View of THE MULTIFUNCTIONALITY OF FARMS RUN BY FARMERS-ENTREPRENEURS

Pełen tekst

(1)Oeconomia 9 (2) 2010, 229–240. WIELOFUNKCYJNO GOSPODARSTW ROLNIKÓW-PRZEDSIBIORCÓW Dariusz Zajc Uniwersytet Rzeszowski Streszczenie. W artykule dokonano oceny aktywnoci rolników-przedsibiorców w zakresie podejmowania dodatkowych form dziaalnoci bdcych przejawem wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych. Badania wykazay, e ponad poowa rolników-przedsibiorców oprócz dziaalnoci pozarolniczej prowadzi jeszcze inne formy dziaalnoci wielofunkcyjnej, przy czym najczciej s to: sprzeda bezporednia produktów wytworzonych w gospodarstwie rolnym oraz realizacja programów rolno-rodowiskowych. Aktywno rolników-przedsibiorców w tym zakresie w duej mierze zaley od takich cech, jak: wiek i wyksztacenie rolnika, powierzchnia i wielko ekonomiczna gospodarstwa rolnego, rodzaj prowadzonej dziaalnoci pozarolniczej i jej znaczenie dla utrzymania rodziny oraz intensywno relacji (wspópracy) rolników z instytucjami lokalnymi. Sowa kluczowe: wielofunkcyjno, gospodarstwo rolne, pozarolnicza dziaalno gospodarcza rolników, przedsibiorczo. WSTP Obszary wiejskie Europy uznaje si za unikaln, wymagajc ochrony i charakteryzujc si ogromnym zrónicowaniem warto kulturow, ekonomiczn i spoeczn. Fakt, e tereny te to niemal wycznie ziemia uytkowana rolniczo i lasy, wywiera silny wpyw na krajobraz europejski. Rolnictwo europejskie jest zatem podstawowym cznikiem midzy spoeczestwem a rodowiskiem, a rolnicy maj do spenienia misj „straników przyrody” na obszarach wiejskich. Misja ta staje si coraz waniejsza, poniewa Europejczycy coraz wiksz wag przywizuj do jakoci ycia, w tym ochrony zdrowia, bezpieczestwa, rozwoju osobistego i wypoczynku. Tereny wiejskie mog zaspokoi wiele z tych oczekiwa i stanowi podstaw nowoczesnego modelu jakoci ycia. Równoczenie rolnictwo i lenictwo nie s ju dziedzinami o duym znaczeniu ekonomicznym dla gospodarki europejskiej, a dodatkowo znaczenie to nadal maleje. W zwizku z tym, jeeli Adres do korespondencji – Corresponding author: Dariusz Zajc, Katedra Polityki Gospodarczej, Wydzia Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, ul. M. wikliskiej 2, 35-601 Rzeszów, e-mail: dzajac@univ.rzeszow.pl.

(2) 230. D. Zajc. obszary wiejskie maj si rozwija, to ich rozwój musi obejmowa wszystkie wystpujce na ich obszarze rodzaje dziaalnoci spoeczno-ekonomicznej [Rowiski 2006]. Rolnictwo europejskie spenia zatem wiele wanych dla spoeczestwa funkcji, a rolnicy europejscy powinni by równoczenie producentami, produkujcymi zgodnie z potrzebami rynku, oraz „stranikami wartoci wiejskich” [Rowiski 2006]. Istotnym problemem w Unii Europejskiej jest wic kwestia znaczenia rolnictwa nie tylko jako dziau gospodarki produkujcego ywno i surowce rolnicze, ale równie wypeniajcego wiele funkcji pozaprodukcyjnych (rodowiskowych, spoecznych czy kulturowych). W zwizku z czym poszukuje si nowych koncepcji rozwoju rolnictwa, które by to uwzgldniay. Tak koncepcj jest „europejski model rolnictwa”, zakadajcy funkcjonowanie i rozwój obok gospodarstw wysoce konkurencyjnych i mocno powizanych z nierolniczymi ogniwami agrobiznesu take rodzinnych gospodarstw rolnych, dostarczajcych dóbr rynkowych poza struktur agrobiznesu (wytwarzanie produktów regionalnych, sprzeda bezporednia, przetwórstwo surowców rolniczych w gospodarstwie, prowadzenie przez ludno rolnicz pozarolniczej dziaalnoci gospodarczej) oraz dóbr pozarynkowych w postaci walorów krajobrazowych, biorónorodnoci, przywracania równowagi w rodowisku przyrodniczym. Istota europejskiego modelu rolnictwa sprowadza si zatem do rozszerzenia jego tradycyjnej, produkcyjnej funkcji o zadania majce na celu zwikszenie dbaoci o jako ywnoci, popraw stanu rodowiska przyrodniczego i aktywizacj gospodarcz oraz spoeczn obszarów wiejskich. W literaturze taki model rolnictwa okrelany jest jako „rolnictwo wielofunkcyjne”, w odrónieniu od rolnictwa mocno zwizanego z nierolniczymi segmentami agrobiznesu, którego gówn, a czsto jedyn funkcj jest wytwarzanie surowców rolniczych na potrzeby rónych gazi przemysu rolno-spoywczego [Niemczyk, Niemczyk 2001, Maurel 2005, Rizov 2006, Czudec 2009]. Doda naley, e wielofunkcyjne rolnictwo stanowi niejako warunek wdraania koncepcji rozwoju zrównowaonego [Wilkin 2008], skierowanego na harmonizowanie celów spoecznych, ekonomicznych i ekologicznych prowadzcych do poprawy jakoci ycia ludzi w tera niejszoci i przyszoci [Adamowicz 2000]. Wskazuje si na potrzeb poszukiwania takich mechanizmów cenowych,

