ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXI N R 3 WARSZAWA 2010: 5 -1 2
JACEK ANTONKTEWICZ
WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNE
ODPADÓW PRZEMYSŁOWYCH N A SKŁADOWISKACH
PHYSICOCHEMICAL PROPERTIES
OF INDUSTRIAL WASTE FROM LANDFILL
Katedra Chemii Rolnej i Środowiskowej, Uniwersytet Rolniczy w KrakowieAbstract: With the growing requirements o f environmental protection, it is necessary to assess the
contamination o f soils affected by waste sites that cause nuisance to the environment. In order to preci sely determine the range o f the pollutant source from the landfills on the environment, its individual elements should be researched. The aim o f this study was to determine the negative effect on areas near industrial landfills (furnace waste and carbide residue) located in the vicinity o f the chemical plant „Syn thesis” in Oświęcim. A total o f 17 soil samples, collected from the depth o f 0 -2 0 cm, were subject to physicochemical analyses. Grain size distribution analysis revealed that furnace ashes were mainly com posed o f silts and the carbide residue was represented by sand and silt fraction. The carbide residue had neutral and alkaline reaction and the furnace ashes had a variable reaction from acidic to alkaline. Furnace ashes and carbide residue were characterized by a much higher content o f organic carbon. All samples displayed a low level o f available phosphorus.
Słowa kluczowe: właściwości fizykochemiczne, składowiska popiołów paleniskowych, składowiska
wapna pokarbidowego.
Key words: physicochemical properties, furnace ashes landfill, carbide lime landfill.
WSTĘP
Składowanie odpadów przemysłowych jest w Polsce głównym sposobem ich unieszkodliwiania. Sposób ten może stanowić znaczne zagrożenie dla środowiska, zwłaszcza w przypadku nieprawidłowego wykonania i zlokalizowania składowiska [Kowalczyk 1995; Rozporządzenie 2003; Stępniak 2002].
Odpady zdeponowane na składowiskach często degradują większe obszary niż same bezpośrednio zajmują. M ogą negatywnie oddziaływać na wiele elementów środowiska przyrodniczego, poprzez odcieki, gazy wydzielające się z ich masy czy emisję do atmosfery frakcji pylących, zatruwają: wody powierzchniowe i podziemne, glebę [Białecka 2002; Mocek, Owczarzak 2001; Niemyska-Łukaszuk i in. 2003]. Poznanie właściwości fizykochemicznych odpadów przemysłowych umożliwi dobór optymalnych metod biologicznej rekultywacji składowisk [Antonkiewicz, Radkowski 2006; Klimont, Bulińska- Radomska 2009]. Ważnym zagadnieniem jest także monitoring składowisk odpadów
przemysłowych zamkniętych, zrekultywowanych, które mogą obniżać walory środowis kowe i produkcyjne przyległych terenów [Koc-Jurczyk, Jurczyk 2007; Rozporządzenie 2002]. Celem niniejszej pracy było poznanie właściwości fizycznych i chemicznych popiołów paleniskowych i wapna pokarbidowego na składowiskach.
OBIEKT, ZAKRES I METODYKA BADAŃ
Badano próbki ze składowiska popiołu paleniskowego (I) i składowiska wapna pokarbidowego (II) zlokalizowanych na wschód od Spółki „Synthos” S.A. w Oświęcimiu.
I. Składowisko popiołu paleniskowego obejmuje cztery kwatery (K, L, Ł, M) popiołowe o łącznej powierzchni 10,3 ha.
II. Składowisko wapna pokarbidowego (Osadnik III) zajmuje powierzchnię 10,5 ha. Od kwietnia 1998 roku w związku z zatrzymaniem produkcji karbidu zakończono składowanie wymienionego odpadu.
Składowane mieszanki: popiołowo-żużlowa (kod: 10 01 80) oraz wapno pokarbidowe (kod: 07 01 80) doprowadza się hydrotransportem i umieszcza w oddzielnych kwaterach. Kwatery popiołowe i wapienne zaopatrzone zostały w studnie przelewowe kierujące odcieki do oczyszczalni Spółki.
