R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E , T. X V I, Z. 1 W A R S Z A W A 1966
IG N A C Y ŁAK O M IEĆ
W PŁY W W IELO LETN IEG O NAW OŻEN IA NA SK ŁAD ZW IĄZKÓW PRÓCH NICO W YCH W GLEBACH BIELICOW YCH
K atedra C hem ii O gólnej SGG W W arszawTa
P o p raw a urodzajności gleb bielicow ych w a ru n k u je osiągnięcie w y sokiej p ro d u k cji ro ślin n ej w naszym k ra ju . J a k wiadom o, urodzajność czarnoziem ów zw iązana jest głów nie z zasobnością tych gleb w su b sta n c ję organiczną. M ożna przypuszczać, że zw iększenie zaw artości su b sta n c ji organicznej w glebach bielicow ych w y w arło b y k o rzy stn y w p ły w na popraw ę ich żyzności. T rw a ły jed n a k w zrost zaw artości su b stan cji organicznej w glebach bielicow ych nie może dokonać się w okresie p a ru lat.
P odstaw ow ym problem em , jak i się tu ta j nasuw a, jest odpowiedź n a py tan ie, w jakim sto p n iu w ieloletn ie naw ożenie gleb bielicow ych obornikiem w y w iera w pływ n a ogólną zaw artość su b sta n c ji organicznej.
Nie ulega rów nież w ątpliw ości, że w ieloletnie naw ożenie m in eraln e będzie w yw ierać w pływ na su b stan cję organiczną w glebach.
W poglądach specjalistów , zajm u jący ch się w pływ em obornika na zaw artość su b stan cji organicznej w glebach, zarysow ały się isto tne rozbieżności. W św ietle dotychczasow ych b adań ustalono, że m in e ra li zacji ulega od 70 do 90°/o su b sta n c ji organicznej przyo ryw an eg o obor nika. U w zględniając to W i l i a m s [47] stw ierdził, że obornik nie m a istotnego w pływ u na zaw artość su b stan cji organicznej w glebie. Pogląd ten znalazł w ielu zw olenników [19, 2 0, 2 2]. S u b stan cja organiczna zaw arta w p rzeciętnych daw kach 300— 400 q/ha obornika stosow anego raz na 4 lata stanow i, w edług cytow anych autorów , niew ielki w kład w poró w nan iu z m asą organiczną pozostaw ianą corocznie przez rośliny. Z tego w zględu isto tn y w pływ na grom adzenie su b stan cji organicznej w glebie w yw ierać będą resztk i pożniw ne roślin.
su b sta n c ji organicznej w glebie w y rażo ny został w pracach w ielu inny ch au to ró w [2, 3, 4, 11, 21, 26, 27, 30, 37, 38, 41, 43]. S tw ierd zili oni, że zaw artość su b stan cji organicznej w poziom ie ak u m u la cy jn y m gleb naw ożonych obornikiem w zrosła od 50 do 250% w p orów naniu z glebą nie naw ożoną. W zrost zaw artości su b sta n c ji organicznej zależał od czasu trw a n ia dośw iadczenia i w ysokości zastosow anej daw ki obor nika. Z now szych bad ań duże znaczenie m a praca M o n t a u l i a k a [37], om aw iająca zm iany zaw artości su b stan cji organicznej w glebie pod w iecznym żytem w H alle, na k tó ry m założono dośw iadczenie w 1878 r. P rzed założeniem dośw iadczenia zaw artość w ęgla organicznego w glebie w w a rstw ie ornej w ynosiła 1,24% p.s. gleby. Po u p ływ ie 60 la t w glebie nie naw ożonej stw ierdzono spadek ogólnej zaw artości w ęgla o 16%, p rzy czym b ył on w iększy w początkow ym okresie dośw iadczenia. Z u p ełnie odm iennie k sz ta łto w ały się zm iany w ogólnej zaw artości w ęgla w glebie po letek o trzy m u jący ch 120 q /h a obornika corocznie. S tw ie r dzono w nich bow iem postęp u jący w zrost zaw artości węgla, sięgający po 70 latach 38% . Rozpiętość m iędzy zaw artością su b sta n c ji organicznej w poziom ie A v gleby nie naw ożonej i naw ożonej obornikiem w ynosiła 57%. P odobne w y n ik i o trzy m ał D o b r z a ń s k i [11, 12], naw ożąc glebę bielicow ą i b ru n a tn ą 300 q /h a obornika raz na 3 lata. Po 40 latach dośw iadczenia zaw artość su b stan cji organicznej w zrosła o 60% w po ró w n an iu z glebą nie naw ożoną. P o dk reślić należy, że w dośw iadczeniach w H alle i w dośw iadczeniach D obrzańskiego wysokość daw ek obornika nie odbiega od pow szechnie stosow anych w p rak ty c e rolniczej.
Z innego p u n k tu w idzenia ro z p a try w a ł spraw ę w pływ u obornika na zaw artość zw iązków próchnicow ych T i u r i n [46]. W ychodząc z za łożenia w zględnie stałego sto su n k u С : N w zw iązkach próchnicow ych rep re z en to w a ł on pogląd, że grom adzenie su b sta n c ji organicznej zw ięk sza rów nocześnie zaw artość azotu, k tó ry m a zasadniczy w pływ na żyz ność gleby. N aw ożenie obornikiem i w ęglanem w apnia podnosi, w edług T iu rin a, zaw artość su b sta n c ji organicznej i w te n sposób wzbogaca gleby w azot. Szczególną rolę w ty m zakresie spełn ia w ęglan w apnia.
Jed n ak że w y nik i p rac tra k tu ją c y c h o w pływ ie w apnow an ia na gro m adzenie się su b sta n c ji organicznej w glebach są rozbieżne. W ielu au toró w [32, 40, 46] u zn aje d ecy d u jący w p ły w w apnia (CaC0 3) na grom adzenie się zapasów zw iązków próchnicow ych w glebach leśnych, rędzin ach i czarnoziem ach. Nie b ra k rów nież dowodów [1, 23, 27, 31, 34], że w apnow anie stosow ane z in n y m i naw ozam i m in e raln y m i obniża zaw artość zw iązków próchnicow ych lub nie m a istotnego w pływ u na ich zapasy. K o n o n o w a [28] uw aża, że w apń przyspiesza rozkład su b stan cji organicznej resztek pożniw nych, z rów noczesnym w y tr ą caniem hum ian ów w apnia.
W p ływ w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia na p róch n icę gleb y 133
N aw ożenie gleby naw ozam i azotow ym i stab ilizu je zaw artość zw iąz ków próchnicow ych w glebach [14, 19, 20, 46]. W pływ naw ozów azo tow ych na su b sta n c ję organiczną w glebie zależy od ro d zaju naw ozu (NH4, N 0 3) oraz w ysokości daw ek.
W pływ w ieloletniego naw ożenia gleby solą potasow ą i su p erfo sfatem na zaw artość su b stan cji organicznej w glebach nie został dostateczn ie dotychczas w yjaśniony.
K om pleksow e b ad ania w p ły w u 40-letniego naw ożenia gleby w z ra stający m i daw kam i obornika oraz ró żn y m i naw ozam i m in e raln y m i na skład zw iązków próchnicznych, zostały w ykonane w oparciu o ścisłe dośw iadczenia naw ozow e, prow adzone w S k ierniew icach przez K a te d rę C hem ii Rolniczej i K a te d rę W arzyw n ictw a SGGW .
O biektam i b adań były: pas D-5 w iecznych ziem niaków oraz poletka płodozm ianu w arzyw nego Pola D ośw iadczalnego SGGW w S k ie rn ie wicach, naw ożonego corocznie 200, 400 i 600 q /h a obornika. Pole do św iadczalne z m o n o k u ltu rą ziem niaków , założone w 1921 r., p ro w a dzone jest bez p rze rw y przez K a te d rę C hem ii Rolniczej. D ośw iadczenie o b ejm u je 1 0 kom bin acji naw ozow ych, p rzy czym każda z nich m a 5 pow tórzeń.
S chem at tego dośw iadczenia jest następ u jący :
D aw ki naw ozów m in e raln y c h w p rzeliczeniu na 1 ha wynoszą: N — 30 kg (ostatnio 60 kg), P2O5 — 30 kg, K 20 — 80 kg i CaO — 1200 kg co 4 latia (do 1945 r. CaO, później jako C a C 0 3). O bornik p rzy o ry w u je się w iosną każdego roku w ilości 2 0 0 q/ha.
P ró b k i glebow e pobrano w k w ie tn iu 1961 r. z całego p rofilu glebo wego p o letek z k o m bin acji 0, obornik, siarczan am onow y, PK , N P K i CaN PK . P ozostałe kom binacje pom inięto ze w zględu na dużą p raco chłonność analiz. Z poletk a naw ożonego obornikiem pobrano próbki w k w ie tn iu i p aździern ik u 1961 r., aby uchw ycić zm ian y w zaw artości su b sta n c ji organicznej w 12 i 6 m iesięcy po p rzy o ra n iu obornika. P róbk i gleby z k om binacji 0, obornik i C aN PK pobrano z 2 pow tórzeń. A naliza p róbek gleby na zaw artość su b sta n c ji organicznej w yk azała n ieistotność różnic m iędzy pow tórzeniam i, co uzasadnia w yciąganie w niosków o całej
O B IE K T Y I M ETO DY BADAIŚT 1—0, 2 — obornik, 3 — N a N 0 3, 4 — (N H4)2SO* 5 — PN, 9 — C aN PK , 10 — CaCN2 (azotniak). 6 — K N , 7 — PK , 8 — N PK ,
kom binacji na podstaw ie analiz próbek p o brany ch z jednego poletka. W celu poznania w pływ u w ysokości daw ek obornika na skład zw iąz ków próchnicow ych postanow iono zbadać gleby płodozm ianu w a rz y w nego. K a te d ra W arzyw n ictw a SGGW prow adzi w S kierniew icach do św iadczenia naw ozow e od 1923 r. Do b adań w yb rano p oletka o trzy m u jące co ro k u 200, 400, 600 q /h a obornika oraz 600 q /ha przyo ryw anego raz n a 3 lata. W ielkość poletek w obu dośw iadczeniach w ynosiła 50 m 2.
Do badań stosow ano n a stę p u jąc e m etody:
— skład m echaniczny gleby oznaczano m etodą areo m etry czn ą B ouy- oucosa w m odyfikacji C assagrande i Prószyńskiego,
— frak cjo n o w an ą analizę zw iązków próchnicow ych przeprow adzano w oparciu o m etodę T iu rin a, p rzystosow aną jed n ak do gleb bielicow ych przez K o n o n o w ą [28],
— w ęgiel w zw iązkach próchnicow ych oznaczano m etodą T iu rin a stosując jako w skaźnik kw as fen y lo an tralin o w y ,
— azot oznaczano m etodą m ikro K iejd ahla.
B adania B o r a t y ń s k i e g o i W i l k a [6] p o tw ierd ziły dokład ność m etody T iurina. D okładność ta w zrosła po zastosow aniu przez Sim akow a kw asu fen y lo an tranilo w eg o jako w skaźnika, k tó ry pozw ala na uchw ycenie 1— 2 k ro p li ro ztw o ru soli M ohra, w skazujący ch koniec re d u k c ji d w u ch ro m ian u potasow ego do siarczanu chrom owego p rzy dużym stężeniu kw asu siarkow ego.
G leba skiern iew ick a zaliczana jest do lekkich gleb bielicow ych w y tw orzonych z gliny zw ałow ej. Poniżej podano kilka w skaźników cha rak te ry sty cz n y c h dla tej gleby:
m .e. / 1 0 0 g p.s. gleby — kwasowość w y m ien n a — 0,12— 0,28,
— kw asow ość h y d ro lity c z n a — 1,03— 1,50, — sum a zasad — 8,00— 8,80,
m g /l0 0 g p.s. gleby — zaw artość przy sw ajalneg o P0O5 — 7,0 — 9,00, — zaw arto ić przysw ajaln eg o K 20 — 10,00.
B A D A N IA W Ł A SN E
S K Ł A D M E C H A N IC Z N Y G L E B I pH
W obu badanych pasach dośw iadczalnych oznaczano skład m ech a niczny gleb pobierając po 2 kg z każdego poziom u genetycznego. W spólną cechą pasów jest w y raźn e w yk ształcen ie pro filu glebowego. Poziom Aj szarej b a rw y przechodzi zdecydow anie w poziom A-> jasnego koloru, z osypką krzem ionki. W poziom ach tych w y stę p u ją k am ienie
(bruk) różnej średnicy. Poziom A 2 grubości około 10 cm zalega na głębokości 25— 35 cm i przechodzi falistą linią w poziom В ciem no brązow ego koloru. C iem niejszy kolor stw ierdzono w górnej w arstw ie poziom u В (około 40 cm głębokości). P rzechodzi on w żółtobrązow ą skałę m acierzystą. G leba płodozm ianu w arzyw nego różniła się od gleby
T a b e l a 1
Sk ład m echaniczny g le b oznaczony metodą areom etryczną Böuyoucosa w m o d y fik a c ji Cassagrande i P ró szy ń sk ieg o
M echan ical co m p o sitio n o f s o i l s determ ined w ith B ou youcosa's a ero m etric method m o d ifie d by C assagrande and P r ó s z y ń sk i
W p ływ w ie lo le tn ie g o n aw ożen ia na p róch n icę g leb y 135
G łębokość p ob ran ia
p róbk i
Zaw artość c z ą s te k w % Per cen t p a r t i c l e s i z e
1 mm 1,0- 0,50- 0,25- 0,10- 0,05- 0,02-
0,005-Sam pling 0,50 0,25 0,10 0,05 0,02 0,005 0,002
depth
cm mm
Gleba m onokultury ziemniaków - S o i l under p o ta to m onoculture
0-25 2,3 6,8 26,1 34,1 13,0 5,3 7,7 4,0 3,0
25-40 5,1 12,4 27,0 30,6 12,0 7,0 5,0 3,0 3,0
40-60 2,6 7,5 17,6 27,9 12,0 5,4 5,0 7,6 18,0
6 0 - 1 0 0 3,6 8,2 18,2 28,6 16,0 4 ,4 5,0 11,0 8,6
100-150 2,7 7,2 15,9 25,8 17,0 6,4 6,0 6,7 15,0
Gleba płodozm ianu warzywnego - S o i l under v e g e ta b le r o t a t io n
0-25 2,2 6,5 25,0 26,0 15,0 7,0 9,0 4,0 7,5 25-42 4,9 7,5 23,0 28,0 12,0. 10,0 8,0 8,0 3,5 42-75 1,9 7,0 21,0 28,0 14,0 6,0 9,0 7,0 8,0 75-100 1,7 6 ,0 19,0 27,0 15,0 6,0 8,0 9,0 10,0 100-150 2,2 6,0 18,0 23,0 16,0 6 ,0 9,0 10,0 12,0 T a b e l a 2 Pomiary pflKßl g le b y - S o i l рН£с1 G łębokość pob ran ia p róbk i Sam pling depth cm
G leba m onokultury ziemniaków S o i l under p o ta to m on ocu lture
G leba p ło dozmianu warzywnego S o i l under v e g e ta b le s o i l r o t a - t io n "0" ob ornik farmyard manure (№4 ) ^ 4 PK HPK CaNPK 0-25 4.3 4,6 3,8 4,7 5,7 6,6 5,5 25-40 4,6 4,6 3,9 4 ,4 5,1 6,8 5,3 40-60 4,9 4 ,9 3,7 4 ,4 5,7 6,6 4 ,8 6О-8О 4,8 5,5 4 ,4 4 ,4 5,6 6,6 4,7
m o n o k u ltu ry ziem niaków nieco cięższą gliną w podłożu i nieco w yższą zaw artością cząstek sp ław ialn ych (tab. 1).
kalom elow ą i szklaną. W yniki pom iarów pH przed staw ia tab. 2. J a k w idać, n ajm n iejsze zakw aszenie w y k azu je gleba płodozm ianu w arzy w nego, najw iększe — kom b inacja z siarczanem am onu i P K w m ono k u ltu rz e ziem niaków .
W P Ł Y W R Ó Ż N Y C H FO R M N A W O Ż E N IA N A Z A W A R T O Ś Ć S U B S T A N C J I O R G A N IC Z N E J W G L E B A C H
W yniki analiz w ęgla i azotu przedstaw iono w tab. 3 i ry s. 1. Nie w idać z nich w y raźn ej różnicy w zaw artości w ęgla i azotu w próbkach gleby w 6 m iesięcy po p rzy o ra n iu obornika w p orów n aniu z okresem rocznym . Je d y n ie w poziom ie A 1 zaw artość w ęgla i azotu była o 6% w iększa w glebie analizow anej w 6 m iesięcy po p rzy o ra n iu obornika.
G leba naw ożona przez 40 la t obornikiem zaw ierała znacznie w ięcej w ęgla organicznego niż gleba nie naw ożona. P rz y jm u ją c zaw artość w ęgla w p ro filu gleby nie naw ożonej za 1 0 0, o trz y m u je m y dla gleby naw ożonej obornikiem w poziom ie — 162, A 2 — 210 i В — 160. WpływT naw ożenia obornikiem b ył jeszcze zupełnie w y raźn y w w
ierzch-T a b e l a 3
Z iem niaki w m onokulturze - P o ta to m onoculture
Ogólna zaw artość С i N w g l e b i e różnych kom binacji nawozowych w mg/100 g p . s . g le b y T o ta l С and N 'co n ten t in v a r io u s tr e a te d s o i l s , mg/100 g a ir d r y s o i l
G łębokość pob rania próbki Sam pling depth cm
Kombinacje nawozowe - Treatment
0
naw ożenie obornikiem c za s od p rzyoran ia farmyard manure s in c e p lo u g h in g (nh4 )2so4 PK NPK СаЫРК 12 m ie s ię c y 12 months 6 m ie s ię c y 6 months С N С N С N С N С N С Ń С N 0 -2 5 A1 424 34 677 63 724 66 446 51 454 39 550 47 484 45 2 5 -4 0 h 92 16 186 2 4 186 23 130 18 196 - 18 166 17 140 16 4 0 -6 0 Б 150 21 2 3 6 . 27 228 26 182 19 219 20 179 22 174 23 6 0 -8 0 С 70 14 92 15 93 14 79 10 85 10 91 12 109 12
n iej w a rstw ie skały m acierzy stej. G leba naw ożona obornikiem zaw ie ra ła rów nież znacznie w ięcej su b sta n c ji organicznej od gleb naw ożonych naw ozam i m in eraln y m i. Odnosi się to szczególnie do kom b inacji n a
W p ływ w ie lo le tn ie g o n aw ożen ia na p róch n icę gleb y 137
naw ożonej obornikiem b y ła w yższa od stw ierdzonej w glebie tych dw óch kom binacji. W głębszych poziom ach p ro filu stw ierdzono w y raźn ie niższą zaw artość su b stan cji "organicznej w glebie naw ożonej siarczanem am onow ym , n ato m iast w naw ożonej solą potasow ą i su p e r- fosfatem (PK) nie stw ierdzono różnic. P o letk a naw ożone obornikiem zaw ierały 20— 35% więcej su b sta n c ji organicznej od gleby z kom binacji naw ozow ej N P K i o 40% w ięcej niż z k om binacji CaN PK.
N aw ożenie m in e raln e m iało m n iejszy w pływ n a w zrost zaw artości su b sta n c ji organicznej w b adanej glebie. Ilości su b sta n c ji organicznej w glebie naw ożonej siarczanem am onow ym nie odbiegają od s tw ie r dzonej w glebie nie naw ożonej, ten d e n c ja w zrostu zaznacza się na korzyść siarczan u am onow ego dopiero w poziom ach A 2 i B.
G leba naw ożona su p erfo sfatem i solą potasow ą zaw ierała prak ty czn ie jednakow e ilości su b stan cji organicznej w poziom ie n ato m iast
R ys. 1. O gólna za w artość w ę g la i azotu
А ь А.) В i C — p o z io m y p r o f ilu g le b o w e g o ; 1 — k o n tr o la , 2 — o b o r n ik w 12 m i e s i ę c y p o p r z y o r a n iu , 3 — o b o r n ik w 6 m i e s i ę c y p o p r z y o r a n iu , 4 — s ia r c z a n a m o n o w y , 5 — P K ,
6 — N P K , 7 — C a N P K
T otal carbon (С) and n itrogen (N) con ten ts
A., В 1 C — s o il p r o f il e h o r iz o n s ; 1 — c o n t r o l, 2 — m a n u r e 12 m o n th s a f t e r p lo u g h in g ,
3 — m a n u r e 6 m o n t h s a f t e r p lo u g h in g , 4 — a m m o n iu m s u lp h a te , 5 — P K , 6 — N P K , 7 — C a N P K
d w u k ro tn ie więcej w poziom ie Ą> i o 47% w ięcej w poziom ie В w po ró w n an iu z glebą nie naw ożoną.
po-ziom ie Ay, gleba bow iem z ko m b in acji N P K zaw ierała o 21°/o w ięcej w ęgla organicznego niż gleba ko m b in acji PK .
W apnow anie obniżyło zaw artość su b sta n c ji organicznej w całym pro filu glebow ym średnio o kilkan aście procent.
G leba naw ożona obornikiem była bogatsza w azot od gleby kom bi n acji k o n tro ln ej i P K o 30— 85% w różnych poziom ach p ro filu gle bowego. G leby k om binacji naw ożonych naw ozam i azotow ym i w y kazały wyższą zaw artość azotu, głów nie w poziom ie A±. J e st to szczególnie w idoczne w glebie k om binacji naw ożonej siarczanem am onu, k tó ra w p o ró w n aniu z k o n tro ln ą w y k azu je w zrost azotu o 50%, z k o m binacją N P K — o 36% i kom b in acją C aN PK — o 30%.
Na szczególne podkreślen ie zasługuje fa k t wyższej zaw artości su b sta n c ji organicznej w poziom ie ilu w ialn y m (B). Ogólne zaw artości w ęgla i azotu dowodzą, że ilość su b sta n c ji organicznej w poziom ie В b yła w yższa od 2 0 do 60%, w zależności od kom binacji naw ozow ej, w po ró w n a n iu z poziom em A 2.
S tosunek C : N w ah ał się w granicach 5,0— 12,3. C h a ra k te ry sty c zn y jest spadek w artości sto su n ku С : N w głębszych poziom ach p ro filu glebowego, szczególnie w pro filu gleby nie naw ożonej [5—7] oraz w gle bie naw ożonej siarczanem am onow ym [8— 9]. J a k w y n ik a z u zyskanych danych, siarczan am onu nie został w całości przez ziem niaki w yk o rzy sta n y . M ożna p rzyjąć, że część jonów am onow ych została zasorbow ana przez glebę pow odując zm niejszenie w artości sto sunku С : N.
W P Ł Y W D A W K I O B O R N IK A N A Z A W A R T O Ś Ć S U B S T A N C J I O R G A N IC Z N E J W G L E B IE P Ł O D O Z M IA N U W A R Z Y W N E G O
C zęstotliw ość stosow ania obornika p rzy zachow aniu jednakow ej m asy nie w p ły w a na ogólną zaw artość w ęgla i azotu w glebach płodo- zm ianu w arzyw nego. M iędzy glebą o trzy m u jącą 600 q /h a raz na 3 lata i glebą naw ożoną 2 0 0 q/ha corocznie nie m a p rak ty c zn ie różnic w za w arto ści w ęgla i azotu (tab. 4, rys. 2).
Isto tn e znaczenie m a nato m iast w ysokość stosow ania daw k i obornika. Je że li ogólną zaw artość w ęgla w glebie naw ożonej 200 q /ha obornika p rzy jąć za 100, to w glebie o trzy m u jącej 400 q/ha będzie go w pozio m ach Ay i A 2 — 172, a w poziom ie В — 131. J e st to w zrost o 72%. Zw iększenie daw ki obornika do 600 q/ha podnosi ogólną zaw artość w ę gla w glebie już ty lk o o 10— 16%, zależnie od poziom u p rofilu glebowego. Ogólne zapasy azotu w glebach płodozm ianu w arzyw nego b y ły znacznie w iększe w poró w nan iu z glebą m o n o k u ltu ry ziem niaków . W pływ poszczególnych daw ek obornika na zaw artość azotu jest a n a logiczny jak na zaw artość w ęgla w b ad any ch poziom ach pro filu gle bowego.
W pływ w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia na p róch n icę gleb y 139
T a '.b e 1 a 4 • Płodozmian warzywny
Ogólna zawartość С d К w g leb ie nawożonej różnymi dawkami obornika w mg na 100 g p ie . gleby Vegetable crop ro ta tio n
T otal С and Я in s o ila tre a te d with d iffe re n t manure doaes, mg/100 g a ird ry s o il
Głębokość pobrania próbki Sampling depth cm
Wysokość dawki obornika Manure doses q/ha
6 0 0q со 3 la ta every th ree years 200q co rok anually 400q co rok • annually 6 0 0q co rok annually С N 1 С N С И С N 0-25 A1 828 75 786 77 1355 131 1468 148 25-40 A2 214 25 184 21 314 34 340 36 40-60 В 174 23 194 24 245 28 292 34 60-80 С 84 16 83 15 1 0 6 17 118 18
R ys. 2. O gólna zaw artość w ę g la (С) i azotu (N)
1 — 200 q /h a o b o r n ik a c o r o k u , 2 — 600 q /h a o b o r n ik a с о 3 la ta , 3 — 400 q /h a o b o r n ik a c o r o k u , 4 — 600 q /h a o b o r n ik a c o r o k u
T otal carbon (С) and n itrogen (N)
1 — 200 q /h a m a n u r e p e r y e a r , 2 — 600 q /h a m a n u r e e v e r y 3 y e a r s , 3 — 400 q /h a m a n u r e e v e r y y e a r , 4 — 600 q /h a m a n u r e e v e r y y e a r
Na uw agę zasługu je w y d atn iejsze w zbogacenie gleby w azot p rzy wyższej daw ce obornika. Z aw artość azotu w glebie o trzy m u jącej 600 q /h a obornika corocznie b y ła w iększa o 92°/o od znalezionej ilości azotu w glebie naw ożonej 2 0 0 q obornika, n ato m iast ogólna zaw artość su b sta n c ji organicznej — o 8 6% . W głębszych poziom ach p ro filu gle bowego w zrost zaw artości azotu w ah ał się w granicach 40%.
S tosunek С : N w glebach płodozm ianu w arzyw nego w ah ał się w g ranicach 8— 11, a jed y n ie w skale m acierzy stej w ynosił 5.
W P Ł Y W N A W O Ż E N IA N A S K Ł A D Z W IĄ Z K Ó W P R Ó C H N IC O W Y C H W G L E B IE M O N O K U L T U R Y Z IE M N IA K Ó W
W yniki analiz p rzed staw ion e w tab . 5 i 6 dow odzą w yraźnego w pływ u naw ożenia na skład zw iązków próchnicow ych w p ro filu g le bow ym .
W p ł y w w i e l o l e t n i e g o n a w o ż e n i a n a z a w a r t o ś ć b i t u m i n . B itu m in y stanow ią niew ielk i p ro cent su b sta n c ji organicznej b ad anej gleby. W glebach p oletek naw ożonych obornikiem , siarczanem am onu i P K zaw artość b itu m in je st w y raźn ie w iększa od ilości b itu m in zaw arty ch w glebach pozostałych ko m b inacji naw ozow ych.
N aw ożenie gleby s a le trą sodową pow oduje obniżenie zaw artości b itu m in o 30% w p o ró w nan iu z zaw arto ścią te j fra k c ji w glebie ko m bin acji PK . P odobnie działało w apnow anie pow odując zm niejszenie zaw artości b itu m in w poziom ach A 2 i В p ro filu glebowego. U dział b itu m in w ogólnej zaw artości zw iązków próchnicow ych w zrasta w g łęb szych poziom ach p ro filu glebowego. P rz y ocenie uzy skan ych w yników konieczna jest jed n ak ostrożność ze w zględu na sposób e k stra k cji b itu m in z gleby. Nie m a bow iem pew ności, czy w m ieszaninie etanolu i benzenu nie ulega rozpuszczeniu k oloidalna krzem ionka.
W p ł y w w i e l o l e t n i e g o n a w o ż e n i a n a z a w a r t o ś ć f u l w o k w a s ó w . S u b stan cje organiczne rozpuszczają się w ro ztw o rze 0,05n H^SO/, stan ow ią od 3 do 5% ogólnej zaw artości su b stan cji organicznej w poziom ie A { i 8— 12% w poziom ach Л 2, В i C. F ra k c ja I fulw okw asów (rozpuszczalna w k w aśn y m roztw orze po w y trąc e n iu kw asów hum inow ych) stanow i 19— 25% ogólnej zaw artości su b sta n c ji organicznej w poziom ie A± i 18— 22% w poziom ie B. F ra k cja II fu lw o kw asów , zw iązana z w od o ro tlen k am i glinu i żelaza, stanow i zaledw ie 6—1 0% ogólnej zaw artości su b sta n c ji organicznej w p rofilu b adanych gleb. U dział fulw okw asów w ogólnej zaw artości su b sta n c ji organicznej gleby m o n o k u ltu ry ziem niaków w aha się w zależności od naw ożenia i poziom u p ro filu glebow ego w granicach 24— 40%.
Stw ierdzono w y ra ź n y w pływ naw ożenia na zaw artość fulw okw asów , p rzy czym na czoło w ysuw a się gleba naw ożona obornikiem . Je śli
T a b e l e 5
Ziemniaki « monokulturze - Potato monoculture
Zawartość С i N w różnych frakcjach «wiązków próchnicowych w mg/100 g p.8, gleby С and N contents in d iffe re n t fra c tio n s of humus compounds, mg/100 g aird ry s o il
Kombinacje Głębokośćpobrania
próbki Bitu miny Substancje rozpuszcz. » 0,05n h2so4 Fulwokwaey
F u lric acids Kwasy huminove Humic acids
Huminy С kw.humin. С fulwokwae. P к Мм * л j Je nawozowe Treatment Bitu-mins Substances’ so l. in 0.05n h2so4 Sampling depth iraK cja i
frac t.T iraK cja i i fra c t.T I ireK cja i f r a c t . T iraK cja иfract.TT numins С f u lr ic acids
f r . I f r . 11 cm С С N С N С N С N С N С N f r a c t.1 f r a c t. II 0 0-25 A1 35 13 2,4 82 7,3 22 2,2 88 8.6 18 5.5 165 8,4 1.1 0*8 25-40 A2 10 4 1.9 15 4 ,0 4 0,6 19 2,5 11 2,2 29 3,1 1.3 0,3 40-60 В 14 12 2,1 27 5,4 16 1,5 10 2,2 6 1,8 62 7,8 0,4 0.4 60-80 С 11 2 1,1 9 3,0 9 0,8 6 2,1 6 1.3 26 3.4 0,7 0,6 Obornik w rok po przyoraniu A10-25 46 32 8.5 145 14,9 44 4,9 138 13,9 39 4.7 235 16,0 0.8 0,8 Farmyard manure 1 year a f te r ploughing 25-40A2 21 20 7,6 39 5,1 15 2,2 34 3,2 14 2,2 44 3.8 0,8 0.9 40-60 В 18 28 5,3 44 5,5 26 3,5 17 2,3 9 1,8 93 8,4 0 ,4 0.3 60-80 С 13 10 3,9 16 2,5 11 1.5 12 0,8 3 0,5 25 5,8 0,8 0,3 Obornik * 6 mie sięcy po przyora niu 0-25 A1 48 32 9,3 174 15,9 44 5.2 125 12,8 28 4,8 274 18,4 0.7 0 ,6 Farmyard manure 6 months a f te r ploughing 25-40 A2 26 23 6,2 35 3,6 17 2,1 21 2,8 17 2,0 48 6,3 0,6 0,9 40-60 В 20 26 4,2 38 4 ,4 19 3,7 12 1.6 8 1.5 105 10,4 0,3 0,4 60-80 С 13 10 1.9 16 2,7 10 1,0 12 1,4 5 0,9 26 6,2 0.7 0,5 W p ły w w ie lo le tn ie g o n a w o ż e n ia na p r ó c h n ic ę g le b y
*1 25-40 a2 28 11 3,3 29 5,3 5 1,0 19 2,7 4 0,3 34 5,2 0,6 0,8 40-60 В 23 18 2,4 39 5,7 6 1,2 9 1,5 2 0,2 84 7,7 0,2 0,3 6 0 - 8 0 С 20 5 1,8 9 1,2 2 0,5 4 0,7 1 0,1 39 6,8 0,4 0,4 PK 0-25 A1 45 19 4,7 104 12,9 28 3,0 79 7,5 22 1,9 158 9,0 0,8 0,8 25-40 a2 33 18 2,5 33 4,8 12 2,1 20 2,0 11 1,2 69 5,3 0,6 0,9 40-60 В 23 21 3,4 46 6,1 13 2,3 7 0,8 6 1,0 95 6,7 0,2 0,4 60-80 С 13 8 1,3 10 1,4 7 1,0 2 0,4 2 0,5 43 5,2 0,2 0,3 NPK 0-25 A1 31 18 6,7 119 11,1 36 4,2 93 9,1 22 3,0 232 13,4 0,8 0,6 25-40 a2 26 11 2,1 35 4,5 8 1,8 29 3,0 7 1,1 51 4,2 0,8 0,7 40-60 В 21 13 3,1 29 4,5 8 1,7 17 2,5 4 0,0 87 9,6 0,6 0,5 60-80 С 12 6 1,4 14 2,0 5 1,0 7 0,5 2 0,3 50 5,8 0,5 0,4 CaNPK 0-25 h 30 23 1 ,0 96 9,8 25 3,5 109 10,4 23 3,4 180 10,4 1,1 0,9 25-40 h 18 13 3,3 22 2,3 9 1,5 28 2,1 14 1,9 35 6,3 1,3 1,5 40-60 В 19 xi 2,8 37 3,8 13 1,3 14 1,8 12 1,1 68 11,7 0,4 0,9 6 0-8Ю С 11 7 1,7 17 1,9 11 0,9 12 1,4 ? 0,5 42 6,1 0,7 0,6 Ł a k o m ie ć
T a b e l a 6
Piodozmian warzywny
Zawartość С i N w różnych frak cjach związków próchnicowych w mg na 100 g p .s , gleby Vegetable crop ro ta tio n
С and N contents in d iffe re n t fra c tio n s of humus compounds, mg/100 g aird ry s o il Głębo kość pobrania próbki Substancje С kw. hum in . Kombinacje nawozowe Bitu miny rozpuszcz. w 0,05n H2S04
Fulwokwasy - Fulvic ,acids jiwuay иишшипо
Humic acids fiuminy С fulwokwasów С humic acids B itu-mins С Substances s o l. in 0.05n H2SO4
fra k c ja I fra k c ja I I fra k c ja I frak c ja II Humins С fu lv ic acids
Treatment Sampling
depth cm
f r a c t . I f r a c t . II f r a c t . I f r a c t . I I frak cja fra k c ja
II
С N С N С N С N С N С N f r a c t.I f r a c t .II
6 0 0q/ha co 3 la ta
evry three years 0-25 A1 25-40 a2 47 31 19 14 8,6 5,6 141 43 20,1 7,5 29 7 6,0 2,1 159 46 13,5 3,8 40 10 5,0 1,5 394 63 21,6 4,4 1,1 1,1 1.4 1.4 40-60 В 26 20 4,8 34 5,4 13 2,8 12 1,3 4 0,7 65 7,5 0,3 0,3 200q/ha co rok an n u allj 0-25 A1 25-40 A2 40-60 В 44 16 20 18 11 19 8,9 3,6 3,4 136 38 39 19,1 6,9 5,8 37 8 10 6,6 2,3 2,5 131 29 , 17 13,0 3,1 2,0 43 11 8 5,6 1,1 0,8 378 71 83 24,2 4,3 9,5 0,9 0,8 0,4 1,3 1,2 0,8 400q/ha co rok annually 0-25 A1 25-40 a 2 * 54 19 28 23 7,1 4,6 2 0 6 63 22,6 8,6 53 19 7.6 3.6 216 41 20,2 5,5 57 14 6,4 2,2 740 135 67,1 9,1 1 , 0 0,6 1,1 0,7 40-60 В 21 30 7,7 45 6,0 17 3,0 18' 3,1 9 1,3 Ю6 7,4 0,4 0 , 6 6 0 0q/ha co rok annually 0-25 A1 25-40 a 2 68 27 40 20 9.1 5.1 213 66 26,0 10,0 56 24 9.0 4.0 283 54 32,0 6,0 61 16 9.0 3.0 748 135 63,0 9,0 1,3 0,8 1,1 0,7 40-60 В 37 25 6,9 51 9,0 20- 3,0 22 4,0 13 • 2,0 118 8,0 0,4 0 ,6 W p ły w w ie lo le tn ie g o n a w o ż e n ia na p r ó c h n ic ę g le b y
przy jąć za 1 0 0 zaw artość fulw okw asów w p ro filu gleby nie naw ożonej, odpow iednie w artości dla gleby naw ożonej obornikiem wynoszą: w po ziom ie Ax — 187, w A 2 — 235 i w poziom ie В — 181. W zrost zaw artości fulw okw asów jest zatem w yższy o 20— 30% od ogólnego w zro stu su b sta n c ji organicznej. Szczególnie w y d a tn ie w pływ ało naw ożenie obor nik iem na w zrost w olnych fulw okw asów , k tó ry ch zaw artość była 3— 5 -k ro tn ie w iększa w całym p ro filu glebow ym niż w glebie nie naw ożonej. P o letk a naw ożone różnym i k om binacjam i naw ozów m in e raln y c h zaw ierają od 30 do 100% m niej fulw okw asów w p o rów naniu z glebą naw ożoną obornikiem . S iarczan am onow y np. podw yższał zaw artość fulw okw asów o 33% w poziom ie A it o 90% w poziom ie A 2 i tylko o 16% w poziom ie В w sto su n k u do gleby nie naw ożonej. G leba z kom binacji P K zaw iera w ięcej fulw okw asów : w poziom ie A 2 — 174%, w В — o 50%, n ato m ia st w poziom ie A± ty lk o o 28% . S a le tra sodowa w raz z naw ożeniem P K w pływ a na w zrost fulw okw asów o 20% głów nie w poziom ie A ±. W arto zwrócić uw agę, że gleba ko m b in acji P K m iała wyższą o 40— 50% zaw artość fulw okw asów w poziom ach A 2 i B, w po ró w n an iu z glebą kom bin acji N PK .
W apnow anie obniża średnio o 30% zaw artość fulw okw asów fra k c ji I i II, n ato m iast podw yższa nieznacznie zaw artość w olnych fulw okw asów w poziom ach A i i A 2. W yniki analiz p róbek g leby naw ożonej obornikiem , pobrany ch w 6 m iesięcy i w rok po przy o ran iu . w sk azu ją na ten d en cje w zrostu fulw okw asów w pierw szy m w ypadku.
Z aw artość azotu jest w zasadzie zgodna z re z u lta ta m i analiz w ęgla fulw okw asów . P odkreślić należy w ysoką zaw artość azotu w w olnych fulw okw asach oraz ich fra k c ji I, pochodzących z gleby naw ożonej siarczanem am onow ym . P o ró w n an ie zaw artości azotu w trzech fra k cjach fulw okw asów w y d oby ty ch z gleb kom binacji PK , N P K i C aN PK nie w y k azu je isto tn y ch różnic. F u lw o k w asy z gleby naw ożonej obor nikiem m iały łącznie w yższą zaw artość azotu o 100— 130% w porów n a n iu z glebą nie naw ożoną. 3— 4 ra z y w ięcej azotu stw ierdzono w w olnych fulw okw asach gleby naw ożonej obornikiem i C aN PK w poró w naniu z glebą k o m bin acji k o n tro ln e j.
Rozm ieszczenie fulw okw asów w p ro filu b ad an y ch gleb w sk azuje na a b so lu tn y i procentow o w yższą ich zaw artość w głębiej leżącym poziom ie В niż w poziom ie A 2, niezależnie od kom b inacji naw ozow ej. Ogólna zaw artość fulw okw asów w poziom ie Ê b y ła w yższa o 30% w glebach naw ożonych obornikiem , siarczanem am onow ym i C aN PK , a o 50% — w P K i 140% — w glebie nie naw ożonej w p orów nan iu z poziom em Ą 2.
S tosu n ek С : N w ahał się od 3,1 do 10,9, z w y ra ź n ą ten d e n c ją sp ad kow ą w głąb pro filu glebowego. W artość stosunku С : N była w iększa
W p ływ w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia na p róch n icę g leb y 145
w glebach naw ożonych obornikiem i C aN PK , n a to m ia st m niejsza w glebie naw ożonej siarczanem am onu oraz w glebie nie naw ożonej. Szczególnie m ałą w arto ść p rzed staw ia stosunek С : N (3,2— 4,6) w w ol nych fulw okw asach, zw łaszcza w kom b in acji N P K i C aN PK .
W p ł y w n a w o ż e n i a n a z a w a r t o ś ć k w a s ó w h u m i n o w y c h . W płw naw ożenia na ab so lu tn ą zaw artość kw asów h u m i now ych by ł bardzo różnorodny. P rzed staw io n e w tab. 5 w y n ik i analiz w sk azują na m n iejszą zaw artość kw asów hu m inow ych w p orów nan iu z zaw artością fulw okw asów w glebach naw ożonych obornikiem , s ia r czanem am onow ym , P K i N PK , n a to m ia st w yższą w glebie nie naw o żonej i w apnow anej.
P ro cen to w y u dział kw asów h um inow ych w poziom ie Ay w aha się od 2 1 do 28% ogólnej zaw artości su b sta n c ji organicznej, a od 6 do 1 0% w poziom ie В różnych ko m b in acji naw ozow ych. Z aw artość fra k c ji II kw asów hum in ow ych w b adan y ch glebach w aha się zaledw ie w g ra nicach 4—6% w poziom ie A± i 2— 4% w poziom ie B.
W glebach naw ożonych obornikiem w zrost zaw artości kw asów h u m inow ych w ynosił 60—70% w całym p ro filu glebow ym .
N aw ożenie siarczanem am onow ym i P K nie m iało w yraźnego w p ły w u na zaw artość kw asów hum inow ych.
N aw ożenie sa le trą sodową (NPK) wzbogaciło glebę w om aw ianą fra k c ję zw iązków próchnicznych o 15%. Podobnie w apnow anie (CaNPK) podniosło o 2 0% zaw artość kw asów h u m inow ych w całym p ro filu glebow ym . Stw ierdzono, że gleba w 6 m iesięcy po p rzy o ra n iu o bornika zaw ierała o 2 0% m niej kw asów hum inow ych w po ró w n an iu z glebą, k tó ra o trzy m ała obornik p rzed rokiem .
W pływ ró żnych fo rm naw ożenia na zaw artość azotu w kw asach hum inow ych je st podobny do om ówionego w yżej w pływ u na zaw artość sam ych kw asów hum inow ych. P on ad to stw ierdzono w p ły w naw ożenia na stosunek С : N w tej sam ej frak cji. B ył on n a jm n ie jsz y we fra k c ji I kw asów hum in ow ych w glebie naw ożonej siarczanem am onow ym , n a tom iast n ajw ięk szy (8— 13) w glebie naw ożonej C aN PK . Na pod k re ślenie zasług uje fak t, że fra k c ja I kw asów h um inow y ch różni się za sadniczo stosun kiem С : N od fra k c ji II. N iezależnie od stosow anego naw ożenia sto su n k i С : N w kw asach hum ino w ych zm niejszają się w głąb p ro filu glebowego.
R óżny w p ły w naw ożenia spow odow ał zm iany w zaw artości kw asów hum inow ych i fulw okw asów w su b sta n c ji organicznej gleb poszczegól nych ko m b in acji naw ozow ych. W yliczone sto sunki w ęgla kw asów h u m i now ych do w ęgla fulw okw asów w ykazały, że poletka k o n tro ln e i C aN PK odznaczały się przew agą kw asów hum in o w ych nad fulw ow ym i, n a to m iast w glebach pozostałych ko m bin acji naw ozow ych było odw rotnie.
Szczególnie gleba naw ożona siarczanem am onow ym zaw ierała znacznie więcej fulw okw asów niż kw asów hum inow ych.
W p ł y w n a w o ż e n i a n a z a w a r t o ś ć h u m i n . S iarczan am onow y zm niejsza zaw artość h u m in w glebow ej su b sta n c ji organicz nej, sól potasow a i sup erfo sfat w p ły w ają na w zrost zaw artości tej fra k c ji w poziom ach A 2 i B, sa le tra sodowa podw yższa udział h u m in w poziom ie A [} n ato m iast w apnow anie zdecydow anie obniża ich za w artość w całym p ro filu glebow ym .
N aw ożenie obornikiem w p ły w a na w zrost h u m in w całym p ro filu glebow ym , szczególnie w glebie bad an ej w 6 m iesięcy po jego p rzy - oraniu. U szeregow anie gleb w edług m alejącej zaw artości azotu w h u m i- nach byłoby następ ujące: naw ożona obornikiem , siarczanem am onow ym , N PK , C aN PK , P K i nie naw ożona.
P ro cen to w y udział h u m in w ogólnej zaw artości su b sta n c ji organicz nej zm ienia się zależnie od naw ożenia i poziom u p ro filu glebowego. N aw ożenie obornikiem obniżyło o kilk a p ro cen t zaw artość h u m in w całym p ro filu glebbw ym w p o ró w n an iu z glebą nie naw ożoną. P o dobnie działało naw ożenie siarczanem am onow ym , P K i w apnow anie. S a letra sodowa w p ły n ęła na w zrost procentow ego udziału hum in.
N ajm n iejszą (25%) zaw artość tej fra k c ji stw ierdzono w poziom ie A 2 w glebie naw ożonej obornikiem , najw ięk szą w glebie kom binacji P K (36%). W poziom ie В zaw artość h u m in w zrasta do 40— 50% całej za w artości su b sta n c ji organicznej, zwłaszcza w glebie poletek naw ożo n ych naw ozam i m in eraln y m i.
M ała zaw artość azotu w h u m in ach b ad anych gleb była przyczyną, że w yliczone stosunk i С : N w a h a ją się w okół liczby 17. T ylko h u m in y z gleby naw ożonej siarczanem am onow ym w y kazały stosun ek С : N w granicach 6— 10. P ro cen to w y udział azotu h u m in b adan ych gleb w ynosi 25— 30% ogólnej zaw arto ści tego sk ład n ik a w poziom ie A 1 i A± oraz 30— 4J>% w poziom ie B.
P rz y ocenie w y ników analiz p rzy jęto , że gleba w szystkich kom bi n acji naw ozow ych m iała jed n ak ow ą zaw artość su b sta n c ji organicznej przed 40 laty . W zrost zaw artości su b sta n c ji organicznej o ok. 70% w p ro filu gleb y naw ożonej obornikiem w porów naniu z glebą nie naw ożoną należy uznać za w ysoki. R oczny p rzy ro st zaw artości su b sta n c ji organicznej w ynosił ok. 1,5%. J e s t to w y n ik znam ienny, jeśli się zważy, że m ocne spiaszczenie w ierzchnich poziom ów p rofilu glebo wego, u p raw k i m echaniczne ziem niaków i w a ru n k i klim atyczne pola
skierniew ickiego [1 0] sp rz y ja ły szybkiej m in e raliz a c ji wnoszonego obor nika. W b ad anej glebie ponad 80% p rzy o ran ego obornika uległo m in e raliza c ji [22, 23].
ch-W p ływ w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia na p róch n icę g leb y 147
nicznych w glebie naw ożonej obornikiem przez 40 lat potw ierdza pogląd cy tow anych w e w stępie au to ró w [11, 26, 27, 30, 37, 38], d o p a tru jąc y c h się pow ażnego udziału obornika we w zbogacaniu gleby w su b stan cję organiczną. W św ietle w yników uzysk an y ch w nin iejszej p rac y w pływ ten dotyczy całego p ro filu glebow ego i nie ogranicza się ty lk o do poziom u A.y.
W yższa zaw artość fulw okw asów dowodzi, że naw ożenie gleby sam ym obornikiem nie w yw iera korzy stn eg o w p ływ u z rolniczego p u n k tu w i dzenia na proces h u m ifik acji. N aw ożenie gleby obornikiem nie h a m u je m ig racji fulw okw asów w głąb p ro filu glebowego, o czym św iadczy w yższa procentow a zaw artość tej fra k c ji w poziom ie B ; jak rów nież nie przeciw działa n iek orzy stn em u zubożeniu w ierzchnich poziomów w k a tio n y m etali.
W ieloletnie naw ożenie gleby su p erfo sfatem i solą potasow ą spow o dowało w zrost o 50% zaw artości su b sta n c ji organicznej w poziom ach
A 2 i B, p rzy b ra k u takiego w zro stu w poziom ie А±. Szczególnie w y d atn ie
w zrosła zaw artość fulw okw asów i hum in .
W ytłum aczenie fa k tu n ag ro m ad zenia się pokaźnej zaw artości fulw o kw asów i h u m in w głębszych poziom ach pro filu gleby k om binacji P K m oże być o p a rte na przypuszczeniu niecałk ow itej h u m ifik acji resztek roślin. P row adzi ona do w y tw a rz an ia polifenoli, chinonów itp., k tó re m ogą polim eryzow ać do fulw okw asów [13, 17, 24, 29, 42]. O m aw iane zw iązki organiczne tw o rzą z k atio n am i m etali kom pleksy łatw o roz puszczalne, k tó re p rzesiąk ają w głąb p ro filu glebow ego. Podobnie działa siarczan am onow y. K o n c e n tra c ja jonów am onow ych w roztw orze gle bow ym , p rzy m ałym stężeniu kationów m etali dw uw artościow ych, u ła tw ia rozpuszczalność zw iązków organicznych, a ty m sam ym ich m i grację w głąb pro filu glebowego. Stosow anie siarczanu am onow ego oraz naw ożenie P K w y w iera n iek o rz y stn y w pływ na proces h u m ifik acji, k tó ry u jem n ie o d działu je na żyzność gleby.
Ocena w p ły w u sa le try sodowej (kom binacja N PK ) na su b stan cję organiczną gleby w yp ad a k orzy stn ie. W zrost zaw artości w szystkich fra k c ji zw iązków próchnicow ych, a szczególnie kw asów hu m inow ych i hum in , w skazu je na b ardziej p raw id łow y przebieg procesu hum ifik acji. P rzesun ięcie rów now agi na korzyść zaw artości kw asów hum ino w ych w płynęło na zm niejszenie m ig racji fulw okw asów w głąb p ro filu g le bowego.
W yniki niniejszej p racy p o tw ierd ziły re z u lta ty b adań B o g u s ł a w s k i e g o [5], H o f m a n n a i H u m i u s a [25] o k o rzy stn y m działan iu s a le try sodow ej na w zrost zaw arto ści su b sta n c ji organicznej w glebie.
W apnow anie gleby pow oduje spadek zaw artości fulw okw asów i h u m in w w ierzchn ich poziom ach p ro filu glebow ego w zbogacając rów nocze
śnie glebę w k w asy hum inow e. P o d k re śla n a przez w ielu auto ró w [39, 41, 45, 46, 47] rola w ęg lan u w apn ia w grom adzeniu zapasów zw iązków próchnicznych może się u jaw n ić p rz y dużych ilościach hum ifik ow anej m asy organicznej oraz w ysokiej zaw artości w ęglanu w apnia, jak to m a m iejsce w rędzin ach i n iek tó ry ch czarnoziem ach. P rz y m ałych daw kach w ęglanu i niskiej zaw artości zw iązków próchnicow ych w w yp ad ku gleb bielicow ych potw ierd za się pogląd au to ró w radzieckich [26, 27, 30]. T w ierdzą oni, że s tr a ty su b sta n c ji organicznej w glebach w apnow anych spow odow ane są szybszym procesem h u m ifik a c ji resz tek pożniw nych w o b o jętn y m lub słabo alkalicznym odczynie. W spółdziałanie w apn ia i azotu przyspiesza proces m in eralizacji zw iązków próchnicow ych. W św ietle w yników n in iejszej p ra c y m in eralizacji u leg ają raczej fu l- w okw asy, n ato m iast zaw artość kw asów hum inow y ch pow ażnie w zrasta.
W w ap no w an ej glebie stw ierdzono dw a fa k ty godne podkreślenia: w zrost zaw artości kw asów hum in ow y ch oraz w yraźn e zaham ow anie m ig racji fulw okw asów w p ro filu glebow ym . J e g o r o w [26, 27] uw aża kw asy hum inow e za n ajcen n iejszą fra k c ję zw iązków próchnicow ych, w y kazu jącą n ajw iększy w p ły w na żyzność gleby. W ysycenie glin ok rze- m ianów k atio n am i w ap n ia w pływ a, w edług E v a n s a [15], na w zrost sorpcji kw asów hum inow ych. W zbogacanie gleby w k a tio n y w apniow e przyczynia się do trw ałego w iązania kw asów hum inow ych.
W św ietle uzysk an y ch w yników należy uznać za p raw idło w e stoso w anie pełnego naw ożenia (CaNPK) łącznie z obornikiem na gleby lekkie.
W P Ł Y W W Y SO K O Ś C I D A W K I O B O R N IK A N A S K Ł A D Z W IĄ Z K Ó W P R Ó C H N IC O W YCH W G L E B IE P Ł O D O Z M IA N U W A R Z Y W N E G O
W yk azany w zrost ogólnej zaw artości su b stan cji organicznej w gle bach naw ożonych dużym i d aw k am i obornika nie w skazuje, k tó re fra k c je zw iązków próchnicow ych b y ły p rzyczy n ą tego w zrostu. W ty m celu zbadano zaw artość różnych fra k c ji zw iązków próchnicow ych gleb pło- dozm ianu w arzyw nego naw ożonych w z rastający m i daw kam i obornika (tab. 6).
W p ł y w w y s o k o ś c i d a w k i o b o r n i k a n a z a w a r t o ś ć b i t u m i n . B itu m in y stano w ią ok. 4% ogólnej zaw artości su b stan cji organicznej w poziom ie A u z ten d e n c ją w zrostu w głębiej leżących po ziom ach p ro filu glebowego. Z aw artość b itu m in w zrasta w raz z w yso kością d aw ki obornika i jest n ajw ięk sza w glebie naw ożonej corocznie 600 q/h a obornika. P ew ien w p ły w m a rów nież częstotliw ość w noszonego do gleby obornika. G leba naw ożona raz na 3 la ta 600 q /h a obornika m a w yższą zaw artość b itu m in w poró w n aniu z glebą naw ożoną corocznie 2 0 0 q/ha.
W p ł y w w y s o k o ś c i d a w k i o b o r n i k a n a z a w a r t o ś ć f u l w o k w a s ó w . J a k w idać z tab. 6, naw ożenie gleby różnym i d a w k a
W p ływ w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia na p róch n icę gleb y 149
m i obornika m a isto tn y w pły w na zaw artość fulw okw asów . P rz y jm u ją c
za 1 0 0 zaw artość fulw okw asów w poszczególnych poziom ach gleby n a
wożonej corocznie 200 q /h a obornika, dla gleby naw ożonej 400 q /h a m a m y 150 w poziom ie Ab 184 w poziom ie A 2 i 135 w poziom ie B. P odw yż szenie daw ki obornika o dalsze 2 0 0 q, a więc do 600 q/ha, spow odow ało nieznaczny w zrost zaw artości fulw okw asów w całym p ro filu glebow ym (5— 7%). P rzy o ry w an ie obornika w różnych odstępach czasu (200 q co rok i 600 q co 3 lata) nie m iało istotnego w pływ u na zaw artość fu lw o kw asów .
U zyskane w yn iki dowodzą, że w szystkie stosow ane d aw ki obornika pow odow ały w zrost ilości fulw okw asów w głębszych poziom ach p rofilu glebowego. W yższe d aw ki obornika w p ły n ę ły rów nież na w zrost za w artości azotu fulw okw asów .
S to su n ek C:N w trzech fra k c ja c h fulw okw asów w aha się od 2 do 8. Szczególnie niskie w artości sto su n ku C:N (od 2 do 5) stw ierdzono w w ol nych fulw okw asach. F ulw okw asy pochodzące z gleb naw ożonych w y ż szym i daw kam i obornika w y k azu ją w iększe w artości sto su n k u C:N.
W p ł y w w y ż s z y c h d a w e k o b o r n i k a n a z a w a r t o ś ć k w a s ó w h u m i n o w y c h . F ra k c ja I kw asów hu m inow ych stanow i od 19% ogólnej zaw artości su b stan cji organicznej w poziom ie A \, z te n d en cją spadku do 7—8% w poziom ie B. Zaledw ie 4— 5% ogólnej z aw ar tości su b sta n c ji organicznej przy p ad a na fra k c ję II kw asów hum inow ych. W zrost zaw artości kw asów hum in ow y ch jest niem al w p ro st p ro p o rcjo n a ln y do wysokości stosow anej daw k i obornika. J e śli p rzy jąć za 100 za w artość kw asów hum ino w y ch w p ro filu gleby naw ożonej 2 0 0 q /h a obor nika, to odpow iednie liczby dla w yższych daw ek o trz y m u ją n astęp u jące w artości poziom d aw k i g/ha 2 0 0 400 600 -Ai 1 0 0 157 197 a2 1 0 0 135 175 В 1 0 0 1 1 2 145
A nalogicznie p rzed staw ia się p o rów nanie zaw artości azotu w kw asach hum inow ych z w y raźn iejszą ten d e n c ją w zro stu w całym pro filu gleby naw ożonej n ajw yższą daw ką obornika.
P orów n anie stosunków C:N w kw asach h um inow ych w skazuje, że w zajem n a zależność m iędzy ilością w ęgla i azotu jest na ogół stała, niezależnie od ilości obornika wnoszonego do gleby. K w asy hum inow e z poziom u A[ b ad anych gleb m ają sto su n ek C:N w a h a jąc y się w g ra nicach 1 2, n a to m ia st w poziom ach głębszych zbliża się do 6.
W zrastający p ro centow y udział kw asów hum inow ych w su b stan cji organicznej gleb naw ożonych w yższym i daw kam i obornika odbił się
w isto tn y sposób na sto su n ku kw asów hum inow ych do fulw okw asów (Ch:Cf). W poziom ie A j gleby naw ożonej 200 q /ha obornika w ynosi on 0,96, n ato m iast w glebie naw ożonej 600 q /h a obornika w zrósł do 1,30. W głębszych poziom ach p ro filu om aw ianych gleb stw ierdzono w yższą za w arto ść fulw okw asów , niż kw asów hum inow ych.
W p ł y w w y ż s z y c h d a w e k o b o r n i k a n a z a w a r t o ś ć h u m i n . N aw ożenie gleby w yższym i daw kam i obornika w płynęło na a b so lu tn y i pro cento w y w zrost zaw artości h u m in w całym p ro filu b a d an ych gleb. S tw ierdzono p raw ie d w u k ro tn y w zrost zaw artości h um in w glebie naw ożonej 400 q/ha obornika w porów n aniu z glebą naw ożoną 200 q/'ha. Podw yższenie daw ki obornika o 200 q /h a corocznie nie w y k a zało w p ły w u na zaw artość hum in . P ro cen to w y udział tej fra k c ji w całej zaw artości su b stan cji organicznej w zrósł z 49°/o w poziom ie A { gleby naw ożonej 200 q/ha obornika do 55% w glebie otrzy m u jącej 400 q/ha. W głębszych poziom ach obu gleb p ro cen tow y udział h u m in m aleje do 40— 42%, p rzy zachow aniu tych sam ych ten den cji.
Różnice w zaw artości azotu h u m in w poró w ny w any ch glebach b y ły jeszcze wyższe, poniew aż h u m in y z gleb silniej naw ożonych obornikiem w yk azały 2,5-krotnie wyższą zaw artość azotu. H u m in y pochodzące z poziom u A\ gleb naw ożonych w yższym i daw kam i obornika m iały sto sunek C : N ok. 11, gdy tym czasem w pozostałych glebach — 16— 18. Godne uw agi jest to, że wyższe daw ki obornika w p ły n ęły w isto tn y sposób na przesunięcie p ro p o rcji m iędzy poszczególnym i frak cjam i zw iązków próchnicow ych. D otyczy to szczególnie h u m in i kw asów h u m inow ych. F a k t ten m ożna by w yjaśnić zakładając, że w ysokie daw ki obornika nie m ogły ulec h u m ifik acji w ciągu 1 ro k u od ich p rzy o ra - nia. B rak w prost p roporcjonalnego w p ły w u w ysokich daw ek obornika na ogólną zaw artość su b sta n c ji organicznej, a szczególnie fulw okw asów i h um in można tłum aczyć in ten sy w n iejszy m rozw ojem m ikro o rgan iz m ów glebow ych. M iędzy in n ym G o r o d n y j [21] stw ierd ził w glebach naw ożonych w ysokim i daw kam i obornika w iększe ilości m ik ro organ iz m ów glebow ych oraz w iększe ilości w ydzielanego CO>.
M ineralizacja obornika pow oduje, że s tr a ty w ęgla organicznego są w iększe niż azotu. Toteż w zrost zaw artości azotu ogółem w glebie naw o żonej corocznie 600 q /h a obornika b y ł w yższy niż w zrost ogólnej za w artości su b sta n c ji organicznej. J a k pow ażny jest ten w zrost, św iadczą dane w yliczone przez M e r c i k a [35]. S tw ierd ził on, że p rzy jm u ją c za w artość azotu w glebie k om binacji N P K za 100, zaw artość tego p ie rw ia stk a w glebach naw ożonych w z rastający m i daw kam i obornika w aha się od 180 do 340. W zrost zaw artości kw asów hum inow ych w glebie n aw o żonej w yższym i daw kam i obornika może m ieć bardzo pow ażne znacze nie w p o p raw ian iu żyzności gleb bielicow ych. W odróżnieniu od fulw
o-W pływ w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia na p róch n icę g leb y 151
kw asów kw asy hum inow e so rb u jąc k a tio n y m eta li h a m u ją proces bie- licow ania gleb. J e g o r o w [27] uw aża k w asy hum inow e za n a jc e n n ie j szą fra k c ję próchnicy, w zbogacającą glebę w azot. Poniew aż m in e ra li zacja kw asów hum inow ych zachodzi powoli, dostarczanie dostępnego ro ślinom azotu odbyw a się w dłuższym okresie czasu. N iestety, w zbogacanie gleb wr azot na tej drodze je st tru d n e do p rzep row adzen ia w p rak ty c e rolniczej. T ak w ysokich daw ek obornika nie m ożna bow iem stosow ać masowo ze w zględu na jego b rak i nieopłacalność w św ietle rac h u n k u ekonom icznego.
R easum ując, w niniejszej p racy stw ierdzono isto tn y w zrost z aw ar tości zw iązków próchnicow ych w glebie p rzy zastosow aniu m niejszych daw ek obornika. Dowodzi to, że m ożna trw a le wzbogacać gleby w su b stan cję organiczną. W zrost zaw artości su b sta n c ji organicznej może m ieć pow ażne znaczenie w p opraw ie żyzności gleby, zwłaszcza p rzy rów no czesnym naw ożeniu gleb naw ozam i m in eraln y m i.
W N IO SK I
W yniki b ad ań dotyczące w pły w u 40-letniego naw ożenia naw ozam i m in e raln y m i oraz zróżnicow anym i daw kam i obornika n a su b stan cję o r ganiczną i n iek tó re skład n ik i m in e raln e w sk ierniew ickiej glebie b ieli- cowej pozw alają na sform ułow anie n astęp u jący ch wniosków:
1. N aw ożenie gleby obornikiem w y w iera isto tn y w pływ na za w artość su b sta n c ji organicznej w całym p ro filu glebow ym . N ajw yższą ak u m u lację su b stan cji organicznej stw ierdzono w glebie naw ożonej co rocznie 400 q/ha. Podw yższenie d aw ki obornika o dalsze 200 q /h a w pływ a w bardzo nieznacznym stop n iu na zaw artość su b sta n c ji o rg a nicznej w glebie. M niejsze daw ki obornika zw iększają głów nie zaw artość fulw okw asów w glebie, n ato m iast w yższe daw ki pow odują w iększy w zrost zaw artości kw asów h um inow ych i h u m in w całym pro filu gle bow ym .
2. Stosow ane w naw ożeniu gleby naw ozy m in eraln e w y k azały isto t n y w p ły w np. ogólną zaw artość su b sta n c ji organicznej oraz jej skład. S iarczan am onow y oraz sól potasow a, stosow ana łącznie z su p erfo sfatem (PK), nie m iały istotnego w pływ u na ogólną zaw artość su b sta n c ji o rg a nicznej w poziom ie A u n ato m iast doprow adziły do pow ażnego w zrostu zaw artości su b sta n c ji organicznej w poziom ach A 2 i B. Szczególny w pływ w y w ie ra ły om aw iane naw ozy (zwłaszcza siarczan am onow y) na w zrost zaw artości fulw okw asów w całym pro filu glebow ym .
W spółdziałanie sa le try sodowej z P K (NPK) w p ływ a na isto tn y w zrost zaw artości su b sta n c ji organicznej, pow odując ró w n o m iern y w zrost za w artości kw asów fulw ow ych, hu m inow ych i h u m in w poziom ie Aj, n a tom iast w yższy w zrost h u m in w poziom ach A 2, В i C,
W apnow anie na tle N P K obniża ogólną zaw artość su b sta n c ji org a nicznej w glebie w sk u tek pow ażnego spadku zaw artości fulw okw asów i hum in, n ato m iast zaw artość kw asów h u m inow ych isto tn ie w zrosła.
3. W ieloletnie naw ożenie gleby różnym i naw ozam i m in e raln y m i i obornikiem w pływ a na m ig rację fulw okw asów z poziom ów A L i A<> do poziom u В p ro filu glebowego. W ysoka zaw artość fulw okw asów w glebie nie naw ożonej, naw ożonej obornikiem , siarczanem am onow ym i PK , zwłaszcza w poziom ie B, m iało isto tn y w pły w na zakw aszenie gleby.
L IT E R A T U R A
[1] A n d r z e j e w s k i М.: W p ły w n a w o żen ia m in era ln eg o n a zaw artość z w ią z k ów p ró ch n ico w y ch w gleb ie. R oczn. N au k R oln., A -87-3, 1963, s. 481.
[2] B a u m a n n H.: 20-jäh rige V ersu ch serfa h ru n g en au f San d b od en . T a g u n g sb e r ich te 14, B erlin 1958, s. 117.
[3] B i e l c z i k o w a N. P.: Izm ien ien ija w sod ierżan ji i so sta w ie organ iczesk ow o w ie sz c z e s tw a tip iczn ow o seroziem a pri d litieln o m w n ie sie n ji n aw ozow o i m in ie -
raln ych u d obrenji. P o czw o w ied ien . 1948, nr 1, s. 39.
[4] В i e 1 с z i к o w а N. Р.: N iek o to ry je za k o n o m iern o sti sod ierżan ija so sta w a g u - m u sa i sw o jstw g u m u so w y ch w ie sz c z e s tw w g ła w n ie jsz y c h grupach poczw
SSSR . T rudy P oczw . Inst. A N S SSR , t. 38, 1951.
[5] B o g u s ł a w s k i E.: D as Z u sa m m en w irk en von G ründung und N -U m sa tz im B oden. Z. F. P fla n zen er n . Dun. B odenk., 8 6, 1959, 3, 223.
[6] B o r a t y ń s k i K. ; W i l k K.: O m etod ach ozn aczan ia w ę g la organ iczn ego w gleb ie. R oczn, G lebozn., 1953, d od atek do t. 7, s. 3.
[7] C o u l s o n C. B., D a v i e s R. J., L e v i s D.: P o ly p h en o ls in p la n ts hu m u s and soil. S o il Sei., 1957, 5, 83, nr 6.
[8] C z e r w i ń s k i Z.: Z aw artość p róch n icy, azotu ogóln ego i m in era łó w ila sty c h w p o szczeg ó ln y ch fra k cja ch m ech a n iczn y ch g leb y b ie lic o w e j p ia sk o w ej. Z .P.P.
N au k R oln., 1963, nr 40a.
[9] C z u b a R.: S tu d ia nad dyn am ik ą w ę g la organ iczn ego w b ielico w ej g leb ie p y ło w ej n aw ożon ej ob orn ik iem i n aw ozam i m in era ln y m i. R oczn. N au k R oln., t. 8 6, 1962, s. 91.
[1 0] D o b o s z y ń s k i L., D o b o s z y ń s k a J.: W arunki m eteo ro lo g iczn o -ro l- n icze S k ie r n ie w ic w czterd ziesto leciu 1921— 1960. R oczn. N auk. R oln., A -87-2, 1963.
[11] D o b r z a ń s k i B.: S p ra w o zd a n ie z badań nad d yn am ik ą gleb pod sta ty c z n y m i d o św ia d czen ia m i w K u tn ie i G o łęb iew ie. R oczn. N au k R oln. 87-A -2, 1953. [1 2] D o b r z a ń s k i B.: E in flu ss der D ü n gu ng a u f den H u m u sg eh a lt des B od en s.
Z eits. P fla n z. D üng. B odenk., 84, 1959.
[13] D u c h a f o u r P.: Sur le rôle de la m a tière organ iq u e dans les p h en o m en es de le s siv a g e at de pod zolization . A . A cad. Sei., 245, 1957.
[14] E b e r h a r d W. , K r z y s c h G.: S tic k sto ffg e h a lt und C:N V erh ä ltn is e in e s leh m ig en S an d b od en s und ih re A b h ä n g ig k eit von P fla g a rb eit und D üngung. Z eits. P fla n z. D üng. B odenk., 85, 1959.
[15] E v a n s L. Z., R u s s e l E. W.: T he adsorption of h u m ic acids and fu lv ic by clays. T he Jou rn al S o il Sei., v. 10, 1959, nr 1.
W p ływ w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia na p róch n icę g leb y 153
[16] G l a i g W. , B a u t e l s p a c h e r H.: E lek tro n en m ik ro sk o p isch e U n tersu ch u n gen an n a tü rlich en und sy n th e tisc h e n H u m in säu ren . Z eits. P fla n z. D üng. B odenk., 51, 1951, s. 1.
[17] F l a i g W. , S c h a r r e r K. , S c h o l l G.: Zur K en tn is der H u m in säu ren . U ber den E in flu ss v o n T h y m o h y d ro ch in en als M o d ellsu b sta n tz von H u m u s sto ffe n au f den K o h le n h y d r a tss to ffw e c h se l von G etreid e. Z eits. P fla n z. D üng.
B odenk., 76, 1957, s. 193.
[18] F l a i g W. , S c h a f f e r F., K l a m r o t h B.: Zur C h arak terisieru n g der H u m in säu ren des B od en s. Z eits., P fla n z., D üng. B odenk., 71, 1955, s. 33. [19] G e r i c k e B.: D ie B ed eu tu n g der E rn terü ck sta n d e fü r den H u m u sh a u sh a lt
des B od en s. Z eits. P fla n z. D üng. B odenk., 35, 1945 i 37, 1946. [20] G e r i c k e В /. H u m u s-fra g en . ibid, 1949, 43.
[2 1] G o r o d n y j N. G.: W lija n ije d litieln o w o sistiem a ticzesk o w o w n ie sie n ija ud o- b ren ji na n a k o p len ije h u m u sa w p o czw ie i urożaj sielsk o h o zia jstw ien n y ch k u ltu r. P o czw o w ied ien . 2, 1961.
[22] G ó r s k i M. , K r ó l i k o w s k i L.: Z aw artość z w ią zk ó w p róch n iczn ych w g leb ie w za leżn o ści od n aw ożen ia. R oczn. G lebozn., t. 2, 1952, s. 20.
[23] G ó r s k i M. , K u s z e l e w s k i L.: W p ły w n a w o żen ia o rgan iczn ego i m in e raln ego na za w a rto ść su b sta n cji organ iczn ej i skład p róch n icy g leb o w ej w ś w ie tle d o św ia d czeń w S k iern iew ica ch . R oczn. G lebozn., t. 13, 1963, z. 2.
[24] H a n D. W.: S o sta w p iereg n o jn y ch w ie sz c z e s tw i ich św ia ź z m in eraln oj czasti poczw . P o czw o w ied ien ., nr 1, 1959, s. 1 0.
[25] H a f m a n n E., H u m i u s W.: D ie A u sw irk u n g v e rsch ied en er p h y sio lo g i sch er D ü n gu ng au f ein ig e F ak toren der B od en fru ch tb a rk eit. Z eits. P flan z., D üng. B odenk., 70, 1955, s. 109.
[26] J e g o r o w W. E.: К itogam p c łu w ie k o w e g o op yta po issle d o w a n iju roli siew oob orota, m on ok u ltu r i u d ob ren ji w r o z w itji p łodoroda p oczw p o d zo lis- teg o typa. Z eits. P flan z. D üng. B odenk., 70, 1955, z. 2, s. 109.
[27] J e g o r o w W. E., Ł y k ó w A. M.: Iz m ie n ie n ije org a n iczesk o w o w ie sz c z e s tw a d iern o w o p o d zo listo j p oczw y p osle 5 0 -letn ieg o o sw o jen ija . P o czw o w ied ien ., 10, 1963.
[28] К o n о n o w а М. М.: O rgan iczesk oje w ie sz c z e stw o p oczw y. M osk w a 1963. [29] K o n o n o w a M. M., B i e l c z i k o w a N. P.: К izu czen iju p rirody h u m u so w y c h w ie sz c z e s tw p o czw y p rijem a m i fra k cjo n iro w a n ija . P o czw o w ied ien ., 11,
1960, s. 1.
[30] K o n o n o v / a M. M. , P a n k o w a N. A., B i e l c z i k o w a N. P.: Izm ie- n ie n ije w sod zierżan iju i so sta w ie o rgan iczesk ow o w e sz c z e stw a pri o k u ltu r- n ien ji poczw . P o czw o w ied ien ., 1, 1949, s. 28.
[31] K u r y ł o w i c z В., K o z a k i e w i c z A.: W ap n ow an ie g leb y a zw ią zk i p róch - niczn e. R o ln ictw o 1, Z eszy ty N a u k o w e SGG W , 1957.
[32] K u c a b a S.: C h a ra k tery sty k a p oziom ów p róch n iczn ych oraz ch em iczn ych w ła śc iw o ś c i gleb w y tw o rzo n y ch na sk ałach w ę g lo w y c h i b e z w ę g lo w y c h pod d rzew o sta n em św ierk o w y m .
[33] Ł a k o m i e ć I.: W p ły w w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia na zaw artość k a tio n ó w Mg, Ca, A l i F e w p ro filu g leb y b ie lic o w e j. P raca na str. 157.
[34] Ł y k ó w A. M.: D in am ik a h u m u sa pri d litieln o m p rim ien ien ji siew o o b o ro ta i m on ok u ltu r. D okł. T. S. Ch. A., nr 71, 1961.
[35] M e r c i k S.: W p ły w w ie lo le tn ie g o n a w o żen ia m in era ln eg o i organ iczn ego na za w a rto ść azotu i su b sta n cji organ iczn ej w gleb ie. R oczn. G lebozn., t. 12, 1962, s. 281.
