tro n o m ii O b se rw a c y jn e j UJ obejm uje, p rz y b y ły z O b s e rw a to riu m W a rsz a w s­ kiego, doc. K o n ra d R u d n ic k i. W n a s tę p n y m ro k u prof. K. K ozieł z a tr u d n ia n a etacie n a u k o w o -te c h n ic z n y m k o lejn eg o a b so lw e n ta a stro n o m ii, m g ra M ark a U rb a n ik a , p o w ie rz a ją c m u o p ie k ę te c h n ic z n ą n a d a p a ra tu rą e le k tro n ic z n ą p rz y s ie d m io m e tro w y m ra d io te le sk o p ie , o g ó ln ą k o n se rw a c ję jego s te ro w a n ia i a u to ­ m a ty k i n a p ę d u o ra z p o m o c p rz y k o n stru k c ji a p a r a tu r y o d b io rczej d la now ego, p ię tn a s to m e tro w e g o ra d io te le sk o p u .

N a p o c z ą tk u ro k u 1969 b ę d ą c y ju ż n a e m e ry tu rz e prof. E. R ybka u z y sk u je w p rz o d u ją c y m n a św iecie i d y sp o n u ją c y m d o sk o n a łą a p a r a tu rą o ś ro d k u ra ­ d io a s tro n o m ic z n y m N a tio n a l R ad io A stro n o m y O b se rv a to ry (NRAO) w W irg i­ n ii w USA, k tó re g o d y re k to re m był dr. D av id S. H ee sc h e n , jego b lisk i z n ajo m y i p rzy jaciel, z a p ro s z e n ie d la J. M asło w sk ie g o n a d łu ż s z y s ta ż n au k o w y .

Po p o c z ą tk o w y c h tru d n o śc ia c h , z w ią z a n y ch z b ra k ie m zg o d y u cz eln i i z u z y ­ sk a n iem p a s z p o rtu , w ko ń cu listo p a d a 1969 ro k u Józef M asłow ski w y je ż d ż a do N R A O z w ła sn y m p ro g ra m e m b a d a w c z y m , k tó ry w całości realiz u je w ciąg u 15- m iesięczn eg o p o b y tu . T rzo n em tego p ro g ra m u było u z y sk a n ie p rz y uży ciu m ają­ cego 91,5 m ra d io te le sk o p u (Ryc. 11) pełnej in fo rm acji o ra d io ź ró d ła ch p o łożonych w o b sz a rz e n ie b a z w a n y m GB, o p o w ie rz c h n i liczącej p o n a d 500 sto p n i k w a d ra ­ tow ych, n a d r o d z e w y k o n a n ia b a rd z o głębokiego p rz e g lą d u tego o b sz a ru n a czę­ stości 1400 M H z (długość fali 21 cm), tzw. radiowej mapy nieba, p o k azan ej n a ryc. 12. P o n iew aż z n a k o m ita w iększość ra d io ź ró d e ł p rz e g lą d u była n o w o o d k ry ta , w y k o ­ n a n e zostały, p rz y u ży ciu tego sa m eg o rad io telesk o p u , d o d a tk o w e p o m ia ry ich jas­ ności rad io w ej n a częstości 2695 M H z celem u z y sk a n ia n ie z w y k le cennej inform acji o ich w łasn o ścia ch sp e k tra ln y c h w z a k re sie w y so k ich częstości. W stępne w y n ik i tego p rz e g lą d u zo sta ły o p u b lik o w a n e jeszcze w czasie p o b y tu M asłow skiego n a s ta ż u (56).

