Adam Bartosz
Albańskie miasta-muzea
Ochrona Zabytków 41/3 (162), 183-187
1988
KOMUNIKATY, DYSKUSJE
ADAM BARTOSZ
ALBAŃSKIE MIASTA-MUZEA
H is to rię A lb a n ii w y z n a c z a ją k o le jn e p o d b o je ziem z a m ie szka łych od o kre su n e o litu przez p le m io n a iliro - -tra c k ie . W s ta ro ż y tn o ś c i te re n y d z is ie js z e j A lb a n ii w c h o d ziły w s k ła d g re c k ie g o E piru. O d 168 r .p .n .e . p o d le g a ły b e z p o ś re d n ie j w ła d z y Rzymu, a po p o d z ia le im p e rium , p o 395 r. z ie m ia ta z n a jd o w a ła się w e w ła d a n iu ce s a rs tw a w s c h o d n ie g o . O d X w . o te re n A lb a n ii i w p ły wy w ś ró d m ie js c o w y c h k s ią ż ą t z a b ie g a li B u łg a rzy, S e r b o w ie , W e n e c ja n ie , B iza ntyjczycy. O d k o ń c a X IV w. in n y c h — g łó w n ie w ó w cz a s W e n e c ja n i S e rb ó w — w y p ie rać z a cz ę li Turcy, którzy o s ta te c z n ie z a w ła d n ę li te ry to riu m A lb a n ii w k o ń c u XV w. Jako p ro w in c ja tu re c k a is tn ia ła A lb a n ia d o 1912 r., kie d y to A lb a ń c z y c y w y w a l czyli s o b ie w o ln o ś ć i o g ło s ili n ie p o d le g ło ś ć n o w o u tw o rz o n e g o p a ń s tw a . D łu ż e j p a n u ją c e k u ltu ry p o z o s ta w iły trw a łe ś la d y na a lb a ń s k ie j z ie m i. Poza k u ltu rą kla s ycz n ą i b iz a n ty js k ą , n a jw ię k s z e p ię tn o na k u ltu rz e a lb a ń s k ie j w y c is n ą ł isla m , k u ltu ra p a n u ją c a na ca ły m te ry to riu m A lb a n ii przez b lis k o p ię ć w ie k ó w . D zisie jszy o b ra z A lb a n ii to k o n g lo m e ra t tych różnych k u ltu r, d a ją c y w e fe k c ie m o z a ik ę ta k ty p o w ą d la c a ły c h B a łk a n ó w . S łu ż b ę k o n s e rw a to rs k ą u tw o rz o n o w A lb a n ii d o p ie ro po w y z w o le n iu , po 1944 r. W ó w c z a s to przy M in is te rs tw ie K u ltu ry p o w s ta ł d e p a rta m e n t ds. m u z e a ln ic tw a (D y re k c ja M u z e ó w i T ra d y c ji), a n ie z a le ż n ie o d n ie g o p o w o ła n o in s ty tu c ję ds. o c h ro n y z a b y tk ó w p o d n a zw ą In s ty tu t Z a b y tk ó w K u ltu ry ( In s titu t! i M o n u m e n te v e të K u ltu rë s ). S p o śró d z a c h o w a n y c h w iększych z e s p o łó w za b ytko w y ch w y ło n io n o k ilk a , k tó re s p e c ja ln y m d e k re te m u z n a n o za m ia s ta -m u z e a , p o d le g a ją c e k o m p le k s o w e j o c h ro n ie i c a ło ś c io w o re s ta u ro w a n e . M ia s ta -m u z e a t o : B era t, D u rrë s , G ijro k a s tr a , K ru ja . W sz ystkie te m ie js c o w o ś c i s ta n o w ią dziś ro z w ija ją c e się o ś ro d k i m ie js k ie , przy czym o k re ślo n a d e k re te m część z a b y tk o w a p o d le g a szczeg óln ym p rz e p iso m d o ty c z ą c y c h u ż y tk o w a n ia , re m o n tó w , a d a p ta c ji, e w e n tu a ln e j z a b u d o w y itp . R e zu lta ty d e k re tu są