Efektywność nawożenia w kluczu Państwowych Gospodarstw Rolnych Sosnowca

Krystyna Gagoś

Efektywność nawożenia w kluczu

Państwowych Gospodarstw Rolnych

Sosnowca

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 7, 249-272

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. VII, 11 SECTIO H 1973

In sty tu t E konom iki P rod uk cji W ydziału E konom icznego UMCS

K r y s t y n a G A G O S

Efektyw ność nawożenia w kluczu Państw ow ych Gospodarstw Rolnych Sosnowica

Эф ф ективность внесения удобрения в ключе государственных сельскохозяйственных предприятий „Сосновица"

The Effectiveness of Fertilization in the Sosnowica State Agricultural Farms

WSTĘP

Podstaw ow ym zadaniem naszego rolnictw a jest przyśpieszenie rozwo­ ju produkcji rolniczej w celu dalszej popraw y zaopatrzenia ludności w a r­ ty k u ły żywnościowe, przem ysłu w surow ce pochodzenia rolniczego, a także w celu u trzy m an ia eksportu rolno-spożyw czego i likw idacji im po rtu zbóż. Zadania te w obecnych w aru nk ach mogą być zrealizow ane jedynie w drodze in ten sy fik acji produkcji rolniczej. Jed ny m z w ielu czynników in ten sy fiku jących produkcję roślinną jest nawożenie. Stanow i ono jak gdyby pierw szy etap dla dalszego • w zrostu produkcji rolniczej oraz dla innych ulepszeń, któ re pociągają za sobą reakcję łańcuchow ą podnoszenia gospodarstw rolnych na wyższy poziom. Celem niniejszej pracy jest próba określenia efektyw ności technicznej i ekonomicznej naw ożenia na grun~ tach ornych w kluczu P aństw ow ych G ospodarstw Rolnych Sosnowica. Z uw agi na dużą rolę naw ożenia organicznego w bad any m rejonie p rzy ­ jęliśm y do analizy naw ożenie m in eraln e i organiczne (łącznie).

Okres badaw czy obejm uje lata gospodarcze 1963/1964— 1969/1970. Z dajem y sobie spraw ę, że jest to zbyt k ró tk i okres do tego rodzaju b a­ dań, niem niej jednak z b rak u danych źródłowych z lat w cześniejszych nie byliśm y w stanie rozszerzyć badania na dłuższy okres czasu. M ateriał źródłow y uzyskaliśm y w kluczu państw ow ych gospodarstw rolnych Sosno­ w ica i w W ojew ódzkim Zjednoczeniu P aństw ow ych G ospodarstw Rol­

nych ze spraw ozdań takich jak: roczne spraw ozdania finansow e i rzeczo­ we, plany finansow o-gospodarcze, p ro je k ty urządzenia gospodarstw.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KLUCZA

PAŃSTWOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH SOSNOWICA

Klucz P aństw ow ych G ospodarstw R olnych Sosnowica zorganizow ano 1 lipca 1967 r. P ow stanie klucza poprzedziły inne form y organizacyjne. Do 1957 r. obow iązyw ała organizacja zespołowa, istn iały wówczas w tym rejo n ie trzy zespoły: Sosnowica, U rszulin, Korolów ka. Zespół P ań stw o ­ w ych G ospodarstw Rolnych Sosnowica obejm ow ał 7 gospodarstw (K alin­ ka, Ochoża, Sosnowica, Turno, U hnin, W yhalew , Zienki), zespół U rszu­ lin — 4 gospodarstw a (A ndrzejów Nowy, Hańsk, K ulczyn, Suchawa) i ze­ spół K orolów ka — 4 gospodarstw a (Holeszów, K aplonosy, Korolówka, Mosty). W 1957 r. istn iejące zespoły zreorganizow ano, w w y niku czego pow stał In sp e k to ra t Państw ow ych G ospodarstw Rolnych Parczew , k tó re ­ go ad m in istracja znajdow ała się w Sosnowicy. Inspektoratow i podlegały gospodarstw a położone w pow iatach parczew skim i w łodaw skim oraz go­ spodarstw o W ólka T arnow ska położone w powiecie chełm skim . W dniu 1 lipca 1967 r. z gospodarstw należących do In sp e k to ra tu Parczew zorga­ nizow ano klucz P aństw o w ych G ospodarstw R olnych K ulczyn i klucz P aństw ow y ch G ospodarstw Rolnych Sosnowica oraz 4 gospodarstw a (K a­ plonosy, K orolów ka, Holeszów, Mosty) położone w powiecie w łodaw skim przyłączono do In sp ek to ratu Biała Podlaska. A dm inistracji klucza P a ń ­ stw ow ych G ospodarstw R olnych K ulczyn podlegają 4 gospodarstw a (An­ drzejów Nowy, Hańsk, K ulczyn, W ólka Tarnow ska). K lucz Państw ow ych G ospodarstw R olnych Sosnowica ob ejm uje 6 gospodarstw położonych w powiecie parczew skim (K alinka, Ochoża, Turno, U hnin, W yhalew , Zienki), w rejo nie k a n a łu W ieprz-K rzna (z u tw orzeniem klucza sam odzielne gospo­ darstw o Sosnowica przyłączono do gospodarstw a Zienki). Do b adań p rzy ­ jęliśm y 5 gospodarstw — bez gospodarstw a Ochoża, k tó re praw ie nie pro ­ wadzi p rodukcji na g ru n ta c h ornych ze w zględu na znikom ą ilość tych g ru n tó w w s tru k tu rz e użytków rolnych.

Sosnowica, w której zn a jd u je się a d m in istracja klucza jest ośrodkiem sp ełniającym usługi dla ro lnictw a w zakresie zaopatrzenia, zbytu, lecz­ nictw a i k u ltu ry . Od końca X V II w. do końca X V III w. Sosnowica jest w łasnością Sosnowskich, do 1945 r. Libiszewskiego. Szybki rozwój Sosno­ wicy n astęp u je za czasów Sosnowskich. W końcu X V III w. (1775 r.) p rze­ byw ał w Sosnowicy nasz b o h ater narodow y Tadeusz Kościuszko jako n a u ­ czyciel córek Józefa Sosnowskiego. O grom ne s tra ty poniosła Sosnowica w czasie okupacji h itlero w sk iej, gdyż zginęło tu ponad 1 300 m ieszkań­ ców i zniszczono około 160 budynków .

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw.., 251

W badanym okresie państw ow e gospodarstw a rolne w Polsce m ają zróżnicow aną s tru k tu rę organizacyjną, gdyż istnieją kom binaty, klucze, in sp ek toraty , przedsiębiorstw a wielozakładow e i gospodarstw a podlegają­ ce bezpośrednio W ojew ódzkim Zjednoczeniom P aństw ow ych G ospodarstw Rolnych. Zm iany organizacyjne m ają na celu uspraw nienie procesu za­ rządzania, kontro li i in stru k tażu, a w końcow ym efekcie polepszenie w y ­ ników produk cyjn y ch i finansow ych. W kom binatach i kluczach istnieje ten d en cja specjalizacji i kooperacji produkcji rolniczej, jeśli w aru nki p rzy ­ rodnicze i ekonom iczne są sprzyjające. N ależy podkreślić, że reorg aniza­ cja tych sam ych gospodarstw w krótk im okresie czasu m a rów nież u jem ­ ne skutki, gdyż nie jesteśm y w stanie przeprow adzić analizy odnośnie przydatności poszczególnych form organizacyjnych. Cechą charaktery stycz­ ną b adanych gospodarstw jest w ysoki udział trw ałych użytków zielonych (45,2%) w ogólnej stru k tu rz e użytków rolnych. S tru k tu rę użytków ro l­ nych podajem y w tabeli 1.

Tab. 1. Struktura użytków rolnych w kluczu państwowych gospodarstw rolnych Sosnowica w roku gospodarczym 1968/1969

The structure of agricultural land in the economical year 1968/1969

Gospodarstwa Je dn. m ia r y Grunty orne Łąki Pastwiska naturalne Użytki zielone razem Użytki rolne razem Kalinka ha 280,3 193,4 69,9 263,3 543,6 % 51,6 35,6 12,8 48,4 100,0 Ochoża ha 38,4 256,2 41,8 298,0 336,4 % 11,4 76,2 12,4 88,6 100,0 Turno ha 264,1 .48,4 12,1 60,5 324,6 % 81,4 14,9 3,7 18,6 100,0 Uhnin ha 154,2 136,3 62,9 199,2 353,4 % 43,6 38,6 17,8 56,4 100,0 Wyhalew ha 278,4 40,2 119,2 159,4 437,8 % 63,6 9,2 27,2 36,4 100,0 Zienki ha 614,3 260,5 104,3 364,8 979,1 % 62,7 26,e 10,7 37.3 100,0 Badane gospodarstwa 1629,7 935,0 410,2 1345,2 2974,9 razem 54,8 31,4 13,8 45,2 100,0

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie sprawozdań państwowych gospo­ darstw rolnych.