(3) skalnych czy handlowych, które bd miay pozytywny wpyw na decyzje kadego rolnika w zakresie zrównowaonego wykorzystania ziemi i innych zasobów naturalnych, przy uwzgldnieniu ich wpywu na bezpieczestwo ywnociowe, dochody rolnicze, zatrudnienie i rodowisko przyrodnicze [Adamowicz 2004]. W ten sposób koncepcja wielofunkcyjnego rolnictwa nawizuje do idei rozwoju zrównowaonego. Poza tym ogólne przesanki i cele wielofunkcyjnego i zrównowaonego rolnictwa pozwalaj stwierdzi wiele wspólnych cech, bo obie koncepcje akcentuj bardzo mocno potrzeb rozwoju ekonomicznego (prowadzcego do poprawy dobrobytu ludnoci rolniczej), spoecznego (realizowanego przez pozytywne oddziaywanie rolnictwa na rodowisko wiejskie) i rodowiskowego (polegajcego na dziaaniach na rzecz ochrony walorów przyrodniczych). Na tle koncepcji rozwoju zrównowaonego wielofunkcyjne rolnictwo naley zatem traktowa jako wstpny etap, który umoliwia rolnictwu wejcie na ciek rozwoju zrównowaonego, przy czym poszczególne formy wielofunkcyjnoci w rónym stopniu przyczyniaj si do „równowaenia” rolnictwa [Czudec 2009]. Wielofunkcyjno rolnictwa ma w zwizku z tym rzeczywiste. Acta Sci. Pol..

(4) Wielofunkcyjno gospodarstw rolników-przedsibiorców. 231. znaczenie dla nauki i dla praktyki, w tym take dla kilku rodzajów polityki, wspierajcych zrównowaony rozwój kraju i Unii Europejskiej [Wilkin 2008]. Za wdraaniem tej koncepcji przemawia take to, e tylko cz gospodarstw rolnych jest na tyle silna ekonomicznie, aby stanowi trwae ogniwo w strukturze agrobiznesu, zwaszcza w warunkach cigej presji na popraw konkurencyjnoci europejskiego rolnictwa oraz w perspektywie liberalizacji rynku i zmniejszenia interwencjonizmu pastwowego w rolnictwie, co moe jeszcze zmniejszy liczb takich jednostek. Pozostae gospodarstwa mog natomiast funkcjonowa pod warunkiem, e znajd dla siebie adekwatn form wielofunkcyjnego rolnictwa. Poza tym gospodarstwa rolne mocno wpisane w koncepcj agrobiznesu s ródem negatywnych efektów zewntrznych, a wielofunkcyjno rolnictwa ma prowadzi do zmniejszenia negatywnego oddziaywania rolnictwa na otoczenie [Czudec 2009]. Naley przy tym zaznaczy, e gospodarstwa towarowe, stanowice ogniwo agrobiznesu, powinny by specjalistyczne i nie mog by wielofunkcyjne, bo musz si koncentrowa na produkcji towarowej. Z kolei gospodarstwa nietowarowe, funkcjonujce obok towarowych oraz niejako w symbiozie z nimi, powinny by z reguy wielofunkcyjne, a co za tym idzie produkowa artykuy rolne na samozaopatrzenie i tworzy pozarolnicze miejsca pracy [Michna 2005]. Omawiane problemy s szczególnie wane w regionach z dominacj rozdrobnionego rolnictwa. Niski poziom towarowoci czy niewielka skala produkcji nie mog pozbawi takiego rolnictwa szans rozwojowych, albowiem dziaalno ta jest znaczc gazi w gospodarowaniu mieszkaców takich regionów. Poza tym takie rolnictwo ma równie do spenienia wane funkcje rodowiskowe i spoeczne. Zwykle dominujc form rolnictwa rozdrobnionego jest rolnictwo naturalne, którego cech charakterystyczn s mae gospodarstwa, sabo lub w ogóle nie powizane z rynkiem. Atrakcyjno tego modelu wynika z koncepcji rozwoju zrównowaonego, jednak mechanizm rozwoju musi zakada kreacj gospodarstw powizanych z rynkiem. Koncepcja agrobiznesu lansowana przez mechanizm rynkowy natra

(5) a jednak na powane ograniczenia w rolnictwie rozdrobnionym z uwagi na to, i jest ono zbyt sabe ekonomicznie i wykazuje ma skonno do zmian, a poza tym w takich regionach tylko niewielka grupa gospodarstw moe przeama barier rozdrobnienia i wczy si aktywnie do tego modelu [Wo 2004, Czudec, Kata, Mi, Zajc 2008]. W zwizku z powyszym wydaje si, e najbardziej adekwatnym rozwizaniem dla rolnictwa rozdrobnionego jest koncepcja rozwoju rolnictwa wielofunkcyjnego z elementami koncepcji zrównowaonego rozwoju wsi i rolnictwa. W rozwizaniach tych rolnictwo za gówn funkcj przyjmuje ochron krajobrazu, w tym ziemi rolniczej, zachowanie biorónorodnoci czy wspieranie rozwoju spoecznego. Tym samym produkcja surowców rolniczych schodzi na plan dalszy, niemniej jednak jej celem jest produkt regionalny o wysokiej jakoci. Ma by on sprzedawany w ramach marketingu bezporedniego dla poprawy ekonomiki produkcji. Przewiduje si tu równie rozwój produkcji ekologicznej, ale tej pracochonnej, dla wykreowania przewag komparatywnych w stosunku do innych regionów rolniczych. Ponadto, kadzie si duy nacisk na wykorzystanie zasobów czynników wytwórczych do produkcji wyrobów nieywnociowych oraz wykorzystanie gospodarstwa rolnego do rozwoju dziaalnoci pozarolniczej [Ostromcki, Zajc 2009].. Oeconomia 9 (2) 2010.

