Zenon Guldon
"Gospodarstwo folwarczne w
starostwie sandomierskim
1510-1663", Jadwiga Muszyńska,
Kielce 1984 : [recenzja]
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 15, 481-482
J A D W IG A M U S Z Y Ń S K A : G O S P O D A R S T W O F O L W A R C Z N E W S T A R O S T W I E S A N D O M I E R S K I M 1 5 1 0 -1 6 6 3 , K ielce 1984, W yższa Szkoła P ed agogiczna im. J. K och an ow sk iego, ss. 202.
D otych czasow a w iedza o stosunkach g o s p od arczo-sp ołeczn ych w e w siach królew skich w ojew ód ztw a san dom ierskiego w X V I - X V I I w . oparta była przed e w szystkim na w ynikach badań A . W a w rzy ń czy k 1 i A . W y cza ń sk ieg o 2. Stąd kon ieczn ość dalszych badań, dotyczących różnych kom p leksów dóbr królew skich.
X V I-w ie cz n e starostw o sandom ierskie w e d łu g o p in ii Stanisław a Sarnickiego ob fitow ało w sady, ryby, m ió d , dziczyzn ę i inne „ n a d zw yczajności” . N ie był to teren jednolity p od w zględ em gosp odarczym . W skład starostw a w ch od ziły bow iem urodzajne i z daw na za sied lon e tereny na lew ob rzeżu W isły oraz rozległa puszcza w w idłach W isły i Sanu, gd zie stałe osady pojawiają się dopiero w X I V w . Jeszcze po zniszczen iach gosp odarczych z p ołow y X V II w . lu d n ość starostw a przekra czała 20 tys. osób (s. 26) i stąd też w ybór przez J. M uszyńską tego d u żego kom pleksu dóbr za przed m iot rozprawy doktorskiej w ydaje się celow y.
Zasadniczą pod staw ę źródłow ą pracy sta now ią lustracje i inw entarze z lat 1510-1 6 6 3 oraz rachunki folw arczne z lat 1 6 58-1663. U zup ełniające znaczenie mają rejestry poboru łanow ego i p ogłów n ego — dodać m ożna by tu jeszcze rejestr p o d ym n ego pow iatu
sando-1 A. W aw rzyńczyk, S tudia nad wydajnością produkcji
rolnej dóbr królewskich w drugiej połowie X V I w ., W rocław
1974.
1 A. W yczanski, S tudia nad gospodarką starostwa kor
czyńskiego /5 0 0 -/6 6 0 , W arszawa 1964.
m ierskiego z 1663 r . 3 Z pew n ością nieco dod atkow ych szczegółów dostarczyć m ogłyb y akta oficjalatu san d om iersk iego4 oraz w izy tacje k ościeln e.
Autorka omawianej tu pracy analizuje roz wój gospodarki folw arczno-pań szczyźnianej, wyrażający się w e w zroście liczby folw arków , ich areału i produkcji zbożow ej. Z naczne ilości zboża spław iano d o G dańska (s. 1 3 3 -1 3 6 ) — warto tu b yło w ykorzystać rejestr kom ory now odw orskiej z 1662 r. * N astaw ien ie na m onokulturę zb ożow ą stan ow iło jedną z przy czyn upadku h o d o w li, która już w X V I w . m iała charakter w yłączn ie k on su m pcyjny, za spokajając potrzeb y dw oru i zam ku san d o m ierskiego. G ospodarka rybna jeszcze w p o łow ie X V I w . dawała ponad 9% przych od ów starostw a. Już w koń cu X V I w . jej znaczenie b yło m n iejsze, a w 1606 r. praw ie w szystkie staw y i sadzaw ki „rozk opano i w y ło w io n o ” (s. 117). D u ż e znaczenie miała eksploatacja terenów leśn ych . C h od zi tu o bartnictw o, ło w iectw o , przem ysł drzew ny (produkcja tar cicy, gon tów , klepki, w ań czosu , d zieg ciu , p o p iołu i w ęgla d rzew n ego), h u tn ictw o żelaza (pierw sza kuźnica pow stała w 1515 r.) i inne form y eksploatacji la s u 6.
Autorka szczegółow o przedstaw ia z n iszcze nia gosp odarcze sp ow od ow ane rokoszem Z e brzydow skiego 7 i wojnam i z p ołow y X V II w.
' A rchiw um Państw ow e w K rakow ie, A rchiw um S an guszków, sygn. 170, p. 321-344.
4 Por. P. B ober, N ajstarsze księgi oficjalatu sandomiers
kiego, „P olonia Sacra” , t. IV , 1951, z. 2, ». 155-159.
' A rchiw um Państw ow e w K rakow ie, A rchiw um S an guszków, sygn. 173.
* Zob. ostatnio Puszcza Sandomierska wczoraj i dziś, pod red J. Półćw iartka, Rzeszów 1980.