J a k w ynika z liczb tab eli 1 g ru n ty orne średnio w kluczu zajm ują 54,8% ogólnej pow ierzchni użytków rolnych, a trw ałe u żytk i zielone — 45,2%. Udział gru n tó w ornych jest najw iększy w gospodarstw ie T urno (81,4%), a n ajm n ie jszy w gospodarstw ie Ochoża (11,4%), k tó re jest typow o łąk arskim gospodarstw em . W s tru k tu rz e użytków zielonych przew ażają łąki (z w y jątk iem gospodarstw a W yhalew), a ich udział w ynosi 31,4% zaś p astw isk trw a ły c h tylko 13,8%.

Na efektyw ność naw ożenia duży w pływ ma jakość gleb, dlatego w ta ­ beli 2 podajem y b onitację gleb. Z liczb tabeli 2 w ynika, że najw ięcej jest g ru n tó w o rn y ch V i VI klasy (60,7), a gleby k lasy III z ajm u ją 2,9%. Z p u n k tu w idzenia rolniczego na glebach badanych gospodarstw u praw ia się ze zbóż przew ażnie żyto i owies, w niew ielkim procencie jęczm ień i psze­ nicę. Z okopow ych gospodarstw a u p raw ia ją ziem niaki, a z oleistych n ie ­ k tó re z gospodarstw u p raw iają rzepak w niew ielkich ilościach.

Tab. 2. Struktura procentowa gleb w kluczu Państwowych Gospodarstw Rolnych Sosnowica

Percentage structure of soil

Gospodarstwa Grunty orne K l a s y g l e b W skaźnik III IV V VI bonitacji gleb Kalinka 100,0 — 58,1 41,9 — 1,58 Ochoża 100,0 — — 100,0 — 1,00 Turno 100,0 21,8 50,6 27,6 — 1,73 Uhnin 100,0 — 42,5 57,5 — 1,42 W yhalew 100,0 — 48,7 48,1 3,2 1,48 Zienki 100,0 — 14,7 37,1 48,2 1,14 Średnio w kluczu 100,0 2,9 36,4 4s2,0 18,7 1,39

Gleby: I, II kl. 3 punkt III, IV kl. 2 punkt, V, VI kl. 1 punkt.

W celu przeprow adzenia ekonom icznej analizy b adanych gospodarstw podajem y w tab e li 3 n iek tó re w skaźniki ekonom iczne. Z liczb tab eli 3 w y ­ nika, że b ad an e gospodarstw a w 1968/1969 r. osiągnęły niską p rodukcję tow arow ą na 1 ha użytków rolnych i przyniosły s tra ty średnio w kluczu 600 zł na 1 ha użytków rolnych. N ajw iększe s tr a ty osiągnęły gospodar­ stw a T urno i Z ienki (0,9 tys. zł), n ajniższe zaś gospodarstw o U hnin (0,3 tys. zł na 1 ha użytków rolnych). N ależy stw ierdzić, że w yposażenie go­ spod arstw w trw a łe środki pro du kcji jest niskie i średnio w kluczu w a r­ tość środków trw ały c h w ynosi 23,8 tys. zł na 1 h a użytków rolnych, a w poszczególnych gospodarstw ach w aha się od 16,8 tys. zł do 31,2 tys. zł.

Tab. 3. Wskaźniki ekonomiczne w tys. zł na 1 ha użytków rolnych w kluczu pań­ stwowych gospodarstw rolnych Sosnowica w roku gospodarczym 1968/1969 Economical coefficients in thousands of złoties per 1 hectare of agricultural land

in the economical year 1968'1969

G o s p o d a r s t w a

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw... 253

W yszczególnienie K a li n k a O c h o ż a T u r n o ! U h n in £ 0) "ćc X I >> & Zie n k i N O 3

3

Produkcja końcowa netto 4,4 4,4 4,5 4,9 5,8 3,2 4,3

Produkcja towarowa brutto 6,3 6,3 7,6 7,4 8,8 5,1 6,5

w tym:

roślinna 2,8 3,1 2,6 2,9 3,7 1,8 2,6

zwierzęca 3,5 3,2 5,0 4,5 5,1 3,4 3,9

Wynik finansow y —0,7 —0,5 —0,9 —0,3 —0,4 —0,9 —0,6

Wartość brutto środków trwałych 18,5 16,8 31,2 22,1 28,6 25,3 23,8

Siła pociągowa w jednostkach prze­ liczeniowych na 100 ha użytków

rolnych 17,3 22,9 16,4 15,3 19,4 13,1 17,4

Obsada zwierząt produkcyjnych na 100 ha użytków rolnych (w sztu­

kach dużych) 47,1 39,1 50,2 64,1 59,7 39,4 47,9

Ź r ó d ł o : Wyliczenia w łasne na podstawie sprawozdań gospodarstw.

Ze w zględu na ekstensyw ną produkcję w yposażenie w siłę pociągową jest w ystarczające i wynosi średnio w kluczu 17,4 jednostek pociągow ych przeliczeniow ych na 100 h a użytków rolnych. N ajw yższe w yposażenie w siłę pociągową posiada gospodarstw o Ochoża (22,9 jednostek), n ajn iż­ sze zaś — Zienki (13,1 jednostek). Obsada zw ierząt p ro du kcyjn ych na 100 ha użytków rolnych w sztukach przeliczeniow ych dużych średnio w kluczu w ynosi 47,9 sztuk. N ajw yższą obsadę zw ierząt posiada gospo­ darstw o U hnin (61,4 sztuki), najniższą — Ochoża i Zienki (39,1 i 39,4 sztuki). W ydaje się, że b arierą ograniczającą w zrost pogłowia jest b rak budynków inw en tarskich , o czym świadczy niska w artość środków trw a ­ łych na 1 ha użytków rolnych.

METODY BADANIA EFEKTYWNOŚCI NAWOŻENIA

W zrost poziomu p rodukcji rolniczej zależy od w ielu czynników , za­ liczyć do nich należy: nawożenie, ulepszenie zabiegów agrotechnicznych,

ochronę roślin, regu lację stosunków w odnych, doskonalenie m ate ria łu siew nego, zaopatrzenie ro ln ictw a w pasze pochodzenia przem ysłow ego, w zrost kw alifikacji zaw odow ych rolników . D eterm in u jący w pływ naw o­ żenia na w zrost plonów został w pełni uzn any zarów no przez specjalistów 7 dziedziny roln ictw a, ja k i n au k ekonom icznych. Rozróżnia się dw ie fo rm y naw ożenia: organiczne i m ineralne. Nawozy organiczne w sposób bezpośredni oddziałują n a poziom żyzności i s tru k tu rę gleby. D ostarcza­ ją roślinom składników pokarm ow ych, poprzez ferm en ta cję pobudzają pow staw anie procesów próchnicznych, po praw iając właściwości chem icz­ ne i fizyczne gleby.

Celem naw ożenia m ineralnego jest uzupełnienie b rak u ją ce j ilości składników pokarm ow ych w glebie, dlatego pow inno być dostosow ane do potrzeb pokarm ow ych u p raw ian y ch roślin.

W dośw iadczeniach d u ńskich prow adzonych w Askov, po 55-letnim okresie po rów nyw ania obornika i nawozów m in eraln y ch przy rów ny ch ilościach N P K — okazało się, że pod w pływ em naw ożenia m ineralnego uzyskiw ano przeciętn ie wyższe plony niż pod w pływ em obornika. A u to rzy w yników b ad ań zw racają uw agę na gorsze o 30% w yko rzystan ie sk ład ni­ ków pokarm ow ych z obornika niż z nawozów m in eraln y ch .1 W oborniku dostarczam y do gleb y w szystkich składników pokarm ow ych, ale w stałej pro p o rcji (1 : 0; 5 : 1,2), a potrzeby roślin u k ład ają się w różnej proporcji NPK . Z aletą naw ozów m in eraln y ch jest to, że um ożliw iają uzupełnienie składników , k tó ry c h glebie b rak u je .

Poziom naw ożenia m in eraln eg o w Polsce je s t 3,5-krotnie niższy niż w k ra ja c h o bardzo in ten sy w n y m ro lnictw ie i o k ilkadziesiąt kilogram ów niższy w p o rów n an iu do k rajó w o in ten sy w n y m rolnictw ie. Polska p rze ­ w yższa jed n a k pod w zględem zużycia naw ozów m in eraln y ch w szystkie k ra je rozw in ięte o ek sten sy w n y m rolnictw ie (USA, ZSRR, K anada).2 P o ­ ziom zużycia naw ozów m in eraln y ch w k ra ju w państw ow ych gospodar­ stw ach rolnych i w ojew ództw ie lubelskim przedstaw ia tab ela 4.