Podłoże wymienionych składowisk (Osadnika III) stanowi warstwa wodonośna utworów czwartorzędowych przepuszczalnych (żwiry, piaski i pospółki) pokiyta płaszczem gruntów mało przepuszczalnych o grubości ok. 3 m, reprezentowanych przez iły, gliny pylaste, gliny piaszczyste i piaski gliniaste charakteryzujące się niskim współczynnikiem przepuszczalności gruntów od 10 6 do 10'11 m-s"1. Na płaszczu tym zalega warstwa ziemi o grubości od 30 do 40 cm. Teren pod budowę składowiska nie wymagał dodatkowego uszczelniania, ponieważ odznaczał się on niskim współczynnikiem przepuszczalności.
Zakres badań przeprowadzonych w 2008 r. obejmował materiał reprezentujący nieczynną kwaterę (L) popiołów paleniskowych (10 próbek) i kwaterę wapna pokarbi dowego (7 próbek).
Analizie fizykochemicznej poddano łącznie 17 próbek pobranych z warstwy 0-20 cm za pom ocą laski Egnera. W pobranym materiale oznaczono podstawowe właściwości fizykochemiczne metodami ogólnie przyjętymi w laboratoriach chemiczno-rolniczych. Były to następujące oznaczenia: skład granulometryczny - metodą Bouyoucosa-Casagrande'a w modyfikacji Prószyńskiego, pH - w wodzie destylowanej i roztworze 1 mol KCl-dm"3, zawartość węgla organicznego - metodą Tiurina, zawartość przyswajalnego fosforu i potasu - metodą Egnera-Riehma, zawartość przyswajalnego magnezu - metodąSchachtschabela oraz zawartość kationów wymiennych w octanie amonu [Łabętowicz 1998; Mocek i in. 2000].
Do obliczeń statystycznych wykorzystano arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel 7.0 i Statistica v. 7.1. Wyliczono podstawowe parametry statystyczne: wartość minimalną, maksymalną, średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe i współczynnik zmienności. Ponadto obliczono współczynniki korelacji liniowej (r) opisujące zależności między właściwościami fizykochemicznymi badanych odpadów.
WYNIKI I DYSKUSJA
Skład granulom etryczny. Skład granulom etryczny popiołów paleniskowych cechowała duża zmienność. Stosując klasyfikację gleboznawczą stwierdzono, że w popiołach paleniskowych dominują utwory o uziamieniu pyłów, występowały tam także piaski gliniaste mocne pylaste (tab. 1). Próbki wapna pokarbidowego miały w
Właściwości fizykochemiczne składowisk odpadów przemysłowych 7 przeważającej części uziamienie piasków słabo gliniastych, występował także piasek gliniasty mocny oraz pył zwykły. Średnia ilość frakcji pyłowych była dość znaczna i wynosiła około 32%, natomiast części spławialnych (< 0,02 mm) około 13%. W porównaniu z mineralnymi utworami glebowymi popioły paleniskowe mająniskągęstość właściwą i objętościową oraz słabą spoistość cząstek i dlatego wykazują dużą podatność na erozję wietrznąi wodną [Kucowski i in. 1997]. Duży udział frakcji pyłowych w popiołach sprzyja procesom ich pylenia na otaczające środowisko [Andruszczak i in. 1981; Kucowski i in. 1997]. Niewielka ilość części ilastych zwłaszcza w wapnie pokarbidowym sprzyja wymywaniu składników pokarmowych wraz z odciekami [Antonkiewicz 2007]. O właściwościach fizykochemicznych odpadów decyduje w dużej mierze sposób ich transportu i związane z tym przewarstwienia powstałe w wyniku scementowania zbitych lub luźnych utworów, jako rezultat segregacji wodnej w czasie składowania [Maciak i in. 1974]. Specyficzne właściwości fizyczne skały popiołowej i wapna pokarbidowego nie mają odpowiednika w przyrodzie [Gilewska, Spychalski 2002]. Poznane właściwości fizyczne popiołów paleniskowych i wapna pokarbidowego sprawiają, że są one dobrym podłożem do zabiegów rekultywacyjnych.