(6) 232. D. Zajc. CEL, MATERIA RÓDOWY Celem artykuu jest ocena aktywnoci rolników-przedsibiorców (prowadzcych oprócz gospodarstwa rolnego take pozarolnicz dziaalno gospodarcz) w zakresie podejmowania dodatkowych form dziaalnoci bdcych przejawem wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych, przy uwzgldnieniu takich cech, jak: wiek i wyksztacenie rolnika, powierzchnia i wielko ekonomiczna gospodarstwa rolnego, rodzaj prowadzonej dziaalnoci pozarolniczej i jej znaczenie dla utrzymania rodziny oraz intensywno relacji (wspópracy) rolników z instytucjami lokalnymi. Materia ródowy artykuu stanowi wyniki bada przeprowadzonych w 2007 roku1. Badania ankietowe miay charakter bada czciowych reprezentatywnych (metoda losowania warstwowego). Sondaem diagnostycznym przy uyciu kwestionariusza wywiadu objto rolników, wacicieli gospodarstw rolnych z regionu poudniowo-wschodniej Polski, tj. z trzech województw: witokrzyskiego, maopolskiego i podkarpackiego. Jednostk próby byy gospodarstwa rolne. Tak okrelona populacja generalna skadaa si z 541,1 tys. gospodarstw. Z populacji generalnej pobrano prób na zasadzie doboru losowego, uwzgldniajcego liczebno i wewntrzne zrónicowanie jednostek (pod wzgldem cechy, jak jest obszar UR gospodarstw), tak aby wyniki uzyskane z bada byy reprezentatywne dla caej populacji gospodarstw rolnych badanego regionu. Przy doborze jednostek do próby uwzgldniono take rozkad przestrzenny badanych jednostek, tj. proporcj liczebnoci gospodarstw rolnych w poszczególnych województwach. w ustalonych przekrojach badawczych2. cznie wywiadem kwestionariuszowym objtych zostao 856 rolników, przy czym 182 z nich (tj. 21,3%) to rolnicy-przedsibiorcy, którzy oprócz gospodarstwa rolnego prowadz take pozarolnicz dziaalno gospodarcz.. WYNIKI BADA Klasy

(7) kacja kierunków rozwoju wielofunkcyjnego rolnictwa sprowadza si do wydzielenia 3 podstawowych grup dziaa zmierzajcych do: • zapewnienia wysokiej jakoci produktów rolnych poza struktur agrobiznesu; • rozszerzenia zakresu dziaalnoci gospodarstw rolnych; • restrukturyzacji gospodarstw prowadzcej do poprawy wykorzystania zasobów [Adamowicz 2004, Huylenbroeck, Durand 2005, Oostindie, Renting 2005, Czudec 2009]. Do pierwszej grupy nale dziaania polegajce na prowadzeniu produkcji metodami ekologicznymi, wytwarzaniu produktów wysokiej jakoci i przejmowaniu przez gospodarstwa rolne niektórych funkcji realizowanych dotd przez nierolnicze ogniwa agrobiznesu (przetwórstwo spoywcze, dystrybucja artykuów ywnociowych). 1. Badania przeprowadzono w ramach realizacji projektu badawczego pt. „Rola lokalnych instytucji w przeksztaceniach rolnictwa o rozdrobnionej strukturze gospodarstw (po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej)”, nr N114 009 31/2320,

(8) nansowanego ze rodków MNiSW, pod kierownictwem dr. hab. Adama Czudeca, prof. UR. 2 Szerzej na temat metody doboru próby gospodarstw do bada [w:] Czudec, Kata, Mi, Zajc 2008, s. 15–17. Acta Sci. Pol..

(9) Wielofunkcyjno gospodarstw rolników-przedsibiorców. 233. Do dziaa mieszczcych si w ramach wielofunkcyjnoci, a zwikszajcych jako ywnoci naley sprzeda bezporednia, której najbardziej charakterystyczn cech jest skrócenie drogi produktów ywnociowych midzy gospodarstwem rolnym a konsumentem. Istot tego dziaania jest przejcie przez gospodarstwa rolne funkcji przetwórczej i dystrybutora ywnoci. Ta forma dziaalnoci wielofunkcyjnej jest czsto cile powizana z wytwarzaniem produktów ekologicznych oraz majcych chronione nazwy geogra

(10) czne lub pochodzenie. Forma dziaalnoci tego typu ma by dla rolników nie tylko szans na zwikszenie dochodów, ale take dobrym sposobem promowania atrakcyjnoci obszarów wiejskich, poniewa zwiksza zainteresowanie procesem wytwarzania ywnoci ze strony konsumentów, którzy kupujc produkt w gospodarstwie, mog bezporednio pozna przebieg procesu produkcyjnego, sam za produkt przestaje by anonimowy, co ma wane znaczenie w budowaniu trwaych relacji midzy rolnikami i ludnoci nierolnicz. Innym rodzajem dziaalnoci wielofunkcyjnej sklasy

(11) kowanej do pierwszej grupy dziaa jest wytwarzanie przez gospodarstwa rolne produktów, które s charakterystyczne dla danego regionu i maj dug tradycj. Nale tu produkty: o chronionej nazwie pochodzenia, o chronionym oznaczeniu geogra

(12) cznym oraz uznane jako gwarantowana tradycyjna specjalno. Celem tych dziaa jest zwikszenie spoycia ywnoci o wysokich standardach jakociowych i stworzenie moliwoci uzyskiwania wikszych dochodów przez rodziny rolnicze. Chodzi take o zachowanie tradycyjnych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie i specy