Zużycie naw ozów m in e raln y c h na 1 ha zasiewów średnio w k ra ju w zro­ sło w ro k u 1968/1969 w p orów naniu do 1949/1950 r. o 591%. Stosow anie naw ozów m in e raln y c h w Polsce je st n ierów no m iern e i w yk azuje duże zróżnicow anie w zależności od sektora gospodarczego, poziom u p ro d u k ­ cyjnego rejon u . N aw ożenie w państw ow ych gospodarstw ach rolnych jest d w u k ro tn ie wyższe niż w gospodarstw ach indyw idualny ch.

W zrost naw ożenia m in eralnego prow adzi do w zrostu plonów. W yso­ kość plonów w lata ch 1960— 1969 w k ra ju , w w ojew ództw ie lubelskim i w państw ow ych gospodarstw ach rolnych w Polsce przed staw ia tabela 5. 1 R. C z u b a : Rola nawożenia organicznego w warunkach intensywnego n a w o ­

żenia mineralnego, „Nowe R olnictw o” 1967, nr 23.

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw... ₂₅₅

Tab. 4. Zużycie nawozów m ineralnych w czystym składniku NPK w kg na 1 ha zasiewów

The consumption of m ineral fertilizers of a pure NPK elem ent in kg per hectare of crops

Lata Polska Państwowe gospo _{darstwa rolne} - Województwo _lubelskie

1949/1950 24,1 64,4 — 1954/1955 35,3 62,7 — 1959/1960 48,6 88,1 40,6 1964/1965 73,1 127,1 — 1965/1966 86,2 161,1 67,4 1966/1967 104,7 198,4 73,0 1967/1968 121,2 226,5 89,2 1968/1969 142,5 256,3 116,2

Ź r ó d ł o : Rocznik statysty czn y GUS 1970, s. 224 i Roczniki statystyczne woj.

lubelskiego 1966 i 1970, s. 165.

Ź r ó d ł o : Rocznik sta tysty cz n y GUS 1970, s. 267 i Roczniki statystyczne woj.

lubelskiego 1966 i 1970, s. 187.

Tab. 5. Plony głównych ziemiopłodów w q/ha The yield of main agricultural products in q/ha

Lata I j z b o ż a Polska £ . 2 'H a OJ 'n Państw ow e gospodar­

stwa rolne Woj. lubelskie

b u r a k i c u k r o w e z b o ż a z ie m n ia k i b u r a k i c u k r o w e z b o ż a z ie m n ia k i b u r a k i c u k r o w e 1960 16,1 132 256 15,9 116 228 14,7 152 261 1965 19,2 154 259 20,0 155 214 18,1 169 280 1966 19,0 169 313 19,0 1G7 285 18,1 177 347 1967 19,5 176 358 21,6 172 346 17,3 177 310 1968 21,4 185 357 22,7 174 342 20,6 209 400 1969 21,6 165 276 23,0 147 229 21,2 185 298

W okresie dziesięciu lat plony zbóż w zrosły ogólnie w k ra ju o 5,5 q, w w o­ jew ództw ie lubelskim — o 6,5 q, a w państw ow ych gospodarstw ach ro l­ nych w Polsce — o 7,2 q. Zagadnienie efektyw ności naw ożenia może być ro zpatryw an e z p u n k tu w idzenia technicznego lub ekonomicznego. E fek­ tyw ność techniczną naw ożenia określa stosunek p rzy ro stu plonu do p rzy ­ ro stu naw ożenia. E fektyw ność tę m ożna m ierzyć za pom ocą plonów 4 zbóż lub kilku głów nych ro ślin (zboża, ziem niaki i bu rak i cukrowe) lub plonów w szystkich roślin w yrażonych w plonach przeliczeniow ych. P rzy określaniu poziom u naw ożenia stosow ana jest różna podstaw a odniesie­ nia jak: 1 ha zasiewów, 1 h a g ru n tó w ornych, 1 h a użytków rolnych lub 1 ha przeliczeniow y.

Tab. 6. Efektywność nawożenia 4 zbóż w gospodarstwach prowadzących rachunko­ w ość rolną w 1968/1969 r.

The effectiveness of fertilizing 4 grain grops on farms keeping agricultural accounts in 1968/1969

Grupy w ojew ództw Poziom nawożenia

4 zbóż w kg/ha

Efektywność w kg plonu na 1 kg NPK

Białostockie i olsztyńskie 104 4,8

Gdańskie, koszalińskie i szczecińskie 156 4,8

W arszawskie i łódzkie 113 3,4

K ieleckie, lubelskie, krakowskie, rze­

szowskie 132 2,5

Poznańskie i bydgoskie 190 2,1

Ź r ó d ł o : E. K u r e k : Referat w ygłoszony na seminarium dotyczącym efek ­ tywności nawożenia w IUNG w Puławach dnia 3 czerwca 1971 r.

P rzez efektyw ność ekonom iczną rozum iem y — relację p rzy ro stu w a r­ tości produkcji do p rzy ro stu kosztów zw iązanych z dodatkow ym naw o­ żeniem i przy ro stem produkcji. G ranicę opłacalności, czyli ekonom icznej efektyw ności stanow i rów now artość p rzy ro stu w artości pro du kcji i do­ datkow ych kosztów. O kreślenie efektyw ności technicznej i opłacalności w zrostu naw ożenia nie jest spraw ą prostą, poniew aż w y stęp u je znaczna zmienność tej efektyw ności. Ta sam a daw ka nawozów daje bardzo różne w yniki w zależności od w arunków , w jakich została zastosowana.

D uży w p ły w na relację plonów i naw ożenia m a jakość gleb. W p ro ­ cesie w zrostu roślin zachodzi ścisłe w spółdziałanie składników pokarm o­ wych, w niesionych w form ie nawozów, z n a tu ra ln y m i zasobam i pokarm o­

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw.., 257

w ym i gleby. Ciekawe wnioski z badań nad efektyw nością zużycia n a ­ wozów w różnych środow iskach glebow ych w yciągnął T. Rychlik.3

Jego zdaniem, wysokość przyrostu plonów zależy od jakości gleby, z tym że na glebach słabszych przyrost plonu spowodow any naw ożeniem całkow itym jest wyższy niż na glebach średnich i dobrych. N atom iast przy rost w artości produkcji roślinnej przy wzroście naw ożenia jest w yż­ szy na glebach lepszych, co zw iązane jest z inną s tru k tu rą zasiewów na ty ch glebach. R easum ując T. R ychlik stw ierdził, że przeciętna efek ty w ­ ność jest wyższa na glebach żyżniejszych. Podobną tezę w ysunął Z. G ro­ chowski w oparciu o w yniki bad ań opłacalności naw ożenia w rolniczych spółdzielniach pro du k cy jny ch .4 A. Brzoza ustalił, że popraw a jakości gle­ by o jedną klasę daje w efekcie p rzeciętny przyrost plonu o około 1,5 q w przeliczeniu na zboże.5

W ażnym czynnikiem w pływ ającym na zróżnicow anie efek tu naw oże­ nia oprócz jakości gleb jest przebieg w arunków atm osferycznych. Ten niezależny od człowieka czynnik może ograniczać lub naw et w ykluczać efektyw ność nawożenia. N iezbędnym w aru nk iem w zrostu efektyw ności naw ożenia jest odpowiedni poziom k u ltu ry rolnej. W grupie czynników agrotechnicznych w ażną rolę odgryw ają term in y i technika stosow ania nawozów. O efektyw ności naw ożenia decyduje w znacznej m ierze stopień uregulow ania stosunków wodnych, s tru k tu ra gleby, w apnow anie gleb oraz zachow anie odpow iednich proporcji m iędzy różnym i rodzajam i n a ­ wozów.

S tru k tu ra daw ki nawozowej w inna być dostosow ana do w arunków przyrodniczych i n a tu ra ln e j zasobności gleb, m usi też uw zględniać w raż­ liwość różnych roślin na poszczególne składniki pokarm owe. O efek ty w ­ ności zw iększania zużycia nawozów decyduje rów nież rodzaj, odm iana i w ydajność roślin, pod k tóre zastosowano dodatkow e nawożenie.

Ze w zględu na technikę i cel prow adzonych badań oraz w artość po­ znawczą uzyskanych w yników, całość m etod badania efektyw ności n a ­ wożenia można podzielić na: a) m etody doświadczalne, b) m etody sta ­ tystyczne.

Do m etod dośw iadczalnych zaliczam y doświadczenia lab o rato ry jn e pro ­ w adzone m etodą wazonową oraz doświadczenia polowe. Doświadczenia nawozowe ty p u laboratoryjnego i polowego m ają na celu określenie po­

3 T. R y c h l i k : Efektyw ność nawożenia w różnych warunkach glebowych, „Za­ gadnienia Ekonomiki Rolnej” 1963, nr 3.

4 Z. G r o c h o w s k i : Intensywność i opłacalność rolniczych spółdzielni pro­

dukcyjnych, PWRiL, Warszawa 1962.