w e w szystkich z w ie d z a n y c h przeze m n ie m ia s ta c h w id o c z n e . Z a b y tk o w e o b ie k ty są w y re m o n to w a n e lu b w tra k c ie k o n s e rw a c ji. Z a b u d o w a n ia m ie s z k a ln e są w y p o s a ż o n e w e w sze lk ie u d o g o d n ie n ia in s ta la c y jn e , a sam e m ie js c o w o śc i d y s p o n u ją n o w o c z e s n ą b a zą h o te lo w ą , p rz e z n a c z e n iu g łó w n ie d la tu ry s tó w z a g ra n ic z n y c h . P o w ie rz c h o w n e s p o s trz e ż e n ia , k tó re p ra g n ę p rz e k a z a ć na te m a t o c h ro n y za b y tk o w y c h m ia s t w A lb a n ii, zo s ta ły p o c z y n io n e w tra k c ie d w u ty g o d n io w e g o p o b y tu , k tó re g o c e le z a s a d n ic z o były in n e . N ie m ia łe m m o żliw o ści z a p o z n a n ia się d o k ła d n ie j z p ro b le m a ty k ą k o n s e rw a to rs k ą . D la te g o też p rz e d s ta w io n y te k s t n ie z a w ie ra blższych d a n y c h o z a s a d a c h k o n s e rw a to rs k ic h , p rz e p is a c h o g ó l nych, s p o s o b a c h p o s tę p o w a n ia k o n s e rw a to rs k ie g o e tc. Są to w ię c sp o s trz e ż e n ia p o c z y n io n e n ie m a l o k ie m t u rysty, ty le że p r o fe s jo n a ln ie z a in te re s o w a n e g o te m a te m . S tąd n ie c o szcze g ó łó w , k tó re m ożna b y ło uzyska ć w luźnych ro z m o w a ch o d b y w a n a y c h z p rz y p a d k o w o s p o ty kan ym i fa c h o w c a m i o ra z z a c z e rp n ię ty c h z p rz e w o d n ik ó w i in fo rm a to ró w m u z e a ln ych .
B e r a t — w o k re s ie g re c k im z n a n e ja k o P u lc h e rio p o lis , przez Rzym ian z w a n e A n tip a tr a , a w XV w . S e rb o w ie n a z y w a li m ia s to B e lig ra d . N a w yn io słym w z g ó rz u z a c h o w a ły się ru in y tw ie rd z y , k tó re j p o c z ą te k s ię g a okre su sprze d n.e. P rz e b u d o w y w a n o ją k o le jn o w V I, X III, XV w . Jej z a s a d n ic z e z a ło ż e n ie p o c h o d z i z o k re s u w cze - s n o b iz a n ty js k ie g o , o s ta te c z n y k s z ta łt n a d a li je j zaś W e n e c ja n ie w XV w., n ie d łu g o prze d o d d a n ie m w ręce tu re c k ie . N a js ta rs z e z n a le z is k a p o c h o d z ą z czasów w p ły w ó w g re c k ic h (IV — III w . p .n .e .). N a te re n ie tw ie rd z y z a c h o w a ły się c a łe o d c in k i m u ró w , fra g m e n ty w ie ż, ru iny m ecze tó w , a ta k ż e p ó ź n ie js z a (X V III-w ie c z n a ) z a b u d o w a m ie s z k a ln a . P ośród c h a ra k te ry s ty c z n y c h k a m ie n nych b u d o w li p a rte ro w y c h i p ię tro w y c h , c ia s n o w k o m p o n o w a n y c h w s ta re u lic z k i z n a jd u je się k ilk a ce rk w i, w tym p o c h o d z ą c a z X IV w. W now szej (1 7 9 7 ) m ieści się e k s p o z y c ja ik o n . W części te j prze d w ie k ie m z n a le z io n o słyn ny K od eks z B e ra tu — fra g m e n ty E w a n g e lii z VI w.