(13) cznych dla danego regionu technologii wytwarzania produktów ywnociowych, których obecno wiadczy o ywotnoci rodowiska wiejskiego i staje si rodzajem rozpoznawalnej na zewntrz marki takiego regionu. W ten sposób produkty regionalne przyczyniaj si do rozwoju gospodarki wiejskiej, poniewa tworz ofert dla rónych grup konsumentów, niemajcych dotd bliszych zwizków z danym regionem. Drugi kierunek dziaalnoci wielofunkcyjnej polega na rozszerzaniu sfery aktywnoci rodzin rolniczych poza wytwarzanie surowców i produktów ywnociowych. Wan form wielofunkcyjnego rolnictwa moe wic by pozarolnicza dziaalno gospodarcza prowadzona przez rolników oraz czonków ich rodzin. Stwarza ona bowiem pozarolnicze miejsca pracy i róda dochodów na obszarach wiejskich, w tym zwaszcza dla ludnoci rolniczej, polepszajc tym samym jej sytuacj materialn i warunki ycia, oraz sprzyja poprawie wykorzystania zasobów tkwicych w gospodarstwach rolnych i domowych. Jednym z najbardziej charakterystycznych dziaa w tym zakresie jest agroturystyka, pozwalajca poprawia wykorzystanie zasobów kapitau ludzkiego i rzeczowego (budynków) w gospodarstwach rolnych przez organizowanie wypoczynku turystom odwiedzajcym gospodarstwa. Oferta turystyczna sprowadza si tu nie tylko do noclegów w gospodarstwie, ale obejmuje take wyywienie (w tym z moliwoci przygotowywania posików przez wypoczywajcych), a take poznawanie gospodarstwa czy uczestniczenie w niektórych pracach wykonywanych przez rolników. Z punktu widzenia wacicieli gospodarstw agroturystyka poza dodatkowymi dochodami daje rolnikom moliwo bezporedniego kontaktu z mieszkacami miast i przyczynia si do zmiany negatywnego wizerunku rolnictwa w oczach ludnoci miejskiej. Form poszerzania dziaalnoci gospodarczej przez rodziny rolnicze moe by równie wykorzystywanie zasobów ziemi rolniczej pod uprawy nieprzeznaczone do produkOeconomia 9 (2) 2010.

(14) 234. D. Zajc. cji ywnoci. Do takiej formy wielofunkcyjnego rolnictwa naley gównie uprawa rolin energetycznych, a czynnikiem stymulujcym jej rozwój jest coraz wiksze zapotrzebowanie na surowce energetyczne i zmniejszajce si w skali wiatowej nieodnawialne zasoby takich surowców, jak ropa naftowa, wgiel, gaz ziemny. Kolejnym czynnikiem zwikszajcym zainteresowanie uprawami energetycznymi jest trwaa nadwyka poday podstawowych produktów ywnociowych wytwarzanych przez rolnictwo i w zwizku z tym wymuszona przez rynek konieczno wyczenia czci zasobów ziemi rolniczej z wykorzystania „ywnociowego”. Rónicowanie dziaalnoci rolniczej w kierunku zwikszenia udziau upraw energetycznych jest zatem alternatyw dla tych gospodarstw rolnych, które maj problem z umieszczeniem na rynku surowców rolniczych przeznaczonych do przetwórstwa. Z kolei barier dla tej formy dziaalnoci s wysokie koszty energii wytwarzanej z surowców rolniczych, co przesdza o ich niskiej konkurencyjnoci w sytuacji, gdy formy wsparcia zewntrznego s mao stabilne albo niewystarczajce dla zmotywowania wikszej liczby rolników do podejmowania takiej dziaalnoci. Nade wszystko jednak traktowanie tego kierunku dziaalnoci rolniczej jako jednej z form wielofunkcyjnoci moe budzi zastrzeenia ze wzgldu na zbyt due podobiestwo do gospodarstw funkcjonujcych w zintegrowanych pionowo strukturach agrobiznesu i które w zwizku z tym, inaczej ni gospodarstwa wielofunkcyjne, nie tylko nie wypeniaj funkcji rodowiskowych i spoecznych, ale mog by ródem ujemnych efektów zewntrznych. Szczególnie wan ze spoecznego punktu widzenia form wielofunkcyjnego rolnictwa s dziaania suce poprawie jakoci rodowiska przyrodniczego, w tym zwaszcza chronice biorónorodno, zwikszajce atrakcyjno krajobrazu, a porednio wzbogacajce walory rodowiska wiejskiego w skali lokalnej i regionalnej. Jest to taka forma wielofunkcyjnoci, która dostarcza dóbr publicznych. W zwizku z tym jej rozwój jest bezporednio uzaleniony od rekompensaty otrzymywanej przez rolników za dostarczanie spoeczestwu takich dóbr, poniewa nie maj one ceny rynkowej. Jest to forma, która moe przynie korzyci spoeczne wówczas, gdy jest realizowana przez znaczc cz rolników, bo tylko pod takim warunkiem moliwa jest poprawa stanu rodowiska przyrodniczego. Trzeci z kolei grup s dziaania restrukturyzacyjne, których gównym celem jest obnika kosztów dziaalnoci gospodarstw i uzyskiwanie dochodów z pracy poza gospodarstwem rolnym. Dziaania obniajce koszty produkcji sprowadzaj si przy tym do zmniejszania nakadów pochodzenia przemysowego na rzecz zwikszenia nakadów rodków produkcji wytwarzanych w gospodarstwie. Jest to zatem forma wielofunkcyjnoci bliska modelowi rolnictwa zrównowaonego [Czudec 2009]. Przeprowadzone badania wykazay, e w regionie rozdrobnionego rolnictwa poudniowo-wschodniej Polski ponad poowa rolników oprócz gospodarstwa rolnego prowadzi dodatkowe formy dziaalnoci, bdce przejawem wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych. Najczciej rolnicy prowadz przy tym pozarolnicz dziaalno gospodarcz (rejestrowan bd nierejestrowan)3 oraz realizuj programy rolnorodowiskowe. Nieco 3. W strukturze rodzajowej dziaalnoci pozarolniczej rolników dominuj usugi cile zwizane z rolnictwem (tj. agroturystyka – 34,6% oraz usugi rolnicze – 25,8%). Niewielki udzia maj natomiast pozostae usugi – 12,6%, dziaalno handlowa – 13,7% oraz pozostaa – 13,2%. Blisko poowa z nich prowadzi przy tym rejestrowan dziaalno pozarolnicz (48,9%), a pozostali nierejestrowan. Acta Sci. Pol..