5 A. B r z o z a : W p ły w jakości gleby i nawożenia na plony, „Zagadnienia Eko­ nomiki Rolnej” 1962, nr 4.

ten cjaln y ch g ranic w zrostu plonów, jak ie m ożna osiągnąć w najlepszych w aru n k ach w eg etacji roślin.

W iększą w arto ść p rak ty czn ą m ają w yniki uzyskane z polo w y ch do­ św iadczeń nawozowych. P rzeprow adzone są bowiem w w aru n k ach b a r­ dziej zbliżonych do n a tu ra ln y c h . O znaczeniu dośw iadczeń polowych dla p rak ty k i rolniczej decyduje stopień ich masowości i długość okresu, z ja ­ kiego w yniki są dostępne.6

W p rak ty ce gospodarczej potrzebne są oceny dotyczące nie tylko określonego pola i rośliny, lecz także gospodarstw , rejonów rolniczych i k ra ju — stosuje się przy nich m etody statystyczn e.

W m etodach staty sty czn y ch efektyw ność naw ożenia m ożna określić za pomocą: a) danych statystycznych, b) w yników gospodarstw prow adzą­ cych rachunkow ość rolną, c) danych ankietow ych.

Badania na podstaw ie dany ch staty sty czn y ch dotyczących zużycia n a ­ wozów prow adzone są w p rzek ro ju krajow ym , w ojew ódzkim i odnoszą się do okresów ubiegłych. W skutek m niejszej dokładności m ateriału w y j­ ściowego p rzy tego ro d zaju badaniach coraz w iększą rolę w badaniach ekonom icznych m ają w y n ik i uzyskane w drodze badań pew nej zbioro­ wości gospodarstw rolnych prow adzących rachunkow ość roln ą lub danych przy pom ocy ankiet. Efektyw ność zużycia nawozów m ożna obliczyć przy pom ocy dwóch zasadniczych m etod: 1) m etoda różnic, 2) m etoda korelacji i reg resji.

M etoda różnic polega na porów naniu bezw zględnych przyrostów plonu i naw ożenia. Z uw agi na jednostronność ujęcia problem u w artość poznawcza uzyskanych tą m etodą w yników jest w zględna, poniew aż nie pozw ala określić w pływ u in nych czynników na poziom plonów.

W teorii sta ty sty k i m atem atycznej rozróżnia się kilka rodzajów związ­ ków korelacyjny ch , k tó ry m odpow iadają odm ienne sposoby liczenia.7

W sposób najpro stszy i n ajm niej pracochłonny m ożem y stw ierdzić czy istn ieje zależność pom iędzy w artościam i dwóch zm iennych za pomocą w y ­ k resu korelacyjnego, k tó ry może rów nież określić ty p zależności istn ie­ 6 T. P l e b a ń s k i : Efektyw ność nawożenia mineralnego, „Zagadnienia E k o­ nomiki R olnej” 1963, nr 3.

Dla ilustracji przytaczamy współczynniki efektywności nawożenia mineralnego pod 4 zboża w różnych doświadczeniach: doświadczenia Instytutu Uprawy N aw oże­ nia i Gleboznawstwa — 7,8 kg (z okresu międzywojennego); doświadczenia In sty­ tutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa — 10,3 kg (powojenne); doświadczenia Stacji Chemiczno-Rolniczej w Poznaniu — 6,8 kg; doświadczenia z okresu przed i powojennego (F. Jerzyński) — 7,0 kg; doświadczenia z okresu przed i powojen­ nego (Poradnik Rolnika 1962) — 7,5 kg; doświadczenia czechosłowackie — 6,5 kg; doświadczenia niem ieckie — 7,5 kg.

7 T. M a r s z a ł k o w i e c z : Metody statystyczne w badaniach ekonomiczno­

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw.., 259

jący pom iędzy zm iennym i. Jeżeli rów nym przyrostom zm iennej nieza­ leżnej odpow iadają średnio stałe kolejne p rzy rosty zm iennej zależnej, to m ów im y o zależności prostoliniow ej. Jeśli natom iast rów nym kolejnym przyrostom zm iennej niezależnej odpow iadają średnio m alejące lub rosną­ ce p rzyrosty zm iennej zależnej, to mówimy, że zależność pom iędzy zm ien­ nym i m a c h a ra k te r zależności krzyw oliniow ej. W ykres k o relacy jn y jest jed n ak tylko narzędziem ogólnej analizy kształtow ania się zależności po­ m iędzy zm iennym i, gdyż nie pozwala na liczbowe sch arakteryzow anie zw iązku pom iędzy nimi. P onadto w ykres ko relacyjny nadaje się w istocie do analizow ania zależności pom iędzy dw iem a tylko zm iennym i. W praw ­ dzie m ożliw a jest k o n stru k cja przestrzen na służąca do analizow ania roz­ k ładu p unktów w przestrzeni trójw y m iarow ej, a więc do badania zw iązku pom iędzy trzem a zm iennym i, ale uciążliwość sporządzania w ykresów ta ­ kiego ty p u przekreśla ich zastosowanie praktyczne. Stosując m atem atycz­ ną m etodę badania zależności pom iędzy zm iennym i in teresu jem y się tym i sam ym i zagadnieniam i, jakie in te resu ją nas przy ko rzy stan iu z m etody graficznej. P y ta m y więc: a) czy w m iarę w zrostu w artości pew nej zm ien­ nej rośnie lu b m aleje średn ia w artość drugiej zm iennej; b) jakie jest tem po tych zmian; c) czy w m iarę w zrostu w artości zm iennej niezależnej przy ro sty zm iennej zależnej w stosunku do przyrostów zm iennej nieza­ leżnej są proporcjonalne, rosnące lub m alejące.

Odpowiedź na powyższe py tan ia uzyskam y budu jąc pew ien model, lub pew ne m odele funkcji regresji. W używ anym przez nas znaczeniu m o­ del jest sform alizow anym w yrażeniem zw iązku pom iędzy zm iennym i. Model może więc być opisany przez fun kcję o określonej postaci. Jeżeli p a ra m e try tej funkcji będziem y dla badanej zbiorowości obliczać za p o ­ mocą m etody najm n iejszy ch kw adratów , to model tak i będziem y nazyw ać m odelem reg resji o określonej postaci m atem atycznej, a p rzy jętą dla opi­ sania tego m odelu fu n k cję — fu n k cją regresji. Jako funkcję reg resji p rzy jm iem y różne fu n k cje m atem atyczne: funk cję liniową, w ielom iano­ wą, potęgow ą, w ykładniczą itp. Ich obrazam i będą odpowiednio: linia prosta, płaszczyzna, parabola określonego stopnia lub inne linie krzyw e.

W naszym b adaniu ze w zględu na m ałą liczbę gospodarstw, jak rów ­ nież zbyt k ró tk i okres czasu do tego rodzaju badań, nie m ożem y posłu­ żyć się m etodą staty styczno-m atem atyczną, gdyż jak stw ierdziliśm y po obliczeniu w spółczynnika korelacji uzyskane w artości są nieistotne.8 D la­ tego też posłużym y się m etodą różnic, stosow aną bardzo często w b a d a ­ niach tego typu.

8 R. E l a n d : S ta tys tyk a matematyczna w zastosowaniu do doświadczalnictwa

EFEKTYWNOŚĆ TECHNICZNA NAWOŻENIA

W KLUCZU PAŃSTWOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH SOSNOWICA

W badaniach nad efektyw nością naw ożenia za podstaw ę analizy p rz y j­ m u je się często plony 4 zbóż, jako wielkość n ajb ardziej przybliżoną do poziom u plonów w szystkich roślin. Ze w zględu na to, że rozbieżności w dynam ice plonów poszczególnych u p raw są bardzo znaczne, słuszniej­ szy w ydaje się pogląd p rzy jm u jący za k ry te riu m określania efektyw ­ ności naw ożenia trz y podstaw ow e gałęzie pro duk cji roślinnej: 1) pro d u k ­ cja 4 zbóż, 2) p ro d u k cja ziem niaków , 3) p ro du kcja bu rak ów cukrow ych. W naszym b ad an iu zajm iem y się p ro d uk cją 4 zbóż i ziem niaków, k tó ­ re stanow ią łącznie ponad 70% zasiewów, poniew aż badane gospodarstw a nie up raw iają b u rak ó w cukrow ych. P lo ny przeliczeniow e w ym ienionych ziem iopłodów obliczam y w edług w zoru:

p _ Jz2

P _ Q ,+ Q2 gdzie:

P p — plon przeliczeniow y,

J zi — zbiory zbóż w jed nostkach przeliczeniow ych,

J z2 — zbiory ziem niaków w jednostkach przeliczeniow ych,

Q1 + Q2 — pow ierzchnia zasiewów 4 zbóż i ziem niaków.

P rz y jm u je m y n astęp u jące w spółczynniki przeliczeniow e: zboża — 1,00, ziem niaki — 0,25.

Obliczone w te n sposób zbiory i plony przeliczeniow e w kluczu P a ń ­ stw ow ych G ospodarstw R olnych Sosnowica przedstaw ia tab ela 7.

