JAN KRYSZAK, ANNA KRYSZAK, AGNIESZKA KLARZYŃSKA
WALORY PRZYRODNICZO-UŻYTKOWE ŁĄK
DOLINY NOTECI W REJONIE ODKRYWKI
WĘGLA BRUNATNEGO „LUBSTÓW”
THE NATURAL AND USEFULNESS VALUES
OF MEADOWS IN THE NOTEĆ RIVER VALLEY
IN THE NEIGHBOURHOOD OF LUBSTÓW LIGNITE PIT
Katedra Łąkarstwa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
A b s tr a c t: T h e aim o f the p erform ed in v e stig a tio n s w a s to a s s e s s the in flu e n c e o f the “ L ub
stó w ” b row n coal op en cast m in e on the current con d ition o f n eigh b ou rin g m e a d o w s and their natural and u sefu ln ess v alu es. C orrelations b etw een the d istan ce from the open cast m in e and natural and e c o n o m ic a l properties o f the id en tified floristic ty p es o f m e a d o w s w e re a ssesse d . The natural va lu es w ere evalu ated on the basis o f the fo llo w in g param eters: the total num ber o f s p e c ie s as w e ll as in flo r is tic su r v e y s, sy n a n th ro p iza tio n d e g r ee , S h a n n o n -W ien er flo r istic diversity in d ex ( H ’) [M agurran 1983] and according to O ś w it [2 0 0 0 ] m eth od. M ea d o w sw ard u s e fu ln e s s v a lu e s w e r e e v a lu a te d on the b a s is o f h a y y ie ld s and u s e fu ln e s s v a lu e n u m b er (U V N ) [F ilip e k 1 9 7 3 ]. In a d d itio n , on the b a sis o f the E lle n b e r g ’s p h y to -in d ic a tio n m eth o d [1 9 9 2 ], m ajor site factors su ch as: m oisture content (F ), soil reaction (R ) as w e ll as so il nitrogen content (N ) w ere also evalu ated . T he im pact o f the “ L u b stów ” brow n coal op en cast m ine w as apparent, prim arily, in ch a n g es in the site m oisture content. T he e ffe c t o f th ese ch a n g es led to- alterations in the flo ristic co v er resultin g in the reduction o f the natural s ig n ifica n ce and u se fu l n ess v a lu e s o f m e a d o w c o m m u n ities. A s the d istan ce from the o p en cast m in e increased, the s p e c ie s w ea lth and flo ristic d iv ersity o f the m e a d o w s also in creased . In site s situated further aw ay from the b ro w n c o a l o p en ca st m in e, h igh er m o istu re co n ten t o f m e a d o w s w a s foun d resultin g in high er v a lu es o f the U V N index.
S ło w a k lu c z o w e : dolin a N o te c i, sie d lisk o , typy zb io ro w isk , w alory u ż y tk o w e (liczb a w artości
u żytk ow ej - L W U ), w a lo ry przyrod n icze u ży tk ó w z ie lo n y ch .
K e y w o r d s : N o te c river va lley , site, sw ard typ es, natural valu e, u sefu ln ess va lu e o f grasslands
(u sefu ln ess valu e nu m ber - U V N ).
WSTĘP
Skład florystyczny łąk, a tym samym ich produktywność ściśle zależy od reżimu płytkich wód gruntowych, tym bardziej że ich występowanie jest najczęściej związane z glebami torfowo-murszowymi. Przesuszenie gleb powoduje rozpylenie torfu, co prowadzi do słabszego zadamienia oraz zmian w składzie florystycznym runi. Wskutek tego często
następuje stopniowa degradacja trwałych użytków zielonych [Barabasz 1994; Grynia, Kryszak 2000; Kryszak i in. 2003]. Eksploatacja węgla brunatnego i potrzeba odwodnienia odkrywek powoduje powstanie leja depresyjnego i prowadzi do najsilniejszego przesuszenia na terenach bezpośrednio przylegających do wyrobisk [Mocek i in. 2006].