(15) Wielofunkcyjno gospodarstw rolników-przedsibiorców. 235. mniejszy odsetek (tj. 14,5%) stanowi natomiast rolnicy, którzy prowadz sprzeda bezporedni produktów wytworzonych w gospodarstwie rolnym, znikomy za jest odsetek rolników produkujcych wyroby regionalne (tj. 2,0%) oraz prowadzcych produkcj roln metodami ekologicznymi (tj. 8,8%). Dodatkowo naley zauway, e rolnicy zwykle prowadz tylko jedn dodatkow form dziaalnoci, bdc przejawem wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych. Zupenie odwrotnie jest natomiast w przypadku rolnikówprzedsibiorców, gdy ponad poowa z nich oprócz dziaalnoci pozarolniczej prowadzi jeszcze inne formy dziaalnoci wielofunkcyjnej. Rolnicy-przedsibiorcy najczciej prowadz przy tym sprzeda bezporedni produktów wytworzonych w gospodarstwie rolnym (co ma zwizek z ich dziaalnoci agroturystyczn, gdy 34,6% stanowi gospodarstwa agroturystyczne, a w wikszoci z nich, tj. w 60,3%, prowadzona jest sprzeda bezporednia produktów agroturystom) oraz realizuj programy rolnorodowiskowe. Znikomy odsetek stanowi natomiast osoby produkujce wyroby regionalne oraz prowadzce produkcj roln metodami ekologicznymi (tab. 1). Na tej podstawie naley stwierdzi, e rolnicy w regionie o rozdrobnionej strukturze gospodarstw zwykle podejmuj dodatkowe formy dziaalnoci, bdce przejawem wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych, które pozwalaj im lepiej wykorzysta posiadane zasoby (zwaszcza pracy) oraz uzyskiwa w ten sposób dodatkowe dochody. Na uwag zasuguje przy tym jeszcze wiksza aktywno w tym zakresie ze strony rolników-przedsibiorców. Tabela 1. Wielofunkcyjno badanych gospodarstw rolnych Table 1. The multifunctionality of surveyed farms Badane gospodarstwa rolne Wyszczególnienie. ogóem [N = 856]. z pozarolnicz dziaalnoci gospodarcz [N = 182] %. Gospodarstwa rolne prowadzce dziaalno wielofunkcyjn, w tym: produkujce wyroby regionalne prowadzce produkcj roln metodami ekologicznymi prowadzce sprzeda bezporedni prowadzce dziaalno pozarolnicz realizujce programy rolno-rodowiskowe prowadzce co najmniej 2 dziaalnoci. 55,6. 100,0. 2,0 8,8. 4,4 11,0. 14,5 21,3 21,6 13,0. 37,4 100,0 27,5 55,5*. Objanienia do tabeli: N – liczba gospodarstw, * w tym pozarolnicz dziaalno gospodarcz. ródo: Badania wasne. Source: Author’s research.. Analizujc dodatkowe formy dziaalnoci wielofunkcyjnej rolników-przedsibiorców (poza dziaalnoci pozarolnicz) w odniesieniu do ich wieku oraz wyksztacenia, naley zauway, e sporód rolników, którzy je prowadz, nieco wyszy odsetek stanowi osoby modsze i lepiej wyksztacone. Dotyczy to przy tym wszystkich analizowanych form dziaalnoci wielofunkcyjnej, a zwaszcza realizacji programów rolnorodowiskowych (tab. 2).. Oeconomia 9 (2) 2010.