Tab. 7. Powierzchnia zasiewów, zbiory i plony przeliczeniowe 4 zbóż i ziemniaków w kluczu państwowych gospodarstw rolnych Sosnowica w latach 1965— 1970 The acreage of sowings, crops and yields conversion 4 grain crops and potatoes

in the Sosnow ica State Agricultural Farms in the years 1965— 1970 L a t a

W yszczególnienie ~

—---1964/65 1965/66 1966/67 1967/68 1968/69 1969/70

Zbiory w jednostkach przeli- 14 050,5 22 594,0 16 190,0 14 626,6 23 974,3 22 241,9 czeniowych w q

Powierzchnia zasiew ów 4 zbóż 969 1 056 1 007 1 070,6 1 088,7 945,3

i ziem niaków w ha

Plony przeliczeniowe w q 14,5 21,3 16,0 13,6 22,0 23,5

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie sprawozdań państwowych gospo­ darstw rolnych,

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw... ₂₆₁

Ja k w ykazują dane zaw arte w tej tabeli plony przeliczeniow e podsta­ w ow ych roślin c h arak tery zu ją się w badanym okresie stosunkow o duży­ m i w ahaniam i (różnica 9,9 q). Tak w ysoka rozpiętość m iędzy plonam i św iadczy m iędzy innym i o tym , że na glebach lekkich, piaszczystych poza naw ożeniem dużą rolę odgryw ają czynniki przyrodniczo-klim atyczne.

W naszej pracy przeprow adzam y próbę określenia w pływ u nawożenia, jako czynnika podstaw owego, na poziom plonów. W zw iązku z powyższym należy w yelim inow ać w ahania przypadkow e plonów zw iązane z przebie­ giem w arunków atm osferycznych, a pozostałe czynniki w zrostu (jak: w a ­ ru n k i agrotechniczne, dobór m ateriału siewnego) p otraktow ać łącznie, jako czynnik podnoszący efektyw ność zużycia nawozów. M ając to na uw adze do dalszych rozw ażań i porów nań przy jm u jem y szeregi zm iennej ilu stru jącej poziom plonów, w yrów nanych za pomocą 3-letniej średniej ruchom ej. W ielkości te przedstaw ia tabela 8.

Tab. 8. Plony przeliczeniowe w yrównane średnią ruchomą oraz roczne ich przyrosty w kluczu państwowych gospodarstw rolnych Sosnowica w latach 1965— 1970 Conversion crops equalized by the average m oveable and their yearly increase in

the Sosnowica State Farms in the years 1965—1970

Lata W yrównane plony przeliczeniowe w q Przyrost plonów w q Przyrost plonów w % w porównaniu z rokiem poprzednim Przyrost plonów w % r. 1965/66=100 1965/1966 17,2 — 100,0 100,0 1966/1967 16,9 - 0 ,3 98,2 98,2 1967/1968 17,1 + 0 ,2 101,1 99,4 1968/1969 19,4 + 2,3 113,4 112,7 1969/1970 22,3 + 2,9 114,9 129,1 Średnio 18,6 + 1,27' 7,27

Ź r ó d ł o : Obliczenia własne na podstawie sprawozdań państwowych gospo­ darstw rolnych.

Z danych zamieszczonych w tej tabeli w ynika, że w ah ania plonów w y ­ rów nanych m etodą średniej ruchom ej są w poszczególnych latach znacz­ nie m niejsze od w ahań plonów rzeczyw istych, średni plon dla klucza w la­ tach 1966— 1970 w ynosi 18,6 q/ha, a ab so lutn y przyro st plonów 5,1 q, co stanow i 1,27 q średnio rocznie. W 1968/1969 r. plony przeliczeniow e w zrosły w porów naniu do ro k u wyjściow ego o 29,1%, co daje średnie roczne tem po w zrostu 7,27%. Średnie plony przeliczeniow e (w q/ha) dla poszczególnych gospodarstw p rzedstaw iają się następująco: K alinka —

ZUŻYCIE NAWOZÓW MINERALNYCH I OBORNIKA

Od w ielu lat ob serw u jem y w rolnictw ie polskim sta ły w zrost pozio­ m u naw ożenia m ineralnego. W edług danych GUS w latach 1959/1960— 1966/1967 p rzy ro st zużycia nawozów m in eraln y ch na 1 ha zasiewów w y ­ nosi w k ra ju 56,1 kg N PK , a w dw a lata później (w r. 1969) — 93 kg. W w aru n k ach szybkiego w zrostu naw ożenia m ineralnego coraz większe­ go znaczenia n ab iera p roblem w łaściw ej alokacji stosow anych nawozów. W zależności od poziom u roln ictw a naw ozy stosuje się w yłącznie na g ru n ­ ty orne lub też na użytki rolne.

W kluczu P aństw o w y ch G ospodarstw R olnych Sosnowica trw ałe u ż y t­ ki zielone z ajm u ją 45,2% pow ierzchni użytków ro lny ch i nawożone są dość w ysokim i daw kam i o poziom ie zużycia nawozów m ineralny ch pod zasie­ w y i na użytkach zielonych św iadczą dane zaw arte w tabeli 9.

Tab. 9. Zużycie nawozów mineralnych w kluczu państwowych gospodarstw rolnych Sosnowica w latach 1963/1964—1968/1969

The consumption of minerał fertilizers in the Sosnowica State Farms in the years 1963/1964— 1968/1969 Lata Ogółem q Pod zasiew y Na łąki i pastw iska Na 1 ha zasiew ów w kg NPK Na 1 ha trwałych użytków zielonych w kg NPK 1963/1964 1313,8 771,1 536,7 44,7 35,6 1964/1965 2424,9 1684,8 738,1 93,5 56,8 1965/1966 2880,3 1935,1 945,2 104,3 72,7 1966/1967 2889,7 2301,9 587,8 136,2 44,9 1967/1968 3730,4 2306,3 1424,1 141,5 105,8 1968/1969 4568,0 3083,0 1485,0 189,2 110,3

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie sprawozdań państwowych gospo­ darstw rolnych.

Z liczb tej tab eli w ynika, że na użytk ach zielonych w ysiew a się śre d ­ nio około 30% stosow anych nawozów i średn ia roczna daw ka w ynosi 71 kg N PK /ha. Poziom zużycia naw ozów pod zasiew y je st znacznie w yż­ szy i w ynosi średnio 118,2 kg N PK na 1 ha zasiewów. Zużycie nawozów m in eraln y ch na 1 ha zasiewów rocznie w zrastało o 24 kg N PK , a na 1 ha trw ały c h użytków zielonych o 12 kg N PK , czyli tem po w zrostu naw o­ żenia na trw ały ch uży tk ach zielonych było d w u k ro tn ie niższe.

W w aru nk ach słabych piaszczystych gleb, k tó re dom inują w b ad a­ nych gospodarstw ach, bardzo w ażnym zagadnieniem są proporcje zużycia nawozów organicznych i m in eraln y ch oraz proporcje m iędzy poszczegól­ nym i składnikam i NPK.

Efektywność nawożenia w kiuczu państwowych gospodarstw.., ₂₆₃

W badanej grupie gospodarstw wysokość naw ożenia organicznego nie m a w yraźnych ten d en cji wzrostow ych, a z uwagi na niski w skaźnik bo­ n itacji gleb, naw ożenie organiczne — mimo w zrostu naw ożenia m in erał- nego — odgryw a w ażną rolę, ze w zględu na stru k tu ro tw ó rczą funkcję.

P rzy problem atyce naw ożenia w ażne są rów nież proporcje m iędzy p o ­ szczególnym i składnikam i NPK. W edług J. Góralskiego 9 dla polskich w a­ run k ów stosunek ten pow inien kształtow ać się jak: 1 : 0,75 : 1,17.

Tab. 10. Kształtowanie się proporcji nawozowych w kluczu państwowych gospo­ darstw rolnych Sosnowica

The structure of fertilization proportion in the Sosnowica State Farms and individual farms

Gospodarstwa Lata Stosunek nawo­ żenia organicz­ nego do m ineral­ nego Stosunek N : P : K Klucz PGR 1963/1964 1 : 0,92 1 : 0,78 : 2,06 1968/1969 1 : 2,70 1 : 0,76 : 1,53 Kalinka 1963/1964 1 : 1,99 1 : 0,57 : 1,28 1968/1969 1 : 2,79 1 : 1,15 : 1,68 Turno 1963/1964 1 : 0,23 1 : 0,41 : 0,22 1968/1969 1 : 2,22 1 : 1,20 : 2,52 Uhnin 1963/1964 1 : 0,13 1 : 0,25 : 1,58 1968/1969 1 : 0,74 1 : 0,70 : 1,21 W yhalew 1963/1964 1 : 2,37 1 : 1,37 : 3,13 1968/1969 1 : 2,89 1 : 2,85 : 5,55 Zienki 1963/1964 1 : 0,85 1 : 0,66 : 2,91 1968/1969 1 : 3,87 1 : 0,38 : 0,97

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie sprawozdań gospodarstw.