P on iże j tw ie rd z y z n a jd u je się s ta re c e n tru m B e ra t, k tó re ro z w in ę ło się w X V III w . S k u p iło się o n o w o k ó ł n a j sta rs z e g o m e cze tu (m e cze tu K ról — z 1494 r.). M e c z e t te n s ta n o w ił je d e n z e le m e n tó w ro z b u d o w a n e g o k o m p le ksu re lig ijn o - a d m in is tr a c y jn e g o , z k o n a k ie m , m ed re- sq, k a p lic a m i B ekta szów , z c m e n ta rz e m . D o dziś na te re n ie s ta re g o m ia s ta z a c h o w a ło się k ilk a m eczetów , cztery z n ich p rz e z n a c z o n o na ce le e k s p o z y c ji m u z e a l nych. S ta ra część m ia s ta z n a jd u je się tu ż p o d c y ta d e lą , n a to m ia s t po d r u g ie j s tro n ie rzeki O s u m i leży m ło dsza d z ie ln ic a z za c h o w a n y m b u d o w n ic tw e m z XIX w., ró w n ie ż o b ję ta o p ie k ą k o n s e rw a to rs k ą . C a ło ś ć s ta n o w i ro z le g ły k o m p le ks w a ro w n o -m ie js k i, w w ię ksze j części ju ż o d re s ta u ro w a n y . S ia d y d a w n ie js z y c h b u d o w li ( n a g ro b k i tu re c k ie , fra g m e n ty p a ła c ó w , d e ta le a r c h i te k to n ic z n e ) s p o tyka się w p o d w ó rz a c h , na p la c y k a c h — n ie zaw sze z a b e z p ie c z o n e , w s p o s ó b o d p o w ie d n i, z w ła szcza te — z cza só w p ó źn ie jsz ych . W g o rsz ym s ta n ie
1. Berat, stare miasto u podnóża twierdzy
1. Berat, an old town at the foot of a fortress
2. Berat, ruiny twierdzy 2. Berat, ruins of a fortress
z n a jd u je się d z ie ln ic a p ra w o b rz e ż n a (n o w s za ), g d z ie o p ie k a k o n s e rw a to rs k a p ra k ty c z n ie je s t n ie w id o c z n a . O b ie k ty S a k ra ln e sq tu z u p e łn ie z d e w a s to w a n e , ja k o że od 1967 r. is tn ie je w A lb a n ii za ka z p ra k ty k r e lig ij nych i o fic ja ln ie w s z e lk ie o b ie k ty k u ltu p o z b a w io n e sq sw ej p ie rw o tn e j fu n k c ji.
D u r r ë s — d u ż e m ia s to p o rto w e , to d a w n e g re c k ie E p id a m u s, rzym skie D y rra c h iu m , w e n e c k ie D u ra zzo , a przez S ło w ia n z w a n e D ra cz. M ia s to -m u z e u m o z u p e ł n ie szczeg óln ym s ta tu s ie . D u rrë s o g ło s z o n o re ze rw a te m h isto ryczn ym z a ró w n o część n a d z ie m n q , ja k też i po d p o w ie rz c h n ię z ie m i. W sto s u n k u d o D u rrë s u k u to s p e c ja ln e o k re ś le n ie „ z a b y tk o w e p o d z ie m ie ” . T u ta j b o w ie m ka ż d e z a g łę b ie n ie ło p a ty o d s ła n ia d a w n e w a rs tw y k u l tu ro w e . K ażd e w ię c p rz e d s ię w z ię c ie b u d o w la n e u z g a d n ia n e być m usi z b iu re m In s ty tu tu Z a b y tk ó w K u ltu ry. C e n tru m m ia s ta u s ia n e je s t z a b y tk a m i tk w iq c y m i w z ie mi lu b w k o m p o n o w a n y m i w p ó ź n ie js z q z a b u d o w ę m ia sta. P ro w a d zi się syste m a tyczn e w y k o p a lis k a w k ilk u
m ie js c a c h je d n o c z e ś n ie , a s p o ra część o d k o p a n y c h b u d o w li u d o s tę p n io n a je s t tu rysto m .