W y jazd te n m ia ł d o n io słe z n a c z e n ie d la d a lsz e g o ro z w o ju r a d io a s tro n o ­ m ii w K ra k o w ie p rz e z n a w ią z a n ie b lisk ic h k o n ta k tó w i w s p ó łp ra c y n au k o w ej. J. M a sło w sk i - jeszcze p rz e d p o w ro te m d o k ra ju - u z y sk u je o d dr. D. S. H eescH ena

1 4 6 JÓZEF MASŁOWSKI, A D A M STRZAŁKOW SKI

o b ietn icę z a p ro s z e n ia k o lejnych p ra c o w n ik ó w z K ra k o w a n a d łu g o te r m in o ­ w e staże. P o d o b n e z a p e w n ie n ie u z y s k a ł o d p rz e b y w a ją ce g o w te d y w N R A O prof. P. G. M ezg era, d y re k to ra M a x -P lan ck -In stitu t f u r R a d io a stro n o m ie (M PIfR) w B onn w N iem czech , g d z ie w k o ń c o w y c h faz a c h ro z ru c h u z n a jd o w a ł się n a j­ w ię k sz y w św iecie, w p e łn i s te ro w a n y k o m p u te ro w o , ra d io te le sk o p o ś re d n ic y 100 m e tró w (Ryc. 13).

W m a rc u 1971 ro k u Józef M a sło w sk i p o w ra c a d o k ra ju , p rz y w o ż ą c z so b ą o b s z e rn y m a te ria ł o b s e rw a c y jn y d o ty c z ą c y r a d io ź r ó d e ł p o z a g a la k ty c z n y c h i k o n ty n u u je , ro z p o c z ę te je sz c z e w N R A O , o p ra c o w a n ie go z m y ślą o h a b ilita c ji. W c z e rw c u teg o ro k u sw o ich p ra c d o k to rs k ic h b ro n ią : Je rz y M a c h a lsk i - z z a ­ g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h m o ż liw o śc i o b se rw a c y jn y c h p ię tn a s to m e tro w e g o r a d io te ­ le sk o p u (17,18, 22) o r a z S ta n is ła w Z ięb a z z a g a d n ie ń p r o m ie n io w a n ia ra d io w e ­ go S łońca w p a ś m ie 800 M H z n a p o d s ta w ie o b se rw a c ji w la ta c h 1957-1967 (16, 19, 20).

We w rz e ś n iu 1971 ro k u p o ja w ia się w k a te d rz e prof. K. K ozieła n o w y s a m o ­ d z ie ln y p ra c o w n ik n a u k o w y , m a te m a ty k sp ec jalizu jący się w z a g a d n ie n ia c h s ta ­ ty sty k i, prof. A n d rz e j Z ięba, p rz e n ie sio n y z U n iw e rsy te tu W rocław skiego.

Po p o w ro c ie Józefa M asło w sk ieg o z USA n a stą p ił w z ro s t z a in te re s o w a n ia b a ­ d a n ie m ra d io ź ró d e ł, cz eg o o w o cem b yły liczn e p u b lik a c je (60, 61, 62, 73). B a d a n ia te k o re s p o n d o w a ły z b a d a n ia m i w d z ie d z in ie o p ty czn ej n a d a n iz o tro p ią i n ie ­ je d n o ro d n o ś c ia m i w ro z m ie sz c z e n iu g a la k ty k , z z a s to s o w a n ie m now ej m e to d y prof. A. Zięby, tzw . re d u k c ji staty sty czn e j.

We w rz e ś n iu 1973 ro k u o p u s z c z a z e s p ó ł ra d io a s tr o n o m ii d r S ta n is ła w Z ięba, p o d e jm u ją c z a n a m o w ą prof. A. Z ięb y p ra c ę n a d p rz y s to s o w a n ie m m e ­ to d y „ re d u k c ji s ta ty s ty c z n e j" d o b a d a ń ro z m ie s z c z e n ia ró ż n y c h o b ie k tó w n a niebie. Sw oje w y n ik i b a d a ń u z y s k a n e z o b se rw a c ji r a d io w y c h S łońca p u b lik u je w w ie lu p ra c a c h (21, 23, 24,25, 26).