(16) D. Zajc. 236. Tabela 2. Dodatkowe formy dziaalnoci rolników-przedsibiorców w odniesieniu do ich wieku oraz wyksztacenia Table 2. Additional forms of farmers-businessmen`s activities related to their age and education wg wieku Wyszczególnienie. Rolnicy-przedsibiorcy wg wyksztacenia. do 45 lat. 45 lat i wicej. poniej redniego. [N = 94]. [N = 88]. [N = 81]. rednie i powyej redniego [N = 101]. 3,7. 5,0. 8,6. 12,9. odsetek rolników-przedsibiorców: produkujcych wyroby regionalne 5,3 3,4 prowadzcych produkcj roln metodami ekologicznymi 12,8 9,1 prowadzcych sprzeda bezporedni realizujcych programy rolnorodowiskowe prowadzcych co najmniej 2 rodzaje dziaalnoci*. 38,3 31,9. 36,4 22,7. 34,6 23,5. 39,6 30,7. 60,6. 50,0. 50,6. 59,4. Objanienia do tabeli: N – liczba rolników-przedsibiorców, * w tym pozarolnicz dziaalno gospodarcz. ródo: Badania wasne. Source: Author,s research.. Naley zatem stwierdzi, e wiek i wyksztacenie rolników-przedsibiorców stanowi czynniki determinujce ich aktywno w zakresie podejmowania dodatkowych form dziaalnoci wielofunkcyjnej. Analizujc dodatkowe formy dziaalnoci wielofunkcyjnej rolników-przedsibiorców (poza dziaalnoci pozarolnicz) w odniesieniu do powierzchni i wielkoci ekonomicznej ich gospodarstw rolnych, naley zauway, e sporód osób, które je prowadz, wyszy odsetek (tj. ponad 60%) stanowi takie, które posiadaj wiksze obszarowo i silniejsze ekonomicznie gospodarstwa rolne. Dotyczy to przy tym takich rodzajów dziaalnoci, jak: prowadzenie produkcji rolnej metodami ekologicznymi, sprzeda bezporednia produktów wytworzonych w gospodarstwie rolnym oraz realizacja programów rolnorodowiskowych. Odwrotnie jest natomiast w przypadku wytwarzania produktów regionalnych, gdy czciej tak wanie dziaalno podejmuj rolnicy-przedsibiorcy z gospodarstw mniejszych obszarowo i sabszych ekonomicznie (tab. 3). Na tej podstawie mona stwierdzi, e powierzchnia i wielko ekonomiczna gospodarstw rolników-przedsibiorców s istotnymi czynnikami ksztatujcymi skal i kierunki podejmowanych przez nich dodatkowych form dziaalnoci wielofunkcyjnej. Z przeprowadzonych bada wynika, e decyzje rolników-przedsibiorców dotyczce podejmowania nowych dodatkowych form dziaalnoci bdcych przejawem wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych w duej mierze zale od rodzaju ju prowadzonej dziaalnoci pozarolniczej oraz jej znaczenia dla utrzymania rodziny. Zdecydowanie wyszy jest bowiem odsetek rolników-przedsibiorców angaujcych si w dodatkowe formy dziaalnoci wielofunkcyjnej wród tych, którzy prowadz dziaalno pozarolnicz nierejestrowan oraz tak, która stanowi dodatkowe ródo utrzymania rodziny. Dotyczy to przy tym wszystkich analizowanych form dziaalnoci wielofunkcyjnej, a zwaszcza takich, jak prowadzenie produkcji rolnej metodami ekologicznymi oraz sprzeda bezporednia produktów wytworzonych w gospodarstwie rolnym (tab. 4). Acta Sci. Pol..

(17) Wielofunkcyjno gospodarstw rolników-przedsibiorców. 237. Tabela 3. Dodatkowe formy dziaalnoci rolników-przedsibiorców w odniesieniu do powierzchni i wielkoci ekonomicznej gospodarstwa rolnego Table 3. Additional forms of farmers-businessmen’s activities related to the area and economic size of farms Rolnicy-przedsibiorcy posiadajcy gospodarstwa rolne Wyszczególnienie. o powierzchni uytków rolnych w ha. o wielkoci ekonomicznej w ESU. do 5 ha [N = 85]. do 5 ESU [N = 108]. 5 ESU i wicej [N = 74]. 5,6. 2,7. 6,5 29,6 21,3. 17,6 48,6 36,5. 47,2. 67,6. 5 ha i wicej [N = 97]. odsetek rolników-przedsibiorców: produkujcych wyroby regionalne 5,9 3,1 prowadzcych produkcj roln metodami ekologicznymi 7,1 14,4 prowadzcych sprzeda bezporedni 25,9 47,4 realizujcych programy rolnorodowiskowe 24,7 29,9 prowadzcych co najmniej 2 rodzaje dziaalnoci* 45,9 63,9. Objanienia do tabeli: N – liczba rolników-przedsibiorców, * w tym pozarolnicz dziaalno gospodarcz. ródo: Badania wasne. Source: Author’s research.. Tabela 4. Dodatkowe formy dziaalnoci rolników-przedsibiorców w odniesieniu do rodzaju prowadzonej dziaalnoci pozarolniczej i jej znaczenia dla utrzymania rodziny Table 4. Additional forms of farmers-businessmen’s activities related to the kind of already run nonagricultural activity and its importance for family’s income Rolnicy-przedsibiorcy prowadzcy pozarolnicz dziaalno gospodarcz rejestrowan nierejestro- stanowic ródo utrzymania Wyszczególnienie wan rodziny dodatkowe gówne [N = 89] [N = 93] [N = 120] [N = 62] odsetek rolników-przedsibiorców: produkujcych wyroby regionalne 2,2 6,5 5,8 1,6 prowadzcych produkcj roln metodami ekologicznymi 5,6 16,1 14,2 4,8 prowadzcych sprzeda bezporedni realizujcych programy rolnorodowiskowe prowadzcych co najmniej 2 rodzaje dziaalnoci*. 27,0 24,7. 47,3 30,1. 42,5 29,2. 27,4 24,2. 40,4. 69,9. 65,8. 35,5. Objanienia do tabeli: N – liczba rolników-przedsibiorców, * w tym pozarolnicz dziaalno gospodarcz. ródo: Badania wasne. Source: Author’s research.. Na tej podstawie mona wnioskowa, e rolnicy-przedsibiorcy prowadzcy dziaalno pozarolnicz rejestrowan, która stanowi gówne ródo utrzymania rodziny, s bardziej w ni zaangaowani, a mniej zainteresowani podejmowaniem innych form dziaalnoci wielofunkcyjnej. Odwrotnie jest natomiast w przypadku osób prowadzcych dziaalno pozarolnicz nierejestrowan oraz tak, która stanowi dodatkowe ródo utrzymania rodziny. Oeconomia 9 (2) 2010.