Odczyn. Odczyn próbek pobranych z nieczynnej kwatery odpadów paleniskowych i wapna pokarbidowego był przeważnie obojętny i alkaliczny (pH a dochodzi do 8,14), tylko w dwóch przypadkach jest lekko kwaśny - najniższa wartość pHKC1 wynosiła 5,75 (tab. 2). Stwierdzono, że odczyn skały popiołowej był nieco mniej zasadowy w porównaniu z wapnem pokarbidowym. Współczynnik zmienności wartości pH dla popiołu i wapna był niewielki i kształtował się w zakresie 13-15%. Stwierdzono, że próbki popiołów i wapna charakteryzowały się znacznie mniejszymi wartościami pH mierzonymi w 1-molowym KC1 niż w H2Ó. Z literatury wynika, że popioły paleniskowe oraz wapno pokarbidowe są wysoko zasadowe z racji dużej zawartości wapnia [Antonkiewicz 2007; Gilewska 1999; Kac-Kacas, Drzas 1968]. W badaniach własnych stwierdzono, że odczyn wapna i popiołów nie był nadmiernie alkaliczny w stosunku do potrzeb roślin pionierskich, stąd wymienione kwatery zasiedlająmiędzy innymi takie rośliny, jak: trzcinnik piaskowy (Calamagrostis epigejos L.),
TABELA 1. U ziarnie nie w analizowanych próbkach ze składowisk TABLE 1. Grain size distribution in investigated samples from dumps Paramet
Parameter
Procentowa zawartość frakcji o średnicy [mm] Percentage o f fractions with diameter [mm]
1,0-0,1 0 ,1 -0 ,0 5 0 ,0 5 -0 ,0 2 0 ,0 2 -0 ,0 0 6 0 ,0 0 6 -0 ,0 0 2 < 0,002 Kwatery popiołów paleniskowych - Incineration ash quarters
Min. 13,00 3,00 8,00 8,00 1,00 0,00
Max. 6 6,00 34,00 52,00 16,00 13,00 18,00
Średnia* 3 3,00 15,50 30,10 12,10 5,20 4 ,10
Odch ST** 17,79 9,00 14,96 2 ,69 3,22 5,28
V%*** 53,91 58,04 49,71 2 2 ,1 9 6 2 ,02 128,78
Kwatera wapna pokarbidowego - Lime carbide quarter
Min. 3 9 ,0 0 14,00 6,00 3,00 1,00 0,00
Max. 7 5 ,0 0 23,00 2 5 ,0 0 15,00 5 ,00 3,00
Średnia 5 6 ,00 18,43 13,57 9,43 3,29 0,71
Odch ST 12,45 3,78 6,24 4,35 1,60 1,11
V% 22,23 20,51 4 5 ,9 9 4 6 ,1 7 4 8 ,8 0 155,78
* Średnia - Mean; ** Odchylenie standardowe - Standard deviation; * * * Współczynnik zmienności - Variability coefficient
TABELA 2. Wartość pH, zawartość węgla organicznego oraz przyswajalnych P, K i Mg TABLE 2. Walue o f pH and content o f organic C and available P, K and Mg
Parametr* Parameter pH C-Org. Organie C [g • k g '] Przyswajalny; Available [mg • k g '1] h2o KC1 P K Mg
Kwatery popiołów paleniskowych - Incineration ash quarters
Min. 6,10 5,75 2 8 ,1 0 113,36 52,97 242,31
Max. 9,34 8,60 9 4 ,2 0 |4 2 ,78 4 6 8 ,3 4 711,42
Średnia* 7,59 7,05 55,71 |2 5 ,5 7 2 4 5 ,6 0 4 6 5 ,7 4
Odch ST** 1,07 0,93 18,19 11,06 143,56 161,10
v% *** 14,13 13,13 3 2,65 4 3 ,2 6 58,45 34,59
Kwatera wapna pokarbidowego - Lime carbide quarter
Min. 7,52 6,82 21,8 16,11 70,15 2,23
Max. 11,17 10,24 9 4,80 86,03 3 4 1 ,0 7 23,45
Średnia 8,88 8,14 5 5,26 41,06 2 2 3 ,1 8 9,31
Odch ST 1,20 1,27 2 8 ,9 6 23,31 89,87 7,27
V% 13,48 15,53 52,41 5 6 ,76 4 0 ,2 7 78,07
^Objaśnienia jak w tab. 1 - Explanation as in Table 1
wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare L.), brzoza (Betula) i wierzba (Salix). Popiół paleniskowy o takim odczynie może być użyty do rekultywacji innych kwaśnych odpadów oraz terenów przemysłowych [Strzyszcz 2004]. Na składowiskach w wyniku przemian chemicznych oraz wymywania składników alkalicznych odczyn składowanych popiołów paleniskowych systematycznie staje się mniej zasadowy.