Jó z ef M a s ło w s k i h a b ilito w a ł się w p o ło w ie ro k u 1974 n a p o d s ta w ie r o z ­ p ra w y , w s k ła d k tó re j w e s z ły p u b lik a c je z la t 1971-1974 (56-63), co s ta n o w i­ ło p ie r w s z y k ro k w ro z w o ju s a m o d z ie ln e j k a d r y n a u k o w e j w d z ie d z in ie r a d io a s tr o n o m ii w K ra k o w ie . W ty m s a m y m c z a sie Je rz y M a c h a ls k i o t r z y m u ­ je z a p r o s z e n ie o d d r. D. S. H e e s c h e n a n a ro c z n y s ta ż n a u k o w y w N R A O , n a k tó ry w y je ż d ż a z w ła s n y m p r o g r a m e m b a d a w c z y m , b ę d ą c y m k o n ty n u a c ją r o z s z e r z o n e g o p r o g r a m u je g o p o p r z e d n ik a , J. M a s ło w sk ie g o . A d a m M ic h a le c d o k to r y z u je się n a p o d s ta w ie ro z p ra w y , w k tó re j w y k o r z y s tu je o b s e rw a c je r a ­ d io ź r ó d e ł 4C n a c z ę sto śc i 2695 M H z (64), w y k o n a n e w N R A O p r z e z Jó ze fa M a s ło w sk ie g o .

Je sie n ią 1974 ro k u n a d y re k to ra O b s e r w a to riu m z o sta je p o w o ła n y p ro f. A. Z ięba, k tó ry w ro k p ó ź n ie j o b e jm u je r ó w n ie ż s ta n o w is k o k ie r o w n ik a K a te d ry A s tro n o m ii T e o re ty c zn e j i G e o fiz y k i A stro n o m ic z n e j OAUJ p o prof. K. K oziele, k tó ry p r z e c h o d z i n a w c z e śn ie jsz ą e m e r y tu r ę i o p u s z c z a K rak ó w . P r z e p r o w a d z a o n d a le k o id ą c e z m ia n y o rg a n iz a c y jn e w O b s e rw a to riu m , łą c z n ie z e z w o ln ię

-5 0 la t k r a k o w s k ie j r a d io a s tr o n o m ii _{1 4 7} n ie m 3 p r a c o w n ik ó w n a u k o w y c h i z a m ie r z o n ą lik w id a c ją w a r s z ta tu m e c h a ­ n ic z n e g o , k tó rą n a sz c z ę śc ie u d a ło się p o w s trz y m a ć . Pod k o n ie c 1975 ro k u p o w ra c a do k ra ju d r Jerzy M a c h a lsk i p o z a k o ń c z o ­ n y m s ta ż u w N R A O i p rz y w o z i b a rd z o c e n n e w y n ik i z w y k o n a n y c h ta m p r z e ­ g lą d ó w ra d io w y c h d w ó c h o b sz a ró w n ieb a, o z n a c z o n y ch p rz e z n ie g o ja k o GB2 i GB3. N ie z ra ż o n y p o c z ą tk o w y m i tr u d n o ś c ia m i w p o d ję ciu n o rm a ln e j p racy, s p o ­ w o d o w a n y m i z a s z ły m i ju ż z m ia n a m i w O b s e rw a to riu m i n ie z b y t p rz y c h y ln y m s to s u n k ie m ó w czesn ej d y re k c ji d o teg o ty p u b a d a ń , ro z p o c z y n a o p ra c o w a n ie sw o ich o b se rw a c ji p o d k ą te m ich in te rp re ta c ji, p rz y g o to w u ją c r ó w n o c z e ś n ie sz e ­ re g p u b lik a c ji z m yślą o h ab ilitacji. J. M asło w sk i o trz y m u je sta n o w isk o d o c e n ta w p o ło w ie 1976 ro k u . N ie m a l ró w n o c z e śn ie n a d c h o d z i z M PIfR w B onn z a p ro s z e ­ n ie o d prof. R. W ie leb in sk ieg o n a ro c z n y p o b y t n a u k o w y z d o s tę p e m d o w p e łn i ju ż w y p o s a ż o n e g o s tu m e tro w e g o ra d io te le sk o p u (Ryc. 13). M PIfR był ju ż w te d y je d n y m z p rz o d u ją c y c h o ś ro d k ó w ra d io a stro n o m ic z n y c h , c h ę tn ie w iz y to w a n y m p rz e z u c z o n y c h z całego św iata: a stro fiz y k ó w i rad io a stro n o m ó w . N a p o b y t ten w y je ż d ż a J. M asło w sk i z p ro g ra m e m b a d a w c z y m p o d ję ty m w zesp o le, w sk ład k tó re g o w e sz li p ra c o w n ic y n a u k o w i M PIfR: d r 1.1. K. P auliny-T oth, d r A. W itzel i d r H . K tihr. D zięk i w s p ó ln e m u w y siłk o w i d o k o n a n o p rz e g lą d ó w k ilk u n ie w ie l­ k ic h fra g m e n tó w n ie b a, o z n a c z o n y c h ja k o GB, 5C2 i 5C6, u zy sk u jąc w a rto śc io w e w y n ik i (65, 66, 68, 69, 70), d oty czące jasn o ści ra d io ź ró d e ł n a często ściach 5 G H z o ra z 15 G H z (fale: 6-cm i 2-cm) o ra z ich w łasno ści sp e k tra ln y c h (w y k o rz y sta n e m .in . w m o n o g ra fii J. M. K ró lik a 15). J. M asło w sk i n a w ią z u je w czasie teg o p o b y tu lic z n e k o n ta k ty n a u k o w e , k tó re obficie zao w o c o w a ły w p rzy szło ści, i u z y s k u je od d y re k to ra M PIfR, prof. R. W ieleb in sk ieg o , z a p e w n ie n ie o „ o tw a rty c h d rz w ia c h " d la k o lejn y ch w iz y t n a u k o w y c h ra d io a s tro n o m ó w z K rak o w a.