(18) 238. D. Zajc. Przeprowadzone badania wykazay, e na decyzje rolników-przedsibiorców dotyczce podejmowania dodatkowych form dziaalnoci wielofunkcyjnej (poza dziaalnoci pozarolnicz) znaczcy wpyw wywiera intensywno ich relacji (wspópracy) z instytucjami lokalnymi – im intensywniejsze s te relacje, tzn. im czciej i z im wiksz liczb instytucji wspópracuj rolnicy-przedsibiorcy, tym wyszy jest odsetek osób prowadzcych tak dziaalno. Dotyczy to przy tym wszystkich analizowanych ich form, a zwaszcza takich, jak: prowadzenie produkcji rolnej metodami ekologicznymi, sprzeda bezporednia produktów wytworzonych w gospodarstwie rolnym oraz realizacja programów rolnorodowiskowych (tab. 5). Tabela 5. Dodatkowe formy dziaalnoci rolników-przedsibiorców w odniesieniu do intensywnoci ich relacji (wspópracy) z instytucjami lokalnymi Table 5. Additional forms of farmers-businessmen`s activities related to the intensity of theirs relations (cooperation) with local institutions Rolnicy-przedsibiorcy wg wspóczynnika intensywnoci relacji z instytucjami** Wyszczególnienie do 0,30 0,31–0,60 0,61 i wicej [N = 34] [N = 112] [N = 36] odsetek rolników-przedsibiorców: produkujcych wyroby regionalne 2,9 3,6 8,3 prowadzcych produkcj roln metodami ekologicznymi 2,9 10,7 19,4 prowadzcych sprzeda bezporedni 29,4 36,6 47,2 realizujcych programy rolnorodowiskowe 8,8 29,5 38,9 prowadzcych co najmniej 2 rodzaje dziaalnoci* 35,3 57,1 69,4 Objanienia do tabeli: N – liczba rolników-przedsibiorców, * w tym pozarolnicz dziaalno gospodarcz, ** na uytek bada zestawiono wspóczynnik intensywnoci relacji rolników z instytucjami4, mieszczcy si w przedziale od 0 do 1. Jego warto jest uzaleniona od liczby instytucji, z którymi rolnik utrzymywa relacje oraz od czstotliwoci tych relacji. Konstrukcja tego parametru opieraa si na przyjciu skali punktowej do oceny relacji rolników z instytucjami. Za kad instytucj, z któr rolnik deklarowa relacje otrzymywa 1 pkt oraz kolejne od 1 do 5 pkt w zalenoci od czstotliwoci tych relacji. Na podstawie obserwacji uzyskanych w drodze bada ankietowych okrelono puap relacji, który uznano za maksymalny i odpowiada on 64 punktom. Dla tak okrelonego progu przyjto warto 1 wspóczynnika intensywnoci relacji rolników z instytucjami, natomiast brak jakichkolwiek relacji z instytucjami odpowiada wartoci 0 tego wspóczynnika [Czudec, Kata, Mi, Zajc 2008]. ródo: Badania wasne. Source: Author’s research. Na tej podstawie mona wnioskowa, e utrzymywanie intensywniejszych relacji rolników-przedsibiorców z lokalnym otoczeniem instytucjonalnym stanowi wany czynnik sprzyjajcy wielofunkcyjnoci ich gospodarstw rolnych. Z pewnoci rolnicy dziki temu uzyskuj wicej korzyci ze wspópracy z instytucjami, sigajc take przy ich pomocy po 4. W badaniach uwzgldniono instytucje formalne, stanowice bezporednie otoczenie rolnictwa na poziomie lokalnym. Nale do nich: banki, orodki doradztwa rolniczego, oddziay terenowe ARiMR, ARR, ANR, agencje rozwoju regionalnego lub lokalnego, samorzd terytorialny, powiatowe urzdy pracy, izby rolnicze, zwizki zawodowe rolników, izby gospodarcze i przemysowohandlowe, fundusze porcze kredytowych, organizacje branowe, instytucje konsultingowe oraz inne, np. fundacje, stowarzyszenia, orodki badawczo-rozwojowe i wspierania przedsibiorczoci. Acta Sci. Pol..