Zob. Z. G u id o n , Zniszczenia gospodarcze w królewsz~
izyzn a ch sandomierskich w dobie rokoszu Zebrzydowskiego i 1606-1609 , „K w artaln ik H istorii K u ltu ry M aterialnej” ,
482 Recenzje i omówienia
Ze w zględ u na brak m ateriałów źród łow ych nie udało się natom iast u ch w y cić rozm iarów strat dem ograficznych sp ow od ow anych zara zami z lat 1602, 1 6 2 3 -1 6 2 5 i 1 6 5 2 -1 6 5 3 8. K o n ieczn e jest tu w ykorzystanie ksiąg m etry k a ln y ch 9, co wym aga jednak odrębnych ba dań.
Autorka pom inęła funkcjonow anie trzech m iast starościńskich, a m ian ow icie S an do m ierza, Osieka i P ołańca, i ich zw iązk ów z gospodarką wiejską starostw a. T a niezm iernej wagi sprawa wym aga przede w szystkim w y korzystania sandom ierskich ksiąg m iejsk ich 10. Praca ze w zględ u na w zorow ą i przejrzystą konstrukcję, popraw ną analizę statystyczną i osiągnięte rezultaty badaw cze stanow i istotn y w kład w badania nad gospodarstw em w iej skim daw nego w ojew ód ztw a sandom ierskiego.
Z en on G u id on
* J. W iśniew ski, K atalog prałatów i kanoników sando
mierskich od 1186-1926 r. tu d zie ż, sesje kapituły sandomierskiej od 1581 do 1866 r., R adom 1926, s. 27, 40, 64, 67.
’ Zachowały się m .in. księgi ślubów od 1646 r. i księgi chrztów od 1650 r. dla parafii św. Pawia; zob. R. K osela,
Z m etryk parafii i—. Pawia na S ta rym Sandom ierzu, „Z iem ia
S andom ierska” , 1 /3 3 , n r 3 i 4. N ato m iast w A rchiw um K apituły K atedralnej w Sandom ierzu zachowały się m .in. księga chrztów z lat 1655-1690 (sygn. 23) i księga ślubów z lat 1647-1718 (sygn. 25) dla sandom ierskiej parafii św. Piotra.
10 Por. Z. Ś w ider, D zieje ksiąg radzieckich i ławniczych
miasta Sandom ierz, (w:) N o ta tn ik Sandomierski, S andom ierz
1980, s. 22-28.
D R Z E W IC A , G dańsk 1984, Państw owa Agencja R eklam ow a, ss. 80.
S ygn alizow an y tu popularny zarys dziejów D rzew icy w ydany został z okazji 555. rocznicy nadania tem u ośrodkow i praw m iejskich i 160. rocznicy założenia Fabryki N ak ryć S tołow ych „ G erla ch ” . Przygotow any on został przez ze spół w składzie: R om an G orzelak, R yszard B ogatek, A lojzy K lim ek, L ech R yd zew sk i i Jan W ilczyńsk i. N a broszurę składa się krótki rys d ziejów m iasta i zakładu (s. 4 -1 6 ) i bogata część ilustracyjna (s. 17-79).
A utorzy w oparciu o skąpą literaturę przed m iotu i kilka źródeł drukow anych i archiw al n ych popraw nie przedstaw ili początki i rozwój m iasta w średniow ieczu i czasach n o w o ży t nych. W końcu X V I I I w . D rzew ica stanow iła d ość znaczny ośrodek m iejski w d aw n ym p o w iecie opoczyńsk im — w 1775 r. liczyła 102 d y m y , a w 1790 r. — 86 d y m ó w 1. T ru d n o zg o d zić się z A utoram i, kied y piszą: „Jedną z g łów n ych p rzyczyn, dla których D rzew ica jak i w iele in n ych m iast K rólestw a utraciła prawa m iejskie w 1869 roku, była p o m o c, jaką u d zie lały K u źn ice D rzew ickie pow stań com , zaopa trując ich w broń. Była to jedna z form represji pop ow stan iow ych szeroko stosow ana przez zaborcę” (s. 7). O becn ie n ie ulega już w ątp liw ości, że głów ną przyczyn ę odebrania praw m iejskich w ielu ośrodkom stan ow ił ich stan gospodarczy i fin a n so w y 2. Om awiana broszura wskazuje, jak niew iele w iem y o prze szłości m ałych m iast, naw et tak w ażnych jak D rzew ica, znaczące przecież centrum h u tn i ctw a żelaza i przem ysłu m etalow ego. W ypada m ieć nadzieję, że om awiana broszura przy czyn i się do spopularyzow ania przeszłości D r zew icy i zapoczątkuje badania naukow e nad tym ośrodkiem .
Z en on G uidon
' Pracow nia Słow nika H istoryczno-G eograficznego Ziem Polskich w Średniow ieczu In sty tu tu H isto rii PA N w K ra kowie, kartoteka m ateriałów do słow nika historyczno-geo- graficznego w ojewództwa sandom ierskiego w dobie Sejm u C zteroletniego, hasło: Drzewica.
1 Zob. szerzej S. M arcinkow ski, M iasta Kielecczyzny. Przem iany społeczno-gospodarcze 1815-1869, W ar sza wa- -K raków 1980, s. 45-54.