N a js ta rs z e w y k o p a lis k a p o c h o d z ę z V II w . p.n .e ., z c z a sów z a s ie d le n ia te g o te re n u przez k o lo n is tó w g re c k ic h . Z cza s ó w rzym skich p o c h o d z i a m fite a tr o b lic z o n y na 15— 20 tysię cy w id z ó w . Z a c h o w a n e o b w a ro w a n ia (m ury, lic z n e w ie że o b ro n n e ) p o c h o d z ę z czasó w b iz a n ty js k ic h , g łó w n ie z o k re s u X - X I V w . N a to m ia s t c e n tru m m ia s ta z a c h o w a ło u k ła d z czasó w p a n o w a n ia W e n e c ji (X V w .). T urcy p o z o s ta w ili lic z n e m ecze ty i in n e b u d o w le . Poza z e s p o ła m i a rc h ite k to n ic z n y m i w to p io n y m i w p ó ź n ie js z ę z a b u d o w ę m ie js k ę (m ury, baszty, a m fite a tr, m eczety) w D u rrë s z n a jd u je się d u ż a p le n e ro w a e k s p o z y c ja t u t e j szego M u z e u m A rc h e o lo g ic z n e g o . C zęść e k s p o n a tó w w y s ta w io n a je s t w n ie w ie lk ic h s a lk a c h m uzeum , część w o g ro d z ie m uze um , a s p o rę ilo ś ć w iększych d e ta li a rc h i te k to n ic z n y c h e k s p o n u je się na n a d b rz e ż u , o b o k m u zeum , w n a tu r a ln e j s c e n e rii p a lm , a g a w i n a d m o rs k ie j plaży. Z w ie d z a ję c z a b ytki D u rrë s tr u d n o n ie z w ró c ić u w a g i na s z o k u ję c e na tle w ie k o w y c h b u d o w li n o w o
-3. Berat, fragm ent starej zabudowy 3. Berat, p a rt of old buildings
4. Dürres, am fitea tr rzymski 4. Dürres, the Roman am phiteatre
5. Dürres, plenerowa ekspozycja Muzeum Archeologicznego 5. Dürres, an op e n -a ir display of the A rchaeological Museum
czesne u m o c n ie n ia b e to n o w e . P o d o b n ie ja k w szędzie w z d łu ż w y b rze ża (ta kż e i w g łę b i k ra ju ), w y b u d o w a n o tu c a łe lin ie b e to n o w y c h b u n k ró w , m a ją c y c h c h ro n ić k ra j od e w e n tu a ln e j n a p a ś c i. B u n k ry te w n ie k tó ry c h m ie js c a c h sq w k o m p o n o w a n e w resztki a n tycz n ych b u d o w li, a często w y s tę p u ją o n e na ich tle i w n a jb liż szym ich s ą s ie d z tw ie .
G j i r o k a s t r a - je s t n a jm ło d s z y m o ś ro d k ie m w ś ró d m ia s t-m u z e ó w . G ó r u ją c a n a d m ia ste m tw ie rd z a p o c h o d z i z X I - X II w. N a to m ia s t m ia s to , k tó re się ro z w in ę ło w o k ó ł c y ta d e li, p o c h o d z i z X V III w. Jest to d u ży o ś ro d e k m ie js k i z te g o o kre su , ty p o w o w ie lk o m ie js k ie c e n tru m ja k na b a łk a ń s k ie w a ru n k i. S k ła d a się z d o s k o n a le z a c h o w a n y c h i w y p o s a ż o n y c h p ię tro w y c h d o m o s tw o c h a ra k te rz e p a ła c ó w -d w o ró w ta ra s o w o z a b u d o w a nych w z d łu ż c ie sn yc h u licze k . R ów nież t u ta j m ieści się k ilk a z a b y tk o w y c h b u d o w li s a k ra ln y c h o ra z m uzea. Są to m. in. M u z e u m B ro n i (n a jb o g a ts z y z b ió r w A lb a n ii) m ie szczące się w tw ie rd zy, M u z e u m O ś w ia ty N a ro d o w e j o ra z m uzeum p o ś w ię c o n e E. H o xhy, który w tym m ie ście się u ro d z ił. N a te re n ie m ie js c o w e j tw ie rd z y o d b y w a ją s ię c o ro c z n ie n a jw ię k s z e fe s tiw a le fo lk lo ry s ty c z n e A lb a
m i.