(19) Wielofunkcyjno gospodarstw rolników-przedsibiorców. 239. rodki

(20) nansowe z Unii Europejskiej. To wszystko sprawia, e dokonuj wanych zmian w gospodarstwach, wprowadzajc dodatkowe formy dziaalnoci wielofunkcyjnej, które sprzyjaj poprawie wykorzystania posiadanych zasobów oraz wzrostowi dochodów, a take realizacji funkcji ekologicznych (rodowiskowych) przez ich gospodarstwa rolne. PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania wykazay, e rolnicy w regionie rozdrobnionego rolnictwa poudniowo-wschodniej Polski zwykle podejmuj dodatkowe formy dziaalnoci bdce przejawem wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych, przy czym najczciej s to pozarolnicza dziaalno gospodarcza oraz realizacja programów rolno-rodowiskowych. Sprzyja to bowiem poprawie wykorzystania posiadanych zasobów (zwaszcza pracy), a take zwikszaniu dochodów w maych obszarowo i niskotowarowych gospodarstwach rolnych. Poza tym dziki temu ich gospodarstwa rolne lepiej wypeniaj funkcje nie tylko spoeczne i ekonomiczne, ale take ekologiczne (rodowiskowe), wpisujc si tym samym w koncepcj zrównowaonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Naley zaznaczy, i wiksz aktywnoci w tym zakresie odznaczaj si rolnicy-przedsibiorcy, poniewa oprócz dziaalnoci pozarolniczej prowadz oni jeszcze inne formy dziaalnoci wielofunkcyjnej. Do najwaniejszych z nich naley zaliczy sprzeda bezporedni produktów wytworzonych w gospodarstwie rolnym oraz realizacj programów rolnorodowiskowych. Angaowanie si rolników-przedsibiorców w dodatkowe formy dziaalnoci wielofunkcyjnej w duej mierze zaley jednak od takich cech, jak: wiek i wyksztacenie rolnika, powierzchnia i wielko ekonomiczna gospodarstwa rolnego, rodzaj prowadzonej dziaalnoci pozarolniczej i jej znaczenie dla utrzymania rodziny oraz intensywno relacji (wspópracy) rolników z instytucjami lokalnymi. Okazuje si bowiem, e dodatkowe formy dziaalnoci wielofunkcyjnej czciej s realizowane przez osoby modsze i lepiej wyksztacone oraz posiadajce wiksze obszarowo i silniejsze ekonomicznie gospodarstwa rolne, a take prowadzce dziaalno pozarolnicz nierejestrowan oraz tak, która stanowi dodatkowe ródo utrzymania rodziny. Poza tym czciej angauj si w nie rolnicy-przedsibiorcy, którzy utrzymuj intensywniejsze relacje z lokalnym otoczeniem instytucjonalnym (czyli wspópracuj czciej i z wiksz liczb instytucji). Uzasadnia to zatem potrzeb wsparcia instytucjonalnego koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju rolnictwa, zwaszcza w regionach o rozdrobnionej strukturze gospodarstw. Wane jest przy tym wsparcie

(21) nansowe oraz podnoszenie poziomu wiedzy, umiejtnoci i wyksztacenia ludnoci rolniczej, co z jednej strony moe spowodowa jej aktywizacj w tym zakresie, a z drugiej uruchomi proces przepywu przynajmniej czci tej ludnoci do zaj pozarolniczych, przyspieszajc tym samym przemiany strukturalne w rolnictwie i na obszarach wiejskich. PIMIENNICTWO Adamowicz M., 2000. Rola polityki agrarnej w zrównowaonym rozwoju obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe SERiA, Tom II, Zeszyt 1, Warszawa-Pozna-Zamo, 69–81. Adamowicz M., 2004. Wielofunkcyjno rolnictwa jako podstawa przewartociowa w polityce rolnej, Wie i Rolnictwo, nr 4 (125), 9–30. Oeconomia 9 (2) 2010.

(22) D. Zajc. 240. Czudec A., Kata R., Mi T., Zajc D., 2008. Rola lokalnych instytucji w przeksztaceniach rolnictwa o rozdrobnionej strukturze gospodarstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Czudec A., 2009. Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju wielofunkcyjnego rolnictwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Huylenbroeck G. Van, Durand G., 2005. Multifunctionality and rural development: a general framework. [w:] Multifunctional Agriculture – A New Paradigm for European Agriculture and Rural Development, Ashgate, 19 36. Maurel M.-C., 2005. Jak rol ma odgrywa rolnictwo w spoeczestwie europejskim?, Wie i Rolnictwo, nr 1 (126), 23 36. Michna W., 2005. Zrónicowanie funkcji gospodarstw rolnych w ujciu przestrzennym. Raport Programu Wieloletniego 2005–2009 „Ekonomiczne i spoeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki ywnociowej po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej”, nr 9, IERiG-PIB, Warszawa, 10. Niemczyk J., Niemczyk J., 2001. Europejski model rolnictwa a tendencje globalizacyjne w sektorze rolno-ywnociowym. Wie i Rolnictwo, nr 3 (112), 33 48. Oostindie H., Renting H., 2005. Multifunctionality of activities, plurality of identities and new institutional arrangements. Wageningen University, 1 18. Ostromcki A., Zajc D., 2009. Ekonomiczne i spoeczne bariery rozwoju rolnictwa w poudniowo-wschodniej Polsce. [w:] Moliwoci i bariery rozwoju regionu, pod red. A Czudeca, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, 51–66. Rizov M., 2006. Rural Development Perspectives in Enlarging Europe: The Implications of CAP Reforms and Agricultural Transition in Accession Countries, European Planning Studies, vol. 14, nr 2, 219–238. Rowiski J., 2006. Miejsce rolnictwa polskiego w rolnictwie europejskim, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1 (306), 105–128. Wilkin J., 2008. Wielofunkcyjno rolnictwa i obszarów wiejskich. [w:] Wyzwania przed obszarami wiejskimi i rolnictwem w perspektywie lat 2014–2020, pod red. M. Kodziskiego, IRWiR PAN, Warszawa, 9–20. Wo A., 2004. W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa, IERiG, Warszawa.. THE MULTIFUNCTIONALITY OF FARMS RUN BY FARMERS-ENTREPRENEURS Abstract. The paper makes assessment of farmers-entrepreneur’s efforts to undertake new ventures as a part of implementation of the multifunctional model of agriculture. The research has proved that apart from nonagricultural activities more than half of the farmersentrepreneur’s have already undertaken other forms of multifunctional activities. Among the most popular are a direct sale of in-farm made products and participation in agricultural programmes in favour of environmental protection. The level of farmers-entrepreneur’s involvement in this range depends on their age and education, the area and economic size of farm, the kind of already run nonagricultural activity and its importance for family’s income as well as the intensity of theirs relations (cooperation) with local institutions. Key words: multifunctionality, farm, non-agricultural commercial activity of farmers, entrepreneurship. Zaakceptowano do druku – Accepted for print 19.04.2010 Acta Sci. Pol..

(23)