W ogólnej m asie rozprow adzonych nawozów m ineraln ych w woj. lu ­ belskim stosunek N PK wynosi: w roku 1963/1964 — 1 : 0,70 : 1,16, a w roku 1967/1968 — 1 : 0,68 : 1,37. Dla klucza relacja ta w ynosi 1 : 0,76 : 1,53. P ro p o rcje m iędzy składnikam i w poszczególnych gospodarstw ach w y k a­ zują duże zróżnicow anie.

Cechą ch arak tery sty czn ą nawozów, jest to, że ich właściwości p o k ar­ m owe nie w yczerpują się w ciągu jednego roku. P rz y jm u je się, że efekty naw ożenia w y stęp u ją w okresie co n ajm niej trzyletn im . Dla uw zględnie­ nia powyższego fa k tu zużycie nawozów w yrów nano trz y letn ią średnią ruchom ą, a plony danego roku odniesiono do nawozów zużytych w roku poprzednim .

9 J. G ó r a l s k i : Proporcje składników nawozowych w warunkach polskich, „Zeszyty Ekonomiki Rolnictwa i Planowania” 1961, z. 28.

A bsolutny p rzy ro st naw ożenia w bad any m okresie wynosi 113 kg N PK , co stanow i 28,2 kg N PK średnio rocznie. W skaźniki procentow e w skazu­ ją, że zużycie nawozów wzrosło o 87,7%, co daje średnio 21,9% rocznie.10

Ś rednio zużycie naw ozów w kg N PK na 1 ha zasiewów w latach 1964— 1969 w badanej grupie w ynosi: K alin k a — 212,3; Turno — 176,8; U hnin — 204,6; W yhalew — 194,2; Zienki — 164,3.

P rz y ro st naw ożenia w 1968/1969 r. w porów naniu z 1964/1965 r. w y ­ k azuje w bad an ej zbiorowości dość znaczne zróżnicow anie. Najszybsze tem po w zrostu w y k azu ją gospodarstw a U hnin (25,2%), K alink a (23,3%), najniższe zaś — W yhalew (7,7%).

Tab. 11. Zużycie nawozów w kluczu państwowych gospodarstw rolnych Sosnowica w latach 1964— 1969

The consumption of fertilizers in the Sosnowica State Farms in the years 1964— 1969

Lata N aw ożenie m ine­ ralne i organicz­ ne w czystym składniku NPK w kg/ha W yrównane trzyletnią średnią ruchomą zużycie nawozów Przyrost nawożenia w .kg/ha Przyrost nawożenia w % poprzedni rok = 100 Przyrost nawożenia w % r. 1964/1965 = 100 1963/1964 93,3 — — ____ — 1964/1965 141,1 128,8 — 100,0 100,0 1965/1966 152,1 161,2 32,4 124,3 124,3 1966/1967 190,5 189,0 27,8 117,2 146,7 1967/1968 224,4 224,7 35,7 118,8 174,4 19,68/1969 259,2 241,8 17,1 107,6 187,7 Sredrio 28,2 21,9

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie sprawozdań państwowych gospo­ darstw rolnych.

Tab. 12. Dynamika zużycia nawozów w kluczu państw owych gospodarstw rolnych Sosnowica w latach 1964—1969

The consumption of fertilizers dynamics in the Sosnowica State Farms in the years 1964—1969 Gospodarstwa W skaźnik wzrostu w % Średnie roczne tempo wzrostu w % Kalinka 216,5 23,3 Turno 183,3 16,6 Uhnin 226,1 25,2 Wyhalew 138,8 7,7 Zienki 169,7 13,9 Ź r ó d ł o : Obliczenia własne.

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw.., 265

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ MIĘDZY WZROSTEM PLONÓW A WZROSTEM NAWOŻENIA W PRZEKROJU CZASOWYM

Zanim przejdziem y do szczegółowej analizy współzależności m iędzy w zrostem plonów a w zrostem nawożenia p rzeanalizujem y n ajp ierw efek­ tyw ność techniczną stosow ania nawozów, obliczoną m etodą różnic. P orów ­ nanie tem p a p rzy ro stu plonów z tem pem p rzy rostu zużycia nawozów po­ zw ala zorientow ać się co do c h a ra k te ru zm ian efektyw ności nawożenia. W yniki porów nania bezw zględnych przyrostów plonów i naw ożenia, ze­ staw ione w tabeli 13 in fo rm u ją o tendencji w zrostow ej efektyw ności n a ­ wożenia.

Tab. 13. Efektywność techniczna nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw rolnych Sosnowica w latach 1967—1970 liczona metodą różnic

The technical effectiveness of fertilization in the Sosnowica State Farms in the years 1967— 1970 calculated by the differences method

Lata Przyrost plonów w q/ha w porów ­ naniu z rokiem ubiegłym Przyrost nawoże­ nia w kg/ha w porównaniu z rokiem ubie­ głym Efektywność techniczna w kg plonu na 1 kg nawozów 1966/1967 -0 ,3 0 32,4 -0 .9 2 1967/1968 +0,20 27,8 0,72 1968/1969 +2,30 35,7 6,44 1969/1970 +2,90 17,1 16,95 Średnia w roku 1,27 28,2 4,50 Ź r ó d ł o : Wyliczenia własne.

W b adan y ch gospodarstw ach istnieje dość duża rozpiętość w poziomie naw ożenia i osiąganych efektach produkcyjnych. Po obliczeniu średnich dla każdego gospodarstw a okazuje się, że gospodarstw o najm niej in te n ­ syw ne stosuje pod zasiew y średnio 164,3 kg N PK na 1 ha, gdy gospodar­ stw o bardziej in ten syw n e 212,3 kg NPK.

Duża rozpiętość w poziomie zużycia nawozów daje różne efek ty plo­ nów, średnio w okresie sześciu lat gospodarstw o o najniższej w ydajności plonów osiąga 16,9 q/ha plonu przeliczeniow ego, a najw yższy plon w b a­ danej zbiorowości k sz ta łtu je się n a poziomie 22,3 q/ha. E fektyw ność tech ­ niczna naw ożenia w poszczególnych gospodarstw ach ustalona n a p o dsta­ wie porów nań średnich rocznych p rzyrostów plonów i zużycia nawozów ilu stru je tab ela 14.

Dane tej tabeli w skazują na istotne zróżnicow anie w skaźników efek­ tyw ności naw ożenia. N ajw yższą efektyw ność w ykazuje gospodarstw o W y- halew (15,20 kg n a 1 kg NPK). Pozostałe gospodarstw a m ają niższe w skaź­ niki efektyw ności.

Tab. 14. Efektywność techniczna nawożenia w gospodarstwach klucza Sosnowica liczona metodą różnic

The technical effectiveness of fertilization in the Sosnowica State Farms calculated by the differences method

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie sprawozdań gospodarstw.

A nalizując w yniki b ad ań m ożem y stw ierdzić, że efektyw ność naw oże­ nia w badanych gospodarstw ach jest stosunkow o niska. W pływ ają na to różne czynniki, a przede w szystkim słabe gleby. Mimo w yraźnej te n d e n ­ cji w zrostow ej zużycie nawozów na 1 ha jest niezadow alające.

W 1968/1969 r. w państw ow ych gospodarstw ach rolnych w k raju średnie zużycie naw ozów w ynosi 256,3 kg N P K na 1 ha, a w badanych gospodarstw ach w aha się od 99,8 do 189 kg N P K na 1 ha. Do stosunkow o niskiego efek tu naw ożenia w znacznym stopniu przyczynił się rów nież niew łaściw y stosunek N PK . B adane gospodarstw a stosunkow o dużo zuży­ w ają potasu i fosforu, n ato m iast za m ało nawozów azotow ych. D ługolet­ nie badania w y kazują, że łączny efekt naw ożenia zależy w dużej m ierze od odpow iednich proporcji NPK. W w a ru n k a ch b adanych gospodarstw dużą rolę odgryw a stopień uregulow ania stosunków w odnych, na glebach piaszczystych efektyw ność naw ożenia jest często niższa z b ra k u dosta­ tecznej ilości w ilgoci w glebie w okresie w egetacji roślin.

EFEKTYWNOŚĆ EKONOMICZNA NAWOŻENIA

W KLUCZU PAŃSTWOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH SOSNOWICA

O społecznej użyteczności nawozów decy duje stosunek efektu do n a­ kładu. Jego podstaw ą jest p rzy ro st plonów w w y rażeniu n a tu ra ln y m do jed n o stk i n a k ła d u m aterialnego w postaci naw ożenia. Stosow anie n a k ła ­ dów m a na celu nie tylko zw iększenie plonu z ha, lecz spowodow anie, aby w zrost ten przyniósł jak najw iększe korzyści; oznacza to, że w artość zw yż­ ki plonów pow inna być odpow iednio wyższa od kosztów nawożenia. N aj­ ogólniej należy stw ierdzić, że efektyw ność naw ożenia zależy od efek ty w ­ ności technicznej oraz relacji cen a rty k u łó w ro lnych i cen nawozów.