Węgiel organiczny. Średnie i maksymalne zawartości węgla organicznego w próbkach popiołów paleniskowych i wapna pokarbidowego były bardzo zbliżone i wynosiły odpow iednio 55 g*kg_1 s.m. oraz 94 g*kg-1 s.m. (tab. 2). W próbkach wapna pokarbidowego występowała jednak większa zmienność i wyższe odchylenie standardowe. W wyniku systematycznie rozszerzającego się porostu naturalnego roślin zasiedlających składowiska i dostarczających biomasę badane próbki popiołów i wapna pokarbidowego charakteryzują się w yższą zaw artością węgla organicznego niż gleby uprawne [Andruszczak i in. 1981; Gilewska, Spychalski 2002]. Węgiel organiczny w popiołach paleniskowych występuje głównie w postaci okruchów niespalonego węgla, czyli w formie niezbyt aktywnej w środowisku glebowym [Strzyszcz 2004].
Przyswajalny fosfor, potas i magnez. Zasobność popiołów paleniskowych i wapna pokarbidowego w przyswajalny fosfor, potas i magnez oceniano według liczb granicznych [Zalecenia nawozowe 1990]. W niniejszych badaniach zarówno w popiołach, jak i w wapnie stwierdzono niską zawartość przyswajalnego fosforu. Zawartość przyswajalnego fosforu w wapnie pokarbidowym była nieco wyższa niż w popiołach paleniskowych. Z literatury wynika, że zawartość przysw ajalnych związków fosforu w popiołach paleniskowych jest niewielka [Gilewską Spychalski 2002; Niedźwiecki i in. 2007], ponadto fosfor w popiołach zasadowych występuje w formach związków trudno rozpuszczalnych. Ich budowa oscyluje między hydroksyloapatytem a hydroksyapatytem. W popiołach paleniskowych można również stwierdzić obecność fosforanów glinu i żelaza, które dodatkowo zmniejszajądostępność fosforu dla roślin [Łączny 1983]. Wymienione właści wości fizykochemiczne popiołów sprawiają, że dawki fosforu pod rośliny rekultywa cyjne powinny być wyższe niż normalnie ze względu na uwstecznianie fosforu przy dużej zasadowości i dużej zawartości glinu [Andruszczak i in.1981].
Właściwości fizykochemiczne składowisk odpadów przemysłowych 9
Średnia zawartość przyswajalnego potasu w odpadach paleniskowych i wapnie pokarbidowym wynosiła ponad 220 mg K-kg"1 s.m., co należy uznać jako wysoką, jednak wśród próbek występowała bardzo duża zmienność, maksymalna zawartość tego makroskładnika w popiołach wynosiła prawie 470 mg K-kg-1 s.m., a minimalna 50 mg K-kg 1 s.m. Niższe zawartości przyswajalnego potasu stwierdzano w wapnie pokarbido wym. Zawartość przyswajalnego magnezu w popiołach paleniskowych była według liczb granicznych bardzo wysoka, natomiast w wapnie pokarbidowym bardzo niska (tab. 2). Niską zawartość przyswajalnego magnezu w wapnie pokarbidowym stwierdzono już we wcześniejszych badaniach [Antonkiewicz 2007]. Wysokie zawartości przyswajalnego potasu i magnezu w popiołach paleniskowych odpowiadały glebom o dużej zasobności. Dzięki temu popioły bogate w przyswajalny potas i magnez mogą stanowić dobre źródło składników w podłożach wykorzystywanych do biologicznej rekultywacji terenów poprzemysłowych.
Kationy zasadowe. Zawartość kationów zasadowych w popiołach paleniskowych oraz wapnie pokarbidowym była wyższa w porównaniu z glebami mineralnymi (tab. 3). W niniejszych badaniach stwierdzono wysokie wartości sumy zasad wymiennych. Zarejestrowane wysokie wartości związane były przede wszystkim z dużą zawartością kationu wapnia. Suma zawartości poszczególnych kationów zasadowych w wapnie pokarbidowym była wyższa aniżeli w popiołach paleniskowych. Wynika to przede wszystkim, w porównaniu z popiołem paleniskowym, z wyższej zawartości wapnia w odpadzie, jakim jest wapno pokarbidowe. Największy udział w sumie zasad miał kation wapnia, następnie - magnezu, potasu, a najmniejszy - sodu.