W p o ło w ie 1977 ro k u J. M a sło w sk i p o w ra c a d o O b s e r w a to riu m - w ó w c z a s o ś r o d k a b a r d z o s f r u s tr o w a n e g o z m ia n a m i o rg a n iz a c y jn y m i, a ta k ż e ty m , że n ie z o s ta ła z a tw ie r d z o n a p r z e z CKK h a b ilita c ja dr. S ta n is ła w a Z ięb y z ro k u 1976, k tó re j tr z o n s ta n o w iła m e to d a „ re d u k c ji s ta ty s ty c z n e j" prof. A. Z ięby z w ła s n y m w k ła d e m h a b ilita n ta , p o z w a la ją c y m n a o b lic z a n ie w s k a ź n ik ó w tej m e to d y d la ró ż n y c h p ró b e k o b ie k tó w p o z a g a la k ty c z n y c h w r a z z jej k o m p u te ­ ro w ą ap lik a c ją .

W p o ło w ie ro k u 1978 m g r M a re k U rb a n ik b ro n i swojej p ra c y d o k to rsk iej d o ­ tyczącej ra d io ź ró d e ł p o z a g a la k ty c z n y c h , z c z ę śc io w y m z a s to s o w a n ie m - z m o d y ­ fik o w a n ej p rz e z dr. S ta n isła w a Z iębę - m e to d y „re d u k c ji sta ty sty c z n e j"

Jesien ią 1978 ro k u prof. A. Z ięba w y je ż d ż a n ie s p o d z ie w a n ie za g ran icę, re z y g ­ nując z p ra c y w OAUJ. F u n k cję d y re k to ra O b s e rw a to riu m obejm uje J. M asłow ski. Z a tr u d n ia n a s ta n o w is k u a sy ste n ta m gr. M ic h ała O stro w sk ie g o jako te o re ty k a , k tó re g o b ra k o d c z u w a ła o d d łu ż s z e g o c z a su k ra k o w s k a ra d io a stro n o m ia .

15 J. M. Krolik, A ctive Galactic N uclei - fro m the Central Black Hole to the Galactic Envirom ents, Princeton University Press (1999).