W m iarę zw iększania się aso rty m e n tu środków dostarczanych rolnic-Gospodarstwa Średni roczny przyrost n aw o­ żenia w kg Średni roczny przyrost plonów przeliczeniowych w q Efektywność nawożenia w kg plonu na 1 kg nawoże­ nia Kalinka 40,5 2,52 6,25 Turno 22,1 1,25 5,65 Uhnin 36,8 1,32 3,58 W yhalew 14,8 2,25 15,20 Zienki 18,9 0,25 1,32

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw.., 267

tw u przez przem ysł w zrasta rola cen środków produkcji dla rolnictw a. Z uw agi n a to, że środki przem ysłow e dla rolnictw a m ają służyć in ten sy ­ fikacji p rodukcji rolniczej ceny ich w inny spełniać fun kcję sty m u lato ra postępu technicznego w gospodarstw ach rolnych i reg u lato ra popytu na nowe środki produkcji.

Zgodnie z ogólną zasadą u stalania cen, w inny one pokryw ać koszty produkcji i zapew nić zakładom przeciętną rentow ność, a rolnictw u opła­ calność nakładów poniesionych na w prow adzenie danego środka. W p ra k ­ tyce polityki cen, ogólny poziom cen przem ysłow ych środków produkcji może być wyższy lub niższy od społecznych kosztów produkcji. W uza­ sadnionych przypadkach państw o ustala ceny środków produkcji kiero­ w anych do rolnictw a na niższym poziomie, aby zapew nić ich w yk o rzy sta­ nie w procesie produkcji. Efektyw ność nakładu m ierzona w jednostkach pieniężnych zależy w rów nej m ierze od ceny jednostki nakładu i pozio­ m u cen produktów rolnych. P o lity k a państw a poprzez kształtow anie sy­ stem u cen środków produkcji dostarczanych przez przem ysł i cen pro d u k ­ tów rolnych, może w pływ ać na stopień opłacalności danych kierunków produkcji. P rzy w zględnie stałych relacjach cen nawozów oraz pro d u k ­ tów roślinnych, opłacalność naw ożenia będzie uzależniona od k ształto ­ w ania się efektyw ności technicznej. D ysponując odpow iednim i danym i liczbowym i, ch araktery zu jący m i w ym ienione p aram etry , m ożem y obli­ czyć ekonom iczną efektyw ność stosow ania nawozów. Do obliczeń p rz y j­ m ujem y ceny nawozów z lat 1965, 1969 oraz ceny skupu zbóż i ziem nia­ ków. Przeprow adzony dla klucza rachunek opłacalności naw ożenia za okres 1965— 1970 jest w pew nym stopniu uproszczony. P om inięte zostały koszty dodatkow e, zw iązane z p rzyrostem nawożenia oraz zbiorem zw yż­ ki plonów, z uw agi jed n ak na to, że koszty te stanow ią niew ielki pro­ cent (około 10%), a ponadto są częściowo kom pensow ane przez stosow a­ ne bon ifik aty za term in o w y w ykup nawozów, p rzy jęte rozw iązanie m e­ todologicznie nie będzie rzutow ało w zasadniczym stopniu na wysokość w skaźnika opłacalności.

O ceniając ogólnie ekonom iczną efektyw ność naw ożenia w kluczu P aństw ow ych G ospodarstw Rolnych Sosnowica można stw ierdzić, że jest ona stosunkow o niska, 1 złoty zainw estow any w naw ożenie daje 3,01 zł czystego dochodu w cenach 1965 r. i 3,20 zł w cenach 1969 r. W poszcze­ gólnych gospodarstw ach w skaźnik ten w ykazuje duże zróżnicow anie. N aj­ wyższą opłacalność naw ożenia obserw ujem y w gospodarstw ach W yhalew , K alinka. W artość p rzy ro stu produkcji na 1 zł w y dan y na naw ozy w ynosi w tych gospodarstw ach w cenach z 1965 r. odpowiednio 6,32 zł i 4,74 zł, a w cenach z 1969 r. — 6,70 zł i 5,03 zł. N ajniższy w spółczynnik opłacal­ ności zużycia nawozów posiada gospodarstw o Zienki. J e st on cztero k ro

t-Tab. 15. Ekonomiczna efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw rolnych Sosnowica w latach 1964/1965—1969/1970

The economical effectiveness of fertilization in the Sosnowica State Agricultural Farms in the years 1964/1965—1969/1970

Gospodar­ stwa Przyrost plonów przeliczeniowych w kg na 1 kg NPK Wartość jednostki przelicze­ niowej w zł Wartość przy­ rostu plonów przeliczeniowych w zł na 1 kg NPK Cena 1 kg NPK w zł Wartość przyrostu plonów na 1 zł wydany na nawozy C e n y 1965 r. Klucz 4,2 3,50 14,70 4,87 3,01 Kalinka 6,6 3,50 23,10 4,87 4,74 Turno 2,4 3,50 8,40 4,87 1,72 Uhnin 2,3 3,50 8,05 4,87 1,65 W yhalew 8,8 3,50 30,80 4,87 6,32 Zienki _1,1 3,50 3,85 4,87 0,78 C e n y 1969 r. Klucz 4,2 3,69 15,49 4,84 3,20 Kalinka 6,6 3,69 24,35 4,84 5,03 Turno 2,4 3,69 8,85 4,84 1,82 Uhnin 2,3 3,69 8,48 4,84 1,75 W yhalew 8,8 3,69 32,47 4,84 6,70 Zienki 1,1 3,69 4,06 4,84 0,83

Ź r ó d ł o : Obliczenia w łasne na podstawie w yników efektywności technicznej oraz danych z Roczników satystycznych GUS 1966 i 1970 i cennika nawozów m i­ neralnych.

nie niższy niż śred ni w kluczu i 8-k ro tnie w porów naniu z gospodarstw em W yhalew .

Zróżnicow anie p rzestrzen n e opłacalności naw ożenia z n a jd u je odzw ier­ ciedlenie w różnej efektyw ności technicznej w poszczególnych gospodar­ stw ach. B adania opłacalności stosow ania naw ozów prow adzone są w p rze ­ k ro ju w ojew ództw , w różnych sektorach gospodarki rolnej, ja k rów nież w odniesieniu do ro ln ictw a całego k raju . Dla p rzy k ład u przytaczam y w y ­ niki badań n ad efektyw nością ekonom iczną naw ożenia na tere n ie całego k ra ju za okres 1959— 1966. K ażda złotów ka nakładów na naw ozy p rz y ­ nosi n astęp u jący p rzy ro st w artości produkcji: 11 a) w gospodarstw ach in ­ d yw idualnych — 4,77 zł; b) w państw ow ych gospodarstw ach rolnych — 2,36 zł; c) łącznie — 4,17 zł. O płacalność w zrostu naw ożenia m ożna roz­ p a try w a ć z p u n k tu w idzenia p ro du centa oraz ze społecznego p u n k tu w i­ dzenia.

11 H. J ę d r y c z k a , M. K r ó l : E fektyw ność nawożenia w rolnictwie polskim

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw.., 269

P ro d ucen ta in te resu je tylko cena w ysiewanego naw ozu i cena, jak ą może otrzym ać za w ytw orzoną produkcję. P rzy ro zp atry w aniu opłacal­ ności zw iększenia zużycia nawozów z m akroekonom icznego p u n k tu w i­ dzenia, należy uwzględnić fakt, że uzyskanie dodatkow ych k w intali zboża

vV w yniku zastosow ania nawozów, zm niejsza im port zbóż. W obec tego m iarą opłacalności będzie uzyskanie odpowiedzi na py tan ie — ile złotó­ w ek trzeba wydać, aby uzyskać oszczędność 1 złotego dewizowego.

Obliczona przez nas efektyw ność naw ożenia odnosi się do p rzy ro stu plonów łącznie, to jest czterech zbóż i ziem niaków, wyrażonego w je d ­ nostkach zbożowych. P rakty czn ie praw ie niem ożliwe jest ustalenie efek­ tyw ności naw ożenia poszczególnych upraw w oparciu o dane staty sty cz­ ne, nie prow adzi się bowiem w ty m zakresie dokładnej ew idencji i w zw iązku z tym istn ieją zasadnicze trudności oddzielenia zużycia nawozów pod różne rośliny.