W wyniku oddziaływania odkrywki kopalni węgla brunatnego „Lubstów” położonej w dolinie rzeki Noteci zauważa się niekorzystne zmiany zachodzące w zbiorowiskach łąkowych. Dlatego też, w celu ich dokładniejszego określenia, dokonano oceny aktualnego stanu sąsiadujących z nią łąk, zwracając szczególną uwagę na ich walory przyrodnicze i użytkowe.
MATERIAŁ I METODY
Badania florystyczne prowadzono w sezonie wegetacyjnym 2004, na użytkach zielonych, w czterech m iejscow ościach, w pobliżu odkrywki w ęgla brunatnego „Lubstów”. Łąki te były oddalone od wyrobiska: w Pogorzałach - ok. 300 m, Nykielu - ok. 1000 m, Dziadochu - ok. 1500 m i Rybnie - ok. 1800 m. Analiza botaniczna roślinności łąkowej dała podstawy do wyróżnienia typów florystycznych, określenia ich walorów przyrodniczych oraz oszacow ania wartości użytkowej łąk. Walory przyrodnicze wyróżnionych typów florystycznych oceniono na podstawie: liczby gatunków (ogólnej i w zdjęciu florystycznym), stopnia synantropizacji, wskaźnika różnorodności florystycznej Shannona-Wienera (FT) [Magurran 1983] oraz metody Oświta [2000]. Wartość użytkową runi łąk określono na podstawie plonów siana oraz liczby wartości użytkowej (LWU) według Filipka [1973]. Ponadto oceniono warunki siedliskowe m etodą fitoindykacyjną, na podstawie wskaźników Ellenberga [1992], a mianowicie: uwilgotnienia (F), odczynu gleby (R) oraz zasobności gleby w azot (N).
WYNIKI
Charakterystyka florystyczna wyróżnionych typów łąk
Skład florystyczny łąk w rejonie odkrywki „Lubstów ” ukształtow ał się przede wszystkim wskutek aktualnego ich użytkowania, a ponadto jak podają Mocek i in. [2006], wcześniejszego naturalnego obniżenia poziomu wód gruntowych w dolinie Noteci oraz odwodnienia lejem depresyjnym. Obecnie wszystkie badane kompleksy łąkowe zajmują siedliska definiowane jako „świeże”, tj. umiarkowanie wilgotne. Jednakże w runi badanych łąk stwierdza się symptomy przesychania siedlisk. Najwyraźniej obserwowane są one w najbliższym sąsiedztwie wyrobiska. Tutaj wyróżniono typy florystyczne: rajgrasu wyniosłego oraz kostrzewy czerwonej i wiechliny łąkowej, charakterystyczne dla siedlisk okresowo nadm iernie przesychających. W m iarę oddalania się od wyrobiska uwilgotnienie siedlisk łąkowych nieznacznie wzrastało (tab. 1). Podobną zależność obserw ow ano w przypadku zaw artości azotu w glebach, natomiast odczyn gleb nie wykazywał takiej prostoliniowej zależności (tab. 1).
Przesychanie siedlisk zaznaczało się także zróżnicow aniem w strukturze grup ekologicznych roślin pomiędzy wyróżnionymi typami florystycznymi łąk. W miarę oddalania się od odkrywki zwiększał się udział gatunków o wyższej wartości wskaźnika F, czyli charakterystycznych dla siedlisk mokrych, bagiennych (tab. 2). Należy sadzić, iż w tych punktach silniejsze uwilgotnienie jest związane z bezpośrednim sąsiedztwem Noteci, natomiast zmniejsza się negatywne oddziaływanie odwadniające wyrobiska. Stąd najwięcej gatunków o wartościach wskaźnika F od 8 do 10 zanotowano na łąkach w punkcie najdalej położonym od wyrobiska, tzn. w miejscowości Rybno. Stanowią one
TABELA 1. Warunki siedliskowe wyróżnionych typów florystycznych łąk TABLE 1. Site conditions o f the identified sward types o f meadows Obiekt Objects Odległość od odkrywki Distance from the open cast mine [m] Wskaźnik Ellenberg' Ellenberga s index Typ runi Sward type F R N
Pogorzały 300 3,9 3,2 3,6 Poa pratensis - Festiica rubra
4,1 4,5 5,1 Arrhenatherum elatius
4,0 3,6 4,4 Średnia - mean
Nykiel 1000 4,6 3,2 6,5 Lolium perenne - Poa pratensis
Dziadoch 1500 4,8 2,7 3,6 Phalaris arundinacea
4,1 2,3 5,9 Agropyron repens
4,5 2,5 4,6 Średnia - mean
Rybno 1800 3,2 2,2 4,7 H olcus lan atu s - P o a p ra te n sis
7,1 4,7 4,7 Carex gracilis
5,0 4,3 5,8 Lolium perenne
5,1 3,9 5,1 Średnia - mean
tutaj blisko 25% wszystkich gatunków występujących w runi. Jednakże obecność gatunków o najwyższym zakresie wskaźnika uwilgotnienia F w runi łąk w ystę pujących w pobliżu wyrobiska potwierdza, iż siedliska te w przeszłości były znacznie bardziej uw ilgotnione, zw łaszcza że są one zlokalizow ane na terenach najniżej położonych w dolinie Noteci.
Przesuszenie siedlisk wzmaga także mineralizację gleb torfowych, co z kolei prowadzi do wzrostu udziału w runi gatunków nitrofilnych, przykładowo: perzu właściwego, pokrzywy zwyczajnej, komosy białej i pospolitych gatunków segetalnych, zwłaszcza takich jak: taśznik pospolity, przymiotno kanadyjskie, bluszczyk kurdybanek i innych (tab. 2).
Jednakże przesuszenie siedlisk nie jest jedyną przyczyną degradacji runi badanych łąk. W zbiorowiskach występują licznie gatunki świadczące o popełnianych błędach w zakresie użytkowania łąk oraz zaniedbaniach w ich pielęgnacji. Świadczy o tym występowanie w znacznej ilości tzw. chwastów trawiastych, jak i roślin dwuliściennych, które obniżają zarówno walory przyrodnicze, jak i wartość użytkową łąk (tab. 3).
Szczególnie w siedliskach zmiennie uwilgotnionych (w miejscowościach Rybno i Dziadoch) stwierdzono znaczny udział w runi śmiałka darniowego (ok. 10%) i kłosówki wełnistej (ok.15% ), a pow stałe „puste m iejsca w darni” opanow ane były przez pięciornik gęsi, pięciornik rozłogowy, perz właściwy i stokłosę miękką.
Wartość przyrodnicza
Aktualna wartość przyrodnicza badanych łąk jest niewielka. Skład gatunkowy wyróżnionych typów florystycznych w badanych punktach charakteryzuje mała ogólna liczba gatunków w badanych zbiorowiskach, a także w poszczególnych zdjęciach florystycznych. Obliczony wskaźnik różnorodności florystycznej Shannona-Wienera oraz wskaźnik waloryzacji świadczą, że wyróżnione typy florystyczne najczęściej wykazują małe
TABELA 2. Struktura grup ekologicznych gatunków roślin w punktach badaw czych [%] TABLE 2. Structure o f ecological groups o f plant species at examination points [%] Obiekt
O bjects
Typ runi Sward type
Udział gatunków o określonej w artości wskaźnika Ellenberga
Proportion o f sp ecies o f a definite value o f the Ellenberg index
0 - 2 2 —4 4 - 6 6 - 8 8 - 1 0
W ilgotność gleby - Moisture (F)
Po gorzały A rrh e n a th e ru m e la tiu s 16,0 4 ,0 4 8 ,0 32,0
-P o a p r a te n s is - F e stu c a ru b ra 15,9 3,2 5 0 ,7 22,4 7,8
Średnia - mean 15,9 3,6 49,4 27,2 3,9
Nykiel Lolium perenne - P o a p ra ten sis 10,5 - 5 2 ,6 2 8 ,7 8,2
Dziadoch Phalaris arundinacea 10,2 _ 34,5 37,9 17,4
A gm pyron repens 16,4 - 40,8 32,1 10,7
Średnia - Mean 13,3 - 37,7 35,0 14,0
Rybno H olcus lanatus - P o a p raten sis 15,9 - 39,7 44,4
-Carex gracilis 8,7 - 26,5 17,7 47,1
Lolium perenne 19,4 - 50,0 27,8 2,8
Średnia - mean 14,7 - 3 8 ,7 3 0 ,0 16,6
Z asobność w azot - Soil nitrogen content (N )
P ogorzały Arrhenatherum elatius 16,0 12,0 24,0 40,0 8,0
P oa p ra ten sis - F estuca rubra 27,6 6,9 34,5 24,1 6,9
Średnia - mean 2 2,5 10,0 2 7 ,5 3 2 ,5 7,5
N ykiel Lolium peren n e - P oa pra ten sis 5,3* 7,9 2 6 ,3 4 7 ,4 13,1 Dziadoch P h a la ris a ru n d in a c e a 10,6 6,9 20,7 48,3 13,5
A g ro p yro n rep en s 14,3 14,3 17,9 35,7 17,8
Średnia - mean 17,1 9,8 2 2 ,0 3 9 ,0 12,1
Rybno H olcus lanatus - P o a pra ten sis 22,2 7,4 14,8 48,2 7,4
Carex gracilis 17,6 11,8 23,5 35,3 11,8
Lolium perenne 17,4 5,6 22,2 4 4,4 10,4
Średnia - mean 23,1 7,7 23,1 3 6 ,9 9,2
i średnio małe walory przyrodnicze (IIA i III A klasa waloryzacji). Najwyższymi walorami przyrodniczymi charakteryzuje się szuwar turzycy zaostrzonej, gdzie występują gatunki rzadziej notowane, jak Lathyrus palustris i Hydrocotyle vulgaris, które przyczyniają się do zwiększenia wartości przyrodniczej szuwaru turzycowego. Należy podkreślić, że płaty szuwaru turzycy zaostrzonej oparły się nadmiernej antropopresji, czego wyrazem jest najm niejszy udział gatunków synantropijnych (ok. 70%), aczkolw iek w śród nich obserwowano wysoki procent gatunków obcych, antropofitów (tab. 4).
A naliza w alorów przyrodniczych w yróżnionych typów florystycznych zw raca uwagę na to, że wraz z oddalaniem się od wyrobiska wzrasta bogactwo gatunkowe i różnorodność florystyczna łąk. Najwyższą różnorodność wykazano w runi łąk najdalej
TABELA 3. Struktura grup użytkowych wyróżnionych typów florystycznych łąk TABLE 3. Structure o f ecological groups o f the identified floristic types o f m eadow s O biekt
O bjects
Typ runi Sward type
U dział- Proportion [%] Trawy - G rasses
Turzy-cow ate S ed g es M otylk o w ate Legumes Zioła i chw asty Herbs and w eed s ogółem total uprawne cultivated Pogorzały A rrh e n a th e ru m e la tiu s 3 6 ,0 2 0 ,0 - 8,0 56,0 P o a p r a te n s is - F e stu c a ru bra 2 0 ,7 13,8 6,9 - 72,4 Średnia - mean 27,5 15,0 5,0 5,0 6 2 ,5 N ykiel L olium p e r e n n e - P o a p r a te n s is 31,6 23,7 7,9 2,6 57,9 Dziadoch P halaris arundinacea 34,5 24,0 6,9 3,5 55,2
Agropyron repens 35,8 21,4 7,1 - 57,1
Średnia - mean 31,7 19,5 7,3 2,4 58,6
Rybno Holcus lanatus - P o a p ra ten sis 33,3 18,5 - 7 ,4 59,3
Carex gracilis 23,5 17,7 2 ,9 5,9 6 7 ,7
Lolium perenne 27,8 19,4 - 5,6 6 6 ,6
Średnia - mean 24,7 18,5 1,5 4,6 69,2
położonych od odkrywki, tzn. w okolicach Rybna, czyli w bliskim sąsiedztwie Noteci. Natom iast siedliska bardziej przesuszone występujące w zasięgu odwadniającego oddziaływania odkrywki porasta ruń o mniejszej liczbie gatunków (tab. 4). Fakt ten potwierdza, iż skład flory styczny użytków zielonych jest bardzo zależny od poziomu płytkich wód zalegających tuż pod powierzchnią gleby.
Wartość użytkowa
Wartość użytkow a runi łąk zależy od składu florystycznego, a tym samym od warunków siedliskowych. Jednocześnie jest ona najczęściej odwrotnie skorelowana z walorami przyrodniczym i łąk. Potw ierdza to bardzo niska wartość użytkow a runi uzyskana w badaniach szuwaru turzycy zaostrzonej - LWU = 3,78, którego walory przyrodnicze oceniono najwyżej jako średnio umiarkowane (klasa waloryzacji VB).
Pozostałe badane typy łąk wykazują wartość użytkową zbliżoną do dobrej. Jest to skutkiem występowania w runi gatunków wartościowych pod względem gospodarczym (paszowym), tj. traw uprawnych i motylkowatych, często wcześniej wysianych przez rolników. Spośród badanych łąk najwyższą, bardzo dobrą wartość użytkową uzyskała ruń życicy trwałej - LWU = 8,49 oraz rajgrasu wyniosłego - LWU = 8,02 (tab. 5). Pomimo stosunkowo wysokiej wartości użytkowej badane łąki plonują poniżej swoich możliwości potencjalnych, co prawdopodobnie jest związane z okresowym niedoborem wody. P o w od uje to w y padanie z runi w arto ścio w y ch g atun kó w traw i ro ślin motylkowatych, a także pojawianie się luk w darni.
TABELA 4a. Walory przyrodnicze wyróżnionych typów łąk - różnorodność florystyczna TABLE 4a. Natural value o f the identified types o f meadows - floristic diversity Obiekt O bjects Typ runi Sward type Liczba gatunków Number o f plant species H' Gatunki synantropijne Proportion o f synan- thropic sp ecies [%] ogółem total w zdjęciu fio rys tycz nym in relevés apofity apophi-tes antropofity anthropo-phites
Pogorzafy A rrh en atherum elatiiis 25 15-18 3,16 96,0
-P o a p ra ten sis - F estuca rubra 25 12-23 3,32 82,76 10,3 Nykiel Lolium perenne - P o a p raten sis 38 15-22 3,50 84,2 7,9 Dziad och P h a la ris a m n d in a c e a 29 2 0 - 2 3 3,29 89,7
-A g ro p yro n repen s 28 1 1 -2 2 3,28 89,3 3,6 Rybno Holcus lanatus - P oa p raten sis 27 12-22 3,24 92,6 3,7
Carex gracilis 34 21-31 3,46 55,9 14,7
Lolium perenne 36 2 0 -2 5 3,49 86,1 8,3
DYSKUSJA
Badania prowadzone w dolinie Noteci potwierdziły znaczenie uwilgotnienia w wykształcaniu się roślinności łąkowej. W bliskim sąsiedztwie wyrobiska kopalnianego zanotowano zbiorowiska z dużym udziałem gatunków typowych dla siedlisk suchych lub okresowo przesychających, uzyskujących maksymalną wartość wskaźnika F = 4.
TABELA 4 b. K lasy waloryzacji siedlisk wyróżnionych zbiorowisk TABLE 4b. Valorisation classes o f identified community site Obiekt O bjects Typ runi Sward type Średni wskaźnik waloryzacji M ean valorisation index Klasa walory zacji Valori sation class Walory przyrodnicze Natural values
Pogorzały A rr h e n a t herum e la tiu s 1,80 IIA średnio małe - average small
P. p r a te n s is - F. ru b ra 1,97 IIIA małe - small
Średnia - mean 1,85 НА średnio małe - average small Nykiel L. perenne — P p ra te n sis 1,82 IIIA małe - small
D ziadoch P h a la r is a m n d in a c e a 2,1 IIIA małe - small
A g ro p yro n rep en s 1,37 ТА bardzo małe - very small Średnia - mean 2,1 IIIA małe - small
Rybno H olcus lanatus - P oa p ra ten sis 1,81 НА średnio małe - average small
C aæ x gracilis 2,79 VB średnio umiarkowane - average moderate
Lolium perenne 1,72 IIA średnio małe - average small Średnia - mean 2,26 IIIA małe - small
TABELA 5. Plony siana oraz wartość użytkowa runi (LWU), zadamienie i udział gatunków wartościow ych pod względem gospodarczym
TABLE 5. Hay yields and the fodder value o f the sward (F V S = U V N ), sodding (cover area) and proportion o f sp ecies economically valuable
Obiekt O bjects Typ runi Sward type Plony siana DM yields o f hay [t • ha 1 ] Zadar-nienie Cover area [%] Udział gatunków wartościowych gospodarczo Proportion o f econom ically valuable species [%] LWU* U V N * Po go rżały A rrh e n a th e ru m e la tiu s 3 - 4 ,5 8 5 ,0 2 8 ,0 8 ,02 P o a p r a te n s is - F e stu c a ru bra 3 - 4 8 0 ,0 13,8 4,51 N yk iel L olium p e re n n e - P o a p r a te n s is 5 -6 95,0 2 6,3 6,25 Dziadoch P h alaris arundinacea 4 ,5 -5 ,5 80,0 27,6 4,78
A gm pyron repens 2 ,5 -4 ,0 90,0 21,4 5,89 Rybno H olcu s la n a tu s - P o a p r a te n s is 3 - 4 8 5 ,0 2 5 ,9 5,22
C arex g r a c ilis 5 - 6 9 0 ,0 2 3 ,5 3,78
L olium p e re n n e 5 - 6 9 0 ,0 2 5 ,0 8,49 * Według Filipka [1973] - according to Filipek [1973]
Jednocześnie w tym samym m iejscu w stwierdzano obecność w runi gatunków typowych dla siedlisk silnie uwilgotnionych uzyskujących wartości wskaźnika F powyżej 8, co może wskazywać na kierunki sukcesji zachodzących w zbiorowiskach łąkowych tego terenu. Jak podają autorzy licznych publikacji [Grynia 1996; Kozłowska 2005; Kryszak i in. 2003], w większości siedlisk łąkowych wraz ze zm niejszającym się uwilgotnieniem uruchomiany zostaje ciąg zmian sukcesyjnych. Skutkiem ich jest ustępo wanie z runi gatunków higrofilnych, niekiedy mezofilnych. Uwalnianie się w tych warunkach dużej ilości łatwo dostępnego azotu sprzyja wkraczaniu gatunków nitrofilnych i prowadzi do uproszczenia gatunkowego zbiorowisk łąkowych [Kozłowska, Frąckowiak 1992; Pałczyński 1975]. Przedstawione przeobrażenia sukcesyjne w składzie florystycz- nym badanych zbiorow isk łąkow ych w pływ ają na zm iany zarów no ich walorów przyrodniczych, jak i wartości użytkowych [Kryszak 2006; Kryszak i in. 2006]. Na podobne zależności zw rócił uwagę Wolański [2005] przeprow adzając waloryzację przyrodniczo-użytkową łąk Pogórza Dynowskiego oraz Kiryluk [2007] w dolinie Supraśli.
WNIOSKI
1. Badane łąki zajm ują siedliska umiarkowanie wilgotne, jednakże wykazujące symptomy przesychania, które nasila się wraz z odległością od wyrobiska kopalnianego.
2. Skład gatunkowy wyróżnionych typów florystycznych zależy nie tylko od aktualnego uwilgotnienia i trofizmu (żyzności) siedlisk, ale również od sposobu użytkowania i poziomu zabiegów pielęgnacyjnych.
3. Niekorzystne zmiany w siedliskach łąkowych, a następnie w składzie florystycznym zbiorowisk stanowią główną przyczynę wkraczania gatunków pospolitych, wzrostu stopnia synantropizacji i obniżenia walorów przyrodniczych łąk.
4. Wartość użytkowa łąk zależy do stopnia uwilgotnienia siedlisk. Wyższe wartości wskaź nika LWU wykazano w siedliskach bardziej wilgotnych, zlokalizowanych w dalszej odległości od odkrywki węgla brunatnego.
LITERATURA
B A R A B A S Z B. 1994: W pływ m odyfikacji tradycyjnych metod gospodarowania na przemiany roślin ności łąk M olinio-A rrhenatheretea. Wicuł. Bot. 38 (1/2): 8 5 -9 4 .
ELLENBERG H. 1992: Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta G eobotan ica 18: 5 -2 5 8 . FILIPEK J. 1973: Projekt klasyfikacji roślin łąkow ych i pastw iskow ych na podstawie liczb wartości
użytkow ej. Post. Nauk Roi. 4: 5 9 -6 8 .
GRYNIA M. 1996: Kierunki zmian szaty roślinnej zbiorow isk łąkow ych w W ielkopolsce. Rocz. AR
Poznań 284 R o i 47: 15-27.
GRYNIA M, K R Y SZA K A. 2000: Aktualny stan zbiorow isk łąkow o-pastw iskow ych w zasiągu plano wanej odkrywki „D rzew ce” . Rocz. AR Poznań CCCXVII, Roln. 56: 139-152.
KIRYLUK A. 2007: Zm iany siedlisk pobagiennych i fitocenoz w dolinie Supraśli. W oda-Srodowisko-
O b s za ty Wiejskie. Rozp. naukowe i m onografie 20: 146 ss.
KOZŁOW SKA T. 2005: Zmiany zbiorow isk łąkow ych na tle różnicowania się warunków siedlisko wych w charakterystycznych obszarach dolin rzecznych Polski Centralnej. W oda-Srodow isko-O b-
s z a ty Wiejskie. Rozp. naukowe i m onografie 14: 208 ss.
KOZŁOWSKA T., FRĄCKOW IAK H. 1992: influence o f deep drainage o f meadow sites on organic master mineralization, botanical composition and yield o f vegetation. Proc. 14 Gen. Meet. EGF, Lahti: 311-314. KRYSZAK A. 2006: R óżnorodność florystyczna łąk i pastwisk w W ielkopolsce. W: J. Tarasiuk, J.
K ępczyński [red.] C złow iek i środow isko przyrodnicze Pomorza Zachodniego. 1. Środow isko bio tyczne - biologia środow iska, eksperymentalna i stosowana. Uniw ersytet Szczeciń sk i, W ydział Nauk Przyrodniczych: 169 -1 7 5 .
KRYSZAK A., KRYSZAK J., G RYNIA M. 2003: Zbiorowiska łąkow e jako wskaźnik degradacji siedlisk łąkow ych. Zesz. P r o b i Post. Nauk R o i 493: 8 9 7 -9 0 4 .
KRYSZAK J., K R YSZAK A ., ROGALSKI M. 2006: Ekstensywne użytkow anie łąk i pastwisk szansą zachowania różnorodności zbiorow isk trawiastych. W: J. Tarasiuk, J. K ępczyński [red.] C złow iek i środow isko przyrodnicze Pomorza Zachodniego. 1. Środow isko biotyczne - biologia środowiska, eksperymentalna i stosowana. U niw ersytet Szczeciński, W ydział Nauk Przyrodniczych: 153-158. M A G U R R A N A. E. 1983: E cological Diversity and Its Measurement. Chapmann &Hall London -
W cinheim - N ew York - Tokyo - Melborne - Madras.
MOCEK A., O W C ZAR ZAK W., GAJEWSKI P. 2006: Degradacja użytków rolnych doliny N oteci w sąsiedztw ie odkrywki w ęgla brunatnego „Lubstów”. Rocz. Glebozn. 57, 1/2: 1 38-151.
OŚW IT J. 2000: M etoda przyrodniczej waloryzacji mokradeł i wyniki jej zastosow ania na wybranych obiektach. Wyd. IM UZ Zakł. Ochrony Przyrody Obszarów W iejskich. 37.
PAŁCZY ŃSK I A. 1975: Kierunki przemian szaty roślinnej i siedlisk zatorfionych dolin rzecznych pod w pływ em ingerencji człow iek a. Zesz. Prohl. Post. Nauk Roi. 169: 87 -102.
W OLAŃSKI P. 2006: Przyrodnicza i rolnicza waloryzacja łąk i pastwisk Pogórza D yn ow sk icgo. Kate dra A grockologii U niw ersytetu R zeszow sk iego. Rozprawa doktorska.
D r h ab. J a n K r y s z a k K a te d r a Ł ą k a r s tw a U P
ul. W ojska P o ls k ie g o 28, 6 0 - 6 3 7 P o z n a ń e -m a il: k r y s z a k @ a u .p o z n a n .p l