Z literatury wynika, że wysokie wartości otrzymane przy oznaczaniu sumy zasad wymiennych związane są prawdopodobnie z dużą zawartością kationów jednowartoś- ciowych, szczególnie sodu [Andruszczak i in 1981]. W badaniach własnych stwierdzono natomiast niewielki, sięgający średnio 5-10% udział kationów jednowartościowych w całkowitej zawartości zasad wymiennych i jednocześnie bardzo duży udział kationu wapnia wynoszący średnio 85% całkowitej zawartości sumy wszystkich kationów. Wyższa alkaliczność wapna pokarbidowego w porównaniu z popiołami uwarunkowana jest także
TABELA 3. Zawartość kationów zasadowych w odpadach na składowiskach TABLE 3. Content o f basic cations in industrial waste on landfill
Parametr* Ca Mg K N a S - BS**
Parametr [mmol(-r)/kg]
Kwatery popiołów paleniskowych - Incineration ash quarters
Min. 145,00 10,50 7,81 1,48 168,00
Max. 766,00 33,40 167,00 51,50 934,33
Średnia* 427,30 16,80 61,84 9,37 515,31
Odch ST** 252,26 7,024 67,18 15,43 315,65
v% *** 59,04 1,80 108,64 164,73 61,25
Kwatera wapna pokarbidowego - Carbide lime quarter
Min. 380,00 8,90 15,20 2,11 423,80
Max. 665,00 33,30 76,00 5,25 759,25
Średnia 530,71 24,93 4 9,97 3,38 608,99
Odch ST 97,50 8,22 20,92 1,13 117,54
V% 18,37 32,97 41,86 33,37 19,30
*Objaśnienia jak w tab. 1 - Explanation as in Table 1; ** S - suma zasad; BS - sum o f basic cations
TABELA 4. W spółczynniki korelacji liniowej (r) między w łaściw ościam i fizykochemicznymi od p ad ów
TABELA 4 . Correlation coefficients (r) betw een physicochem ical properties o f w astes W yszcze gólnienie Specification pH C -org. Org. C Przyswajalny Available
Kationy zasadow e wymienne Basic exchangeable cations
h2o KC1 P K M g Ca M g K N a
Piasek - Sand 0 ,5 0 0 ,5 2
P ył gruby C oarse silt -0 ,5 5 Pył drobny Fine silt - 0 ,5 0 - 0 ,5 2 -0 ,5 8 2 pył - 2 silt -0 ,5 7
Ił pył. drob. Fine silty clay
0 ,7 7 Ił koloidalny C olo id clay 0,83 2 ił - 2 clay -0 ,4 9 0,5 5 0 ,6 8 PHH20 0 ,5 8 0 ,5 7 PHkci 0,61 0 ,5 6 P przysw. P available 0 ,5 4 -0 ,5 2 0 ,6 9 0 ,8 7 K przysw. K available 0 ,6 9 0 ,8 7 M g przysw. M g available 0 ,4 9 M g wymienny M g exchangeable 0 ,6 6 0 ,5 0 -0 ,6 0 K wymienny K exchangeable 0 ,8 4 r istotny przy p = 0 ,0 5 , significant at p = 0 .0 5
znaczną zawartością wapnia wymiennego. Wcześniejsze badania Wojcieszczuk i in. [2001 ], wykazały, że popioły paleniskowe bogate są w wapń, magnez i sód i w związku z tym możliwe jest wykorzystanie ich jako nawozu mineralnego i równocześnie przyczyniają się do odkwaszenia gleby. Z punktu widzenia rekultywacji biologicznej przewaga sodu nad pozostałymi kationami zasadowymi nie jest korzystna, ponieważ prowadzi do nadmiernego zasolenia [Strzyszcz 2004]. W badaniach własnych stwierdzono korzystny udział kationów zasadowych (Ca>Mg>K>Na) typowy dla gleb. Korzystny układ kationów na składowiskach popiołów i wapna wystąpił po kilkunastu latach, co było związane z szeregiem przemian chemicznych, jakim w tym czasie ulegały odpady.