B adania statystyczne nad efektyw nością naw ożenia m uszą się więc ograniczyć do oceny efektyw ności jedynie w odniesieniu do łącznego plo­ nu podstaw ow ych ziemiopłodów. W ysokość zwyżki plonów poszczególnych upraw , osiągniętej dzięki naw ożeniu można określić tylk o na podstaw ie ścisłych doświadczeń lub w yników uzyskanych przez ko nk retn e gospodar­ stw a. D ługoletnie doświadczenia prow adzone przez Stację Chem iczno-Rol- niczą w P oznaniu 12 w skazują, że najw yższą efektyw ność techniczną n a ­ w ożenia uzyskuje się p rzy u praw ie buraków cukrow ych i ziem niaków, a w grupie roślin zbożowych przy upraw ie jęczm ienia i owsa, p rzy czym średnia produktyw ność 1 kg N PK w yrażona w przyroście plonów 4 zbóż w ynosi w tych dośw iadczeniach 6,8 kg, podczas gdy w yrażona w je d ­ nostkach zbożowych produktyw ność nawożenia buraków cukrow ych w y ­ nosi 13,75 kg, a ziem niaków 9,75 kg.

PRAWIDŁOWOŚCI EKONOMICZNE W ZAKRESIE EFEKTYWNOŚCI NAWOŻENIA

P roblem em efektyw ności naw ożenia z przyrodniczego p u n k tu w idzenia interesow ano się już od bardzo daw na. Form ułow ano n aw et praw o nauko­ we. P ierw szą próbą zdefiniow ania podstaw ow ej zależności m iędzy n a k ła ­ dam i środków odżywczych a plonam i, stanow i tzw. praw o m inim um Lie- biga.13 Z p raw a tego w ynika, że w danych w arunkach plon podwyższyć m ożna jedy n ie przez zwiększenie czynnika znajdującego się w m inim um , to jest ograniczającego plon. Niedobór bowiem jednej substancji przy sw a­ jaln e j w glebie ogranicza działanie innych substancji i w następstw ie po­ w oduje obniżkę plonów.

12 T. P l e b a ń s k i : Efektywność stosowania nawozów mineralnych w gospo­

darstwach w o je w ó d z tw a poznańskiego, Prace Zakładu Ekonomiki IUNG.

M itscherlich sform ułow ał praw o nadw yżek m niej niż prop orcjon al­ nych, k tó re mówi, że w raz z w prow adzeniem do gleby w zrastający ch da­ wek jakiegoś składnika pokarm ow ego, p rzy ro sty plonów będą w ykazy­ w ały ten d en cję spadkow ą w m iarę zw iększania się daw ek tego składnika. Założenia tego p raw a sta ły się p u n k tem w yjścia dla skonstruow ania tzw. krzyw ej nawozowej ilu stru jąc e j reak cję roślin na rosnące daw ki naw oże­ nia. N iektórzy p rzy jm u ją, że k rzyw a ta p rzy b iera k ształt lite ry S: stąd jej nazw a sinusoida.14 Taki k ształt krzyw ej tłum aczy się tym , że w m iarę w zrostu naw ożenia p rzy ro sty plonów zm niejszają się i po przekroczeniu określonego poziom u naw ożenia zupełnie zanikają.

W istocie swej krzyw a naw ozow a p rzedstaw ia biologiczną zdolność d a­ nej rośliny do tran sfo rm o w an ia pobieranych z gleby składników p o k ar­ m ow ych w m aterię organiczną. Teza ta stała się n ajw ażniejszym dowo­ dem w dyskusjach dotyczących p raw a m alejącej w ydajności. P raw o to zostało sform ułow ane w połowie X V III w. przez francuskiego ekonom istę R. R. J. T urgota. Z głów nych jego tw ierdzeń w ynika, że jeśli w danych niezm iennych w a ru n k ach technicznych będzie się kolejno dodawało różne ilości jednego z czynników , to początkow o każdy dodatkow y nakład b ę­ dzie daw ał więcej niż p roporcjonalny, n astępn ie proporcjonalny, a w resz­ cie m niej niż p ro p o rcjo n aln y p rzy rost p ro d u k tu .15

Nie m ożna m ówić o działaniu p raw a m alejącej w ydajności w ogóle, poniew aż stały, aczkolw iek pow olny postęp techniczny i biologiczny w ro l­ nictw ie prow adzi nie tylko do zm iany jednego czynnika, w tym w ypadku naw ożenia, ale rów nież do zm iany w szystkich innych czynników w p ły ­ w ających na w zrost plonów.

W przypadku, gdy w zrost daw ek naw ożenia n astęp u je przy innych czynnikach nie zm ieniających się w zasadniczy sposób, efektyw ność n a ­ wożenia istotnie w y kazuje ten d en cję spadkową. Tezę o zm niejszającej się efektyw ności naw ożenia p o tw ierd zają rów nież w yniki b ad ań p rzep ro w a­ dzonych przez D. G ruszczyńską 16 za okres 1948— 1960 w Polsce i za g ra ­ nicą. B adania w ykazały, że k ra je o w yższym niż w Polsce poziomie n a ­ w ożenia uzysk u ją niższy w skaźnik efektyw ności.

W artość w spółczynnika w yrażającego efektyw ność naw ożenia w kg plonu n a 1 kg naw ozów je st n astęp u jąca: Polska — 13,7; NRD — 6,3; CSRS — 4,9; NRF — 8,7; D ania — 6,8.

Na podstaw ie pow yższych rozw ażań m ożna stw ierdzić, że w m iarę w zrostu intensyw ności naw ożenia, udział naw ożenia we wzroście plonów

14 K. B a r c i k o w s k i : R ynek i ceny nawozów mineralnych, PWRiL, W arsza­ wa 1966.

15 Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1964.

16 D. G r u s z c z y ń s k a : E fektyw ność nawożenia w Polsce i za granicą, „Za­ gadnienia Ekonomiki Rolnej” 1960, nr 3.

Efektywność nawożenia w kluczu państwowych gospodarstw... 271

m aleje, rośnie natom iast rola ogólnego postępu technicznego o bejm ujące­ go popraw ę agrotechniki, regulację stosunków w odnych oraz postępu bio­ logicznego — stosow anie intensyw niejszych odmian.

Postęp rolniczy jest ty m bardziej efektyw ny, im lepszą podstaw ę stw a­ rza poziom globalnego naw ożenia na każdy hektar. Niskie naw ożenie m o ­ że być w określonych w aru n k ach ham ulcem u tru d n iający m ujaw nienie się w pełni korzyści płynących z innych czynników w pływ ających na w zrost plonów. Z drugiej stro n y odpowiedni poziom k u ltu ry rolnej jest niezbęd­ nym w arun kiem w zrostu efektyw ności nawożenia.

W efekcie pow staje n astęp ująca sytuacja: w k raja ch o m niejszej in ­ tensyw ności produkcji rolniczej główną rolę w e wzroście plonów odgry­ w a zwiększenie naw ożenia, natom iast w k raja ch znajdu jących się na wyższym poziomie intensyw ności — o plonach decyduje ogólny postęp rolniczy. Jeśli zagadnienie to odniesiem y do ak tualn ej sytuacji polskiego rolnictw a, to stw ierdzić m usim y, że poziom zużycia nawozów zwłaszcza m in eraln ych jest jeszcze zbyt niski, aby m ogły one w yw ołać w szystkie pozytyw ne sku tk i w dziedzinie w zrostu plonów, a zwłaszcza pomnożyć ekonom iczne efekty ogólnego postępu technicznego w rolnictw ie.

R easum ując rozw ażania dotyczące praw idłow ości w zakresie efek ty w ­ ności naw ożenia należy podkreślić, że teza o zm niejszającej się p ro d u k ­ tyw ności nawozów odnosi się do w arunków statycznych, w w aru nk ach d y ­ nam icznych, zwłaszcza w okresach szybkiego postępu technicznego i bio­ logicznego, p rzy ro st plonów w m iarę w zrostu intensyw ności naw ożenia w ykazuje tendencję w zrastającą.

WNIOSKI

1. Podstaw ą w zrostu produkcji roślinnej jest w zrost naw ożenia m ine­ ralnego i odpowiednio dostosow any do niego poziom pozostałych czynni­ ków produkcji.

2. W skaźnik efektyw ności naw ożenia w poszczególnych gospodar­ stw ach w ykazuje znaczne zróżnicowanie. N ajwyższą efektyw ność osiąga­ ją gospodarstw a K alinka i W yhalew . W pozostałych gospodarstw ach efek­ tyw ność k sz ta łtu je się na niższym poziomie, przy czym najniższy w skaź­ nik efektyw ności posiada gospodarstw o Zienki.

3. Porów nanie w yników efektyw ności naw ożenia w kluczu P ań stw o­ w ych G ospodarstw Rolnych Sosnowica z w ynikam i badań naukow ych w ty m zakresie pozwala stw ierdzić, że efektyw ność stosow ania nawozów w badanych gospodarstw ach jest stosunkow o niska. Na niską efektyw ność przypuszczalnie m a w pływ wiele czynników nie uw zględnionych w n a ­ szych badaniach.

4. P rzy względnie stałych relacjach cen nawozów i cen produktów roślinnych poziom efektyw ności technicznej rzu tu je na stopień opłacal­ ności stosow ania nawozów.