К r u j a — to g ó rs k a tw ie rd z a , n ie g d y ś (w XV w .) s ie d z ib a J erze go K a s trio ty — S k a n d e rb e g a , przyw ó d cy w a lk p rz e c iw in w a z ji tu re c k ie j. T w ie rd z a p o d d a n a T urkom w 1476 r., d o 1912 r. z w a n a b yła A k h is a r (B ia ły Z a m e k). K ru ja to też sp o re dziś m ia s to , z z a b y tk o w ą czę ścią w z n ie s io n ą u p o d n ó ż y tw ie rd z y . R e zerw a tem h is to ry c z nym w K ru ji o g ło s z o n o w ła ś c iw ie ty lk o n ie w ie lk ą część tra d y c y jn e j za b u d o w y , m ia n o w ic ie tzw. S ta ry B azar. S ta n o w i g o d a w n a u lic a b a z a ro w a , w y tyc zo n a przez rzędy d o m ó w k u p ie c k ic h z o b sze rn ym i k ra m a m i w p a r
6. Kruja, stary bazar turecki 6. Kruja, an old Turkish bazaar
7. Kruja, stara zabudowa m ieszkalna w ruinach twierdzy Skanderbega 7. Kruja, in h a b ite d o ld buildings in ruins of the fortress of Skanderbega
(wszystkie zdjęcia — A. Bartosz)
terze. Jest to ty p o w y fr a g m e n t h a n d lo w e j d z ie ln ic y t u re c k ie j w p o s ta c i z a c h o w a n e j po części z o kre su X V III w . i c z ę ś c io w o zaś — p ó ź n ie js z e j. W ta k ie j p o s ta c i n ie d o c h o w a ły się na te re n ie A lb a n ii in n e tu re c k ie b a za ry. T oteż k ru je c k i S ta ry B a za r p o d d a n o g ru n to w n e j r e s ta u r a c ji w la ta c h 1 9 6 5 -1 9 6 7 , p o czym n a d a n o mu n o w e fu n k c je . Dziś m ia n o w ic ie m ie szczą się tu ró ż n o ro d n e w a rs z ta ty rz e m ie ś ln ic z e i s to is k a p a m ią tk a rs k ie . W ra z z m uze um S k a n d e rb e g a u rz ą d z o n y m w z re k o n s tru o w a nych w n ę trz a c h w a ro w n i k ru je c k ie j S tary B a za r s ta n o w i dziś je d n o z cie ka w sz ych m ie js c tu rys tyc zn yc h i z a b y tk o w ych w A lb a n ii. N a k o n ie c k ilk a słó w o p ro g ra m ie o c h ro n y je d n e j z za b y tk o w y c h d z ie ln ic T i r a n y . M ia s to to n a le ż y d o m ło d y ch o ś ro d k ó w i n a js ta rs z a z a b u d o w a n ie s ię g a (z m a łym i w y ją tk a m i) d a le j niż w la ta d w u d z ie s te b ie żą c e g o s tu le c ia . N a s k u te k g w a łto w n e j m o d e rn iz a c ji w o s ta tn ic h la ta c h m ia s to to p o zb y ło się ca ły c h d z ie l n ic d a w n e j p a rte ro w e j z a b u d o w y na rzecz s ta n d a r d o w ych o s ie d li i u lic . D z ie ln ic ę III w p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j części m ia s ta , s k u p io n ą w o k ó ł h is to ry c z n e g o b u d y n ku m ie sz czą ce g o dziś M u z e u m Z a ło ż e n ia P a rtii, o b ję to k o m p le k s o w ą o c h ro n ą k o n s e rw a to rs k ą i p rz e z n a c z o n o na m ie jsk i re z e rw a t d a w n e j a rc h ite k tu ry . B ędzie to in te re s u ją c y p rz y k ła d d a w n e j z a b u d o w y m ia s ta , k tó re s to li cą z o s ta ło d o p ie r o p rze d 60 la ty.
m gr Adam Bartosz Muzem Okręgowe w Tarnowie
ALBANIAN TOW NS-M USEUM S
Observations on A lbanian towns presented in this article have been made during the a u thor’s short stay in th a t c o untry. Therefore, they do not in fringe in any pa rticula r way principles of conservation, legal regulations, modes of co n servation procedure et.c. The author, professionally in te re sted in the subject, has made some observations while visi ting the country, talking to professionals and gathering inform ation from guide-books and leaflets. In Albany co n servation service was brought to life a fte r 1944. It was also then th a t museology departm ent (the Central Board for
Museums and Tradition), attached to the M inistry of Culture as well as the Institute for Monuments of Culture (Instituti i Monumenté kûtures), independent from the M inistry were opened. Several of the preserved m ajor historic structures were distinguished and recognized as towns — museums on the force of a special decree. These towns are covered by complex protection.
They include: Berat, Dürres, G jirokastra, Kruja. The author describes th e ir history, condition and measures aimed at their protection.