Współczynniki korelacji. W niniejszej pracy zarejestrowano występowanie statys tycznie istotnych związków między wybranymi właściwościami fizykochemicznymi odpadów przem ysłow ych (tab. 4). Stwierdzono, że pH odpadów było dodatnio skorelowane z zawartością frakcji piasku, natomiast ujemnie z zawartością frakcji pyłu oraz iłu. Obecność kationów zasadowych w odpadach wpływała istotnie na odczyn podłoża oraz zawartość przyswajalnych składników (P, K, Mg). Z badań własnych wynika, że
Właściwości fizykochemiczne składowisk odpadów przemysłowych 11
wysoka wartość pH odpadów uwarunkowana jest znaczną ilością metali alkalicznych, głównie wapnia i magnezu (tab. 3). Zawartość węgla organicznego w odpadach korelowała z ilością iłu oraz przyswajalnego fosforu i wymiennego magnezu wchodzącego w skład sumy zasad. Ilość wymiennego sodu w badanych odpadach ujemnie skorelowana była z zawartością pyłu grubego oraz dodatnio z obecnością frakcji ilastych.
WNIOSKI
1. Badane popioły paleniskowe miały uziarnienie odpowiadające najczęściej utworom pyłowym, a wapno pokarbidowe - głównie piaskom słabo gliniastym.
2. Odczyn popiołów i wapna pokarbidowego był przeważnie obojętny i alkaliczny. 3. Zawartość węgla organicznego w obu odpadach była bardzo zbliżona, z tym że w
popiołach paleniskowych była nieznacznie wyższa od zawartości w wapnie pokarbi- dowym.
4. W badanych popiołach i wapnie pokarbidowym stwierdzono niską zawartość przy swajalnego fosforu i wysoką zawartość przyswajalnego potasu. Zawartość przyswa jalnego magnezu w popiołach była natomiast na poziomie bardzo wysokim, a w wap nie pokarbidowym na poziomie bardzo niskim.
5. W sumie kationów zasadowych w badanych odpadach największy udział miał kation wapnia, następnie kilkukrotnie mniejszy - magnezu, potasu, a najmniejszy - sodu. 6. Wartości współczynników korelacji wskazują na istotne zależności pomiędzy właści
wościami fizykochemicznymi odpadów.
LITERATURA
A N D R U SZ C Z A K E., STRĄC ZYŃSKI S., ŻURAWSKI II., PABIN J., KAM IŃSKA W. 1981: W łaściw ości fizyczne i chemiczne popiołów z hałdy Elektrociepłowni Czechnica oraz skład chem iczny roślin zasiedla jących hałdę. Roczn. Glebozn. 32, 2: 2 5 -3 5 .
ANTONKIEWICZ J. 2007: Ocena zawartości metali ciężkich w trzcinniku piaskowym występującym na składo wiskach odpadów paleniskowych i wapna pokarbidowego. Zesz. Probl. P ost. Nauk Roln. 518: 11-22. ANTONKIEWICZ J., RADKOWSKI A. 2006: Przydatność wybranych gatunków traw i roślin motylkowatych
do biologicznej rekultywacji składowisk popiołów paleniskowych. Annales UMCS, sec. E 61: 413 -4 2 1 . BIAŁECKA B. 2002: Badania wpływu składowiska odpadów komunalnych na stan powietrza atmosferyczne
go. Ochr. Pow. i Probl. Odpad. 36, 4: 160-166.
GILEWSKA M. 1999: Utilization o f sewage sludge in the reclamation o f post mining soil and ash disposal sites.
Rocz. AR Pozn. CCCX, Melior. Inż. Środ. 20, II: 2 7 3 -2 8 1 .
GILEWSKA M ., SPYCHALSKI W. 2002: W łaściwości gruntów składowiska popiołów elektrownianych. Rocz.
AR Pozn. CC CX LII Melior. Inż. Środ. 23: 9 5 -1 0 1 .
K A C -K A C A S M ., DRZAS K. 1968: B adania nad przydatnością niektórych odpadów przem ysłow ych do wapnowania gleb kwaśnych. Cz. I. Wapno posodowe, wapno pocelulozow e, wapno pokarbidowe, wapno pokekow e, pyły z elektrofiltrów elektrowni. Pam. P u ł.-P ra ce IIJNG 32: 6 7 -8 7 .
KOC-JURCZYK J., JURCZYK Ł. 2007: E fficien cy o f removal o f heavy metals from m unicipal landfill leachate. J. E lem entol. 12(4): 3 2 7 -3 3 4 .
KLIMONT K., BULIŃSKA-RADOMSKA Z. 2009: Badanie rozwoju wybranych gatunków traw do umacniania składow isk popiołów paleniskow ych z elektrociepłowni. P robl. Inż. Roln. 2: 135 -1 4 4 .
KOWALCZYK A. 1995: Zasady lokalizowania składowisk odpadów w aspekcie wód podziemnych. Ochr. Pow.
i P robl. O dpad. 1: 2 4 -2 7 .
KUCOWSKI J., LA U DYN D., PRZEKWAS M. 1997: Energetyka a ochrona środowiska. Wyd. Nauk. Techn., Warszawa: 484 ss.
ŁABĘTOW ICZ J. 1998: Wybrane m etody analizy chem icznej gleby, roślin i nawozów. Wyd. SGGW -AR, Warszawa: 144 ss.
ŁĄCZNY M.J. 1983: Równowaga stężenia jonów fosforanowych w wodnych roztworach popiołów lotnych.
Arch. Ochr. Środ. 3 -4 : 8 3 -9 3 .
M ACIAK R, LIWSKI S., BIERNA CK A E. 1974: W łaściw ości fizykochem iczne i biochem iczne utworów ze składowisk popiołu po węglu brunatnym i kamiennym. Rocz. Glebozn. 25, 3: 191-205.
MOCEK A , DRZYMAŁA S., MASZNER P. 2000: Geneza, analiza i klasyfikacja gleb. Wyd. AR Poznań: 416 ss. MOCEK A., OWCZARZAK W. 2001: W pływ składowiska odpadów w Czmoniu na przyległe grunty uprawne.
Zesz. P robl. Post. N auk Roln. 477: 421—430.
NIEDŹWIECKI E., MELLER E., KĘSEK S., JAKUBIK A. 2007: W łaściwości fizykochemiczne popiołów ze spalania odpadów drzewnych w zakładzie Kronopol w Żarach oraz m ożliwości i sposoby ich zagospodaro wania. Zesz. P robl. Post. N auk Roln. 518: 119-125.
NIEM YSK A-ŁUK ASZU K J., NICIĄ P., CIARKOWSKA K., ZAD RO ŻNY P. 2003: Oddziaływanie składowi ska odpadów komunalnych na wybrane w łaściw ości gleb. A cta Agraria et Sih., Ser. Agr. 40: 111-119. ROZPORZĄDZENIE 2002: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 grudnia 2002 r. w sprawie zakresu,
czasu, sposobu oraz warunków prowadzenia monitoringu składowisk odpadów. Dz. U. RP, Nr 220, poz. 1858.
ROZPORZĄDZENIE 2003: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegó łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dz. U. RP, Nr 61, poz. 549.
STĘPNIAK S. 2002: Technologia deponowania pyłów i żużli ze spalarni na przykładzie niem ieckiego składo w iska odpadów niebezpiecznych. Ochrona P ow ietrza i P roblem y O dpadów 36, 3: 110-113.
STRZYSZCZ Z. 2004: O cena przydatności i zasady stosow an ia różnorodnych odpadów do rekultywacji zw ałow isk oraz terenów zdegradowanych działalnością przem ysłową. Wyd. Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska, PAN, Prace i Studia 60: 82 ss.
WOJCIESZCZUK T., NIEDŹWIECKI E., MELLER E. 2001: Zawartość wapnia, magnezu i sodu w przesą czach glebow ych w zależności od zastosowanej dawki popiołu. Biul. M agnezol. 6(3): 4 0 5 -4 1 0 . ZALECENIA NAWOZOWE. 1990: Liczby graniczne do w yceny zawartości w glebach m akro- i m ikroele
mentów. Wyd. IUNG, Seria P (44): 26 ss.
Dr inż. Jacek Antonkiewicz
Katedra Chemii Rolnej i Środowiskowej, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków
