Poręczenie w ustawie i w praktyce sądowej

Mikołaj Leonieni, Wojciech

Michalski

Poręczenie w ustawie i w praktyce

sądowej

Palestra 16/4(172), 50-62

1972

50 M i k o ł a j L e o n i e n l i W o j c i e c h M i c h a l s k i N r 4 (172)

wach dotyczących władzy rodzicielskiej legitymacja rodziców do udziału w sprawie wynika wprost z art. 510 § 1 k.p.c.

V I

Swoistą odrębność postępowania w omawianych sprawach stwarza również prze­ pis art. 577 k.p.c., upoważniający sąd opiekuńczy do zmiany swego postanowienia nawet prawomocnego, jeśli wymaga tego dobro dziecka (poza szczególnym wyjąt­ kiem przewidzianym w art. 583 k.p.c.). Utarty jest w doktrynie pogląd, że kryte­ rium (materialnoprawnym), którym sąd opiekuńczy powinien się kierować przy zmianie lub uchyleniu swego postanowienia, jest wyłącznie wzgląd na dobro dziecka, natomiast nie jest potrzebne, by nastąpiła jakakolwiek zmiana okolicz­ ności faktycznych po wydaniu poprzedniego postanowienia.28 Prawomocne więc orzeczenia sądu opiekuńczego w kwestii władzy rodzicielskiej korzystają tylko z prawomocności formalnej (tj. niezaskarżalności), natomiast nie pociągają za sobą prawomocności materialnej, tzn. nie mają powagi rzeczy osądzonej. Sąd opiekuń­ czy nie jest więc skrępowany swoim prawomocnym orzeczeniem i mimo braku zmiany w podstawie faktycznej tego orzeczenia może — mając na uwadze dobro dziecka — zmienić nawet to orzeczenie w sposób diametralnie przeciwny. Taka swoboda nie dotyczy oczywiście postanowień sądu opiekuńczego wydanych na pod­ stawie art. 106 k.r.o., skoro chodzi tu o zmianę orzeczenia sądu procesowego zawar­ tego w prawomocnym wyroku rozwodowym, a wyrok ten korzysta w pełni z po­ wagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), co nie zezwala na odmienne rozstrzygnię­ cie danego przedmiotu sprawy w innym postępowaniu.

Konsekwencją zasady wyrażonej w art. 577 k.p.c. jest niedopuszczalność skargi o wznowienie postępowania co zresztą stwierdza przepis art. 524 § 1 k.p.c.

28 B . D o b r z a ń s k i w p r a c y z b i o r o w e j : K o m e n t a r z d o K o d e k s u p o s t ę p o w a n i a c y w i l ­ n e g o , W y d . P r a w n . 1969, s t r . 858.

MIKOŁAJ LEONIENI I WOJCIECH MICHALSKI

Poręczenie w ustawie i w p ra ktyce sgdowej

W a r t y k u l e o m ó w i o n o s p o ł e c z n e z n a c z e n i e p o r ę c z e n i a , j e g o p r a w n ą i s t o t ę , z a d a n i a ( c e le ) i p r z e s ł a n k i s t o s o w a n i a , u p r a w n i e n i a i o b o w i ą z k i p o r ę c z a j ą c e g o o r a z n a s t ę p s t w a p r a w n e z r z e c z e n i a s i ę p o r ę c z e n i a l u b z a n i e d b a n i a o b o w i ą z k ó w w y n i k a j ą c y c h z p o r ę c z e n i a . P o d d a n o a n a l i z i e p r z y c z y n y h a m u j ą c e r o z w ó j p o ­ r ę c z e n i a w p r a k t y c e s o ld o w e j. U W A G I W S T Ę P N E

Kodeks kamy przewiduje możliwość uzależnienia orzeczenia warunkowego umo­ rzenia postępowania, warunkowego zawieszenia wykonania kary i warunkowego przedterminowego zwolnienia — od udzielenia poręczenia (art. 28 § 1, 76 § 1, 94).

mi powołanych instytucji i ma doniosłe znaczenie z punktu widzenia racjonalnej polityki kryminalnej *.

Przedmiotem niniejszych rozważań jest analiza przepisów ustawy o udzielaniu poręczenia przy warunkowym umorzeniu postępowania i przy warunkowym zawie­ szeniu wykonania kary oraz praktyka sądowa w tym zakresie.

Warunkowe skazanie w prawie państw kapitalistycznych występuje w rozwoju historycznym w postaci bądź systemu belgijsko-francuskiego, bądź anglo-amery- kańskiego. W tym ostatnim systemie, mającym coraz większy wpływ na ustawo­ dawstwo szeregu krajów (np. Anglii, Belgii, Francji, Norwegii, Szwecji), rozwija­ jącym tzw. instytucję probacji (probation), występuje w niektórych z tych krajów (np. w Anglii) poręczenie za sprawcę czynu przestępnego 1 2.

W prawie państw socjalistycznych zarówno warunkowe zawieszenie wykonania kary, jak i warunkowe „oddanie na społeczną porękę”, warunkowe skazanie na próbę oraz warunkowe umorzenie postępowania karnego łączy się ze stosowaniem wobec sprawców przestępstw społecznych środków oddziaływania mających na celu osiągnięcie ich poprawy i zapobieżenie powrotowi do przestępstwa bez potrzeby wy­ mierzenia efektywnej kary.

Dlatego też powołane wyżej instytucje powiązane są najczęściej z poręczeniem ze strony organizacji społecznej lub kolektywu pracowniczego.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary uzależnione od udzielenia poręczenia przewiduje np. k.k. Czechosłowacji z 1961 r. (§ 58 ust. 1), Bułgarii z 1968 r. (art. 67), NRD z 1968 r. (§ 43) i RSFRR z 1961 r. (art. 44).

Przy warunkowym skazaniu na próbę, „oddaniu na społeczną porękę” i warun­ kowym umorzeniu postępowania przewidują udzielenie poręczenia kodeksy karne np. Bułgarii (art. 75), NRD (§ 31), RSFRR (art. 52) i Rumunii (§ 96). Należy dodać, że w niektórych z tych kodeksów już sama ta instytucja nosi taką nazwę, jak „Poręczenie” (kod. rumuński), „Warunkowe uwolnienie od odpowiedzialności karnej z przekazaniem na poręczenie społeczne” (kod. bułgarski) lub „Uwolnienie od od­ powiedzialności karnej i oddanie sprawcy na porękę” (RSFRR).

Zgodnie z przepisami niektórych z tych kodeksów (bułgarski, rumuński, RSFRR) warunkowe umorzenie postępowania może nastąpić jedynie w razie zgłoszenia wnio­ sku przez organizację społeczną lub kolektyw pracowniczy o gotowości udzielenia poręczenia. Stanowi ono zatem w tych kodeksach konieczną przesłankę do stoso­ wania omawianej instytucji. W innych natomiast kodeksach (np. NRD) o celowości lub zbędności poręczenia decyduje sąd. Do tej grupy ustawodawstw należy właśnie i nasz kodeks karny.

W uwagach wstępnych należy jeszcze wspomnieć o specyficznej cesze naszego ustawodawstwa, które w odróżnieniu od pozostałych krajów socjalistycznych prze­ widuje przy warunkowym zawieszeniu kary — obok poręczenia — odrębną insty­

1 P o r . M . C i e ś l a k , Z. D o d a : S p o ł e c z n e p o r ę c z e n i e , „ P a l e s t r a ” n r 12/196«; Z . I w a s z ­ k i e w i c z : P o r ę c z e n i e w y c h o w a w c z e , N P n r 12/1968. W l i t e r a t u r z e r a d z i e c k i e j p o r . : K u r s s o w i e t s k o g o u g o i o w n o g o p r a w a — C z a s t’ o b s z c z a j a , t . 2, w y d . L e n i n g r a d z k i e g o U n i w . 1970 (p o d r e d . N . A . B i e l a j e w a i M . D . S z a r g o r o d s k i e g o ) , s. 410—426; K u r s s o w i e t s k o g o u g o i o w n o g o p r a w a — C z a s t ’ o b s z c z a j a , t . I I I , p r a c a z b i o r o w a p o d r e d . A . P i o n t k o w s k i e g o , P . S. R o m a s z - k i n a , W . M . C z c h i k w a d z e , M o s k w a 1970, s. 218—230, 234; A . A . L i e d e : O b s z c z e s t w i e n n o j e p o r u c z y t i e l s t w o w u g o ł o w n o m s u d o p r o iz W o d s tw ie , R y g a 1963; A . A . D o m a c h i n , W . G . S t i e p a n o w : O b s z c z e s t w i e n n o j e p o r u c z y t i e l s t w o , M o s k w a 1962. - P o r . n p . : T h e p r o b a t i o n s e r v i c e i n E n g l a n d a n d W a l e s , L o n d o n 1964; J . T . S . K i n g : T h e p r o b a t i o n s e r v i c e 1958; K . P o l a ń s k i : U g o t o w n o j e p r a w o i s u d w A n g l i i , w y d . I I , M o s k w a 1969, s. 108—112, 390—395. F o r . te ż J . S l i w o w s k i : S ą d o w y n a d z ó r p e n i t e n c j a r n y , W a r s z a w a 1965, s . 144 i n a s t . , 182, 192 i n a s t . o r a z K u r a t o r z y w s y s t e m i e p r o b a t i o n , „ p r a w o z a g r a n i c ą ” n r 1—2/1Э58.

52 M i k o l a j L e o n i e n i i W o j c i e c h M i c h a l s k i N r 4 (172)

tucję dozoru, jako bardziej wiążącą formę resocjalizacyjnego oddziaływania na sprawcę czynu przestępnego3 4. Poręczenie może być w tym wypadku stosowane zamiennie z dozorem. Oddając skazanego pod dozór, sąd może zrezygnować z udzie­ lonego poręczenia, a zwolnienie od dozoru można uzależnić od poręczenia (art. 75 k.k.w.).

Natomiast przy warunkowym umorzeniu postępowania ustawa nie przewiduje instytucji dozoru, co — rzecz jasna — podnosi w tym wypadku rolę poręczenia jako środka oddziaływania wychowawczego.

CELE P O R Ę C Z E N IA , JE G O F U N K C J E S P O Ł E C Z N E I W A R U N K I S T O S O W A N IA

Przewidziane w art. 28 § 1 i art. 76 § 1 k.k. poręczenie polega na zapewnieniu podjęcia starań wobec przestępcy, aby go skłonić do wypełnienia obowiązków pró­ by i przestrzegania porządku prawnego, a zwłaszcza aby powstrzymać go przed do­ konaniem nowego czynu przestępnego *.

Założeniem poręki jest więc umożliwienie osobie poręczającej wywarcia na sprawcę dodatkowego wpływu wychowawczego przez roztoczenie nad nim stosownej opieki5 *.

Takie są cele instytucji poręczenia. Nasuwa się z kolei pytanie co do warunków jego stosowania.

O potrzebie udzielenia poręczenia lub o jego zbędności w konkretnej sprawie de­ cydują w każdym wypadku właściwości i warunki osobiste sprawcy czynu prze­ stępnego, a także rodzaj dokonanego czynu i okoliczności jego popełnienia.

Warunkowe umorzenie postępowania i warunkowe zawieszenie wykonania kary należy uzależniać od udzielenia poręczenia w tych sprawach, w których — ze względu na osobę sprawcy i okoliczności popełnienia czynu przestępnego — za­ chodzi podstawa do przypuszczenia, że potrzebne jest podjęcie starań ze strony otoczenia sprawcy, aby wywrzeć nań dodatni wpływ, a w następstwie osiągnąć cel powołanych wyżej instytucji, tj. przestrzeganie przezeń porządku prawnego w ogóle, a norm prawa karnego w szczególności.

Na powyższe cele trafnie zwraca uwagę Sąd Najwyższy w wydanych w dniu 29 stycznia 1971 r. wytycznych dotyczących wykładni i stosowania przepisów normu­ jących warunkowe umorzenie postępowania (VI KZP 26/69) 8 podkreślając, że uza­ leżnianie go od udzielenia poręczenia pożądane jest w szczególności w sprawach młodocianych sprawców, a gdy chodzi o rodzaj przestępstwa, należy uznać za po­ żyteczne korzystanie z instytucji poręczenia, zwłaszcza w sprawach o przestępstwa umyślne 7.

Celowość udzielenia w tych sprawach poręczenia wynikać może z potrzeby po­ zytywnego oddziaływania na sprawcę, zwłaszcza w razie nałożenia nań zobowią­ zań. Analogiczna uwaga nasuwa się przy omawianiu celowości uzależnienia w tych

s P o r . J . A n d r e j e w : P o l s k i e p r a w o k a r n e w z a r y s i e , W a r s z a w a 1970, s . 266. 4 P o r . n p . : J . B a f i a : W a r u n k o w e u m o r z e n i e p o s t ę p o w a n i a w e d ł u g p r o j e k t ó w k . k . i k .p .k ., „ P a l e s t r a ” n r 12/1968; I. Ś m i e t a n k a : I n s t y t u c j a w a r u n k o w e g o u m o r z e n i a p o s t ę p o w a n i a w n o w y c h k o d e k s a c h k a r n y c h , N P n r 10/1969; M . L e o n i e n i : W a r u n k o w e u m o r z e n i e za p o r ę c z e n i e m , G S iP n r 10/1968; W . S w i d a ; P r a w o k a r n e — C z ę ś ć o g ó l n a , W a r s z a w a 1970, S. 343, 344. 5 P o r . M . L e o n i e n i ; W a r u n k o w e u m o r z e n i e z a p o r ę c z e n i e m , o p . c i t ., s . 8. « P o r . O S N z 1971 r . , z. 3, p o z . 33. i P o r . W y t y c z n e , k o m e n t a r z e i w y j a ś n i e n i a o d n o s z ą c e s i ę d o n o w e g o p r a w a k a r n e g o , W a r s z a w a , P r o k u r a t u r a G e n e r a l n a , z. 1 z 1969 r ., s. 51.

sytuacjach warunkowego zawieszenia wykonania kary od poręczenia wobec spraw­ ców, nad którymi zwłaszcza nie wyznaczono dozoru.

O P O D M IO T A C H I T R Y B IE U D Z IE L A N IA P O R Ę C Z E N IA

Poręczenia może udzielić osoba godna zaufania, moralnie nieposizlakowana, o od­ powiednim wyrobieniu społecznym i doświadczeniu życiowym, które są niezbędne do wykonania stojących przed nią niełatwych przecież zadań.

Poręczenia jednak może udzielić przede wszystkim (co w ustawach socjalistycz­ nych jest mocno akcentowane) organizacja społeczna lub kolektyw, w którym sprawca pracuje, odbywa służbę (np. wojskową) albo się uczy. Poręczycielem przy warunkowym zawieszeniu kary może być każda organizacja społeczna, a przy wa­ runkowym umorzeniu postępowania — ta organizacja społeczna, do której sprawca należy (art. 28 § 1, 76 § 1 k.k.).

Wśród organizacji społecznych i kolektywów, które mogą udzielić poręczenia, można przykładowo wymienić związki zawodowe, zrzeszenia pracownicze, organi­ zacje młodzieżowe (np. Związek Młodzieży Socjalistycznej, Związek Młodzieży Wiej­ skiej), kobiece, sportowe, brygady pracownicze, grupy samokształceniowe i zespoły studenckie.

Nasz kodeks karny nie przewiduje stosowania poręczenia z urzędu8, tak jak to ma miejsce przy wyznaczaniu dozoru w razie warunkowego zawieszenia wyko­ nania kary (art. 76 § 2) lub w wypadku warunkowego przedterminowego zwolnie­ nia (art. 94).

Poręczenie może nastąpić tylko na wniosek uprawnionych, składany przez nich na skutek prośby sprawcy przestępstwa, z własnej inicjatywy albo przy współ­ udziale organu decydującego o warunkowym umorzeniu postępowania lub o wa­ runkowym zawieszeniu wykonania kary.

Kodeks karny nie przewiduje przy warunkowym umorzeniu orzekania dozoru w celu umożliwienia systematycznego nadzoru nad sprawcą czynu oraz w celu przedsięwzięcia starań, by dopilnować wykonania przez sprawcę obowiązków próby oraz osiągnąć społeczną poprawę i resocjalizację. Dlatego tym większe znaczenie ma stosowanie we właściwych wypadkach poręczenia, które w istocie swej wyma­ ga od poręczającego wykonywania funkcji dozoru.

Poza tym nie można przeoczyć, że społeczne poręczenie ze strony wspomnianych organizacji lub kolektywów pracowniczych, dobrze przecież znających osobę spraw­ cy, jego zalety, właściwości, nałogi i przywary i dlatego mogących pozytywnie nań oddziaływać w toku codziennych zajęć, jest szczególnie skutecznym środkiem re­ edukacji i resocjalizacji sprawcy czynu przestępnego. Toteż aktywne włączenie się organizacji społecznych i kolektywów pracowniczych do procesu wychowawczego,

8 O d m i e n n i e A . M a r e k ( a le b e z u z a s a d n i e n i a s w e g o s t a n o w i s k a ) w p r a c y : P r z e s ł a n k i w a r u n k o w e g o u m o r z e n i a p o s t ę p o w a n i a k a r n e g o , „ Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u w T o r u n i u ” , z. 37, P r a w o I X , s . 141. A u t o r t e n , a n a l i z u j ą c a r t . 28 § 1 p r o j e k t u k . k . P R L z 1968 r . ( id e n ­ t y c z n e g o w s w e j t r e ś c i z a r t . 28 § 1 k .k .) , s t w i e r d z a , ż e p r z e d s t a w i c i e l o r g a n i z a c j i s p o ł e c z ­ n e j l u b k o l e k t y w u p r a c o w n i c z e g o m o ż e w y s t ą p i ć w t o k u r o z p r a w y z w n i o s k i e m o z a s t o s o w a ­ n i e i n s t y t u c j i p o r ę c z e n i a (...). J e d n a k ż e o r g a n p r o c e s o w y m o ż e z a s t o s o w a ć w a r u n k o w e u m o r z e n i e i p o b r a ć p o r ę c z e n i e z u r z ę d u , b e z w n i o s k u w t e j s p r a w i e ze s t r o n y o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n e j l u b k o l e k t y w u p r a c o w n i c z e g o . „ D o t y c z y ć t o b ę d z i e z w ła s z c z a s y t u a c j i , g d y o r g a n p r o c e s o w y p r z y j m i e p o r ę c z e n i e o s o b y g o d n e j z a u f a n i a ” . O d m i e n n e ( s łu s z n e n a s z y m z d a ­ n i e m ) s t a n o w i s k o z a j ą ł t e n ż e a u t o r w p ó ź n i e j s z e j p r a c y : W a r u n k o w e u m o r z e n i e p o s t ę p o ­ w a n i a w p o l s k i m u s t a w o d a w s t w i e k a r n y m , T o r u ń 1971, s. 66.

54 M i k o ł a j L e o n i e n i i W o j c i e c h M i c h a l s k i N r 4 (172)

któremu ma być poddany sprawca czynu przestępnego, jest wysoce pożądaną formą udziału w wymiarze sprawiedliwości, na którą zwróciła między innymi uwagę uchwała V Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Możliwości wychowawczego oddziaływania organizacji i kolektywów na sprawcę czynu przestępnego są o wiele większe niż wpływ w tym względzie poszczególnej osoby, indywidualnego poręczyciela.

Powyższe zatem względy przemawiają za rozważnym, lecz dość szerokim stoso­ waniem poręczenia w naszej praktyce. Ustrzeże to ją przed sformalizowaniem i za­ bezpieczy przed jednostronnym stosowaniem warunkowego umorzenia bez wyko­ rzystania tego społecznie doniosłego mechanizmu9.

Powstaje tu jednak dość zasadniczej natury kwestia, a mianowicie jak należy postąpić wówczas, gdy organizacja lub kolektywy nie występują z własnej inicja­ tywy z gotowością udzielenia poręczeń. Czy w takiej sytuacji sąd (lub prokurator) może się zwracać do nich z propozycjami udzielenia poręczenia? Na to pytanie nur­ tujące praktykę udziela się różnych odpowiedzi, twierdzących lub przeczących.

Spotyka się na przykład pogląd utrzymujący, że nie można aprobować wystę­ powania przez sąd z omawianą inicjatywą w konkretnie rozpoznawanej sprawie, gdyż mogłoby to nasuwać szereg »zastrzeżeń i wątpliwości. W związku z tym cho­ dzić tu będzie raczej o społeczną działalność sędziów, przyczyniającą się do rozwi­ jania tej ważnej formy oddziaływania. O uzyskanie poręczenia w konkretnej spra­ wie powinien się ubiegać przede wszystkim sam oskarżony, jego rodzina czy obrońca.

Sąd Najwyższy ustosunkował się do powyższej kwestii w wytycznych dotyczą­ cych warunkowego umorzenia postępowania, udzielając w tym względzie wskazań (rzecz jasna aktualnych) w odniesieniu do warunkowego zawieszenia wykonania kary. Szeroko omawiając w wytycznych problem udzielania poręczenia, Sąd Naj­ wyższy stwierdził, że może ono nastąpić wskutek inicjatywy sprawcy lub na mocy samorzutnej decyzji grupy społecznej, która po otrzymaniu wiadomości o toczącym się przeciwko jej członkowi postępowaniu karnemu zgłasza gotowość udzielenia poręczenia przewidzianego w art. 28 § 1 k.k. Poza tym „(...) udzielenie poręczenia może być również inspirowane przez organ uprawniony do warunkowego umorzenia postępowania, jeżeli organ ten dochodzi do wniosku, że poręczenie byłoby w danej sprawie potrzebne, a nikt z inicjatywą udzielenia poręczenia nie występuje” l0 *.

Analogiczne stanowisko uwydatnia się w nauce prawa karnego i w judykaturze Sądu Najwyższego innych państw socjalistycznych n.

9 P o r . S . W a l c z a k : N i e k t ó r e p r o b l e m y k o d y f i k a c j i p r a w a k a r n e g o , „ P a ń s t w o i P r a w o ” z . 4—5/1968, s . 594. 10 P o r . t e ż W y t y c z n e , k o m e n t a r z e i w y j a ś n i e n i a o d n o s z ą c e s i ę d o n o w e g o p r a w a k a r n e g o , o p . c it., s. 50, 51. W p r a c y t e j s t w i e r d z a s ię , ż e ,,(...) g d y b y j e d n a k w k o n k r e t n e j s p r a w i e o r g a n i z a c j a l u b k o l e k t y w n i e w y s t ą p i ł y z o d p o w i e d n i m w n i o s k i e m , t o p r o k u r a t o r z w ł a s ­ n e j i n i c j a t y w y m o ż e z w r ó c i ć s ię o u d z i e l e n i e p o r ę c z e n i a , w s k a z u j ą c n a s p o ł e c z n ą p o t r z e b ę j e g o z a s t o s o w a n i a w o d n i e s i e n i u d o o k r e ś l o n e j o s o b y ” . P o r . t e ż M . L e o n i e n i : W a r u n k o ­ w e u m o r z e n i e z a p o r ę c z e n i e m , o p . c i t ., s. 8; W . K o w a l s k i : D o k o g o n a l e ż y i n i c j a t y w a , G S i P n r 23/1969, s . 5. u W n a u c e r a d z i e c k i e j i w j u d y k a t u r z e S N Z S R R u z n a j e s i ę za s ł u s z n e i n i c j o w a n i e p r z e z s ą d u d z i e l e n i a p o r ę c z e n i a z a r ó w n o p r z y w a r u n k o w y m u m o r z e n i u p o s t ę p o w a n i a ( o d d a ­ n i u n a p o r ę k ę ) , j a k i p r z y w a r u n k o w y m z a w i e s z e n i u w y k o n a n i a k a r y . P o r . w t e j k w e s t i i : D . A . K r i g i e r : U s ł o w n o j e o s u ż d i e n i j e , W y d . U n iw . M o s k ie w s k i e g o 1963, s. 56; W y t y c z n e O g ó ln e g o Z g r o m a d z e n i a S N Z S R R z d n i a 4 m a r c a 1961 r . , „ S o w . J u s t i c y a ” 1961 r . n r 7, s. 25. P r z y o c e n i e t y c h w y p o w i e d z i n a l e ż y u w z g l ę d n i ć , że w u s t a w o d a w s t w i e r a d z i e c k i m „ o d d a n i e n a p o r ę k ę " n a s t ę p u j e j e d y n i e w r a z i e u p r z e d n i e g o w y r a ż e n i a g o t o w o ś c i p o r ę c z e n i a p r z e z o r g a n i z a c j ę s p o łe c z n ą l u b k o l e k t y w p r a c o w n i c z y .

Należy nadmienić, że jeśli chodzi o udzielenie poręczenia przez organizacje spo­ łeczne i kolektywy pracownicze, to mogą tu być pomocne również przepisy proce­ sowe o uczestnictwie w rozprawie sądowej przedstawiciela społecznego (tj. przed­ stawiciela organizacji społecznej lub delegata kolektywu), uprawniające go do skła­ dania wniosków i zgłoszenia gotowości udzielenia poręczenia, oraz postanowienia rozporządzenia wykonawczego w sprawie ustalenia organizacji społecznych, które mogą zgłosić udział swego przedstawiciela w postępowaniu karnymI2.

P O R Ę C Z E N IE A P R Z E D S T A W IC IE L S P O Ł E C Z N Y

Instytucja przedstawiciela społecznego (art. 81—84 k.p.k.) poważnie może sprzy­ jać realizacji dążenia środowiska do zainteresowania się osobą oskarżonego i sku­ tecznego oddziaływania na jego przyszłe zachowanie się, na ścisłe przestrzeganie zasad socjalistycznego współżycia, a zwłaszcza na przestrzeganie ustawy karnej i porządku prawnego.

Z dość wyczerpujących w tym względzie przepisów kodeksu postępowania kar­ nego wynika, że organizacja społeczna może zgłosić udział w procesie swego przed­ stawiciela zarówno przed rozprawą główną jak i na tej rozprawie. Udział tego przedstawiciela w procesie rozpoczyna się z chwilą powzięcia w tym zakresie przez sąd postanowienia 13 14.

Sąd powinien zatem podjąć w związku ze zgłoszonym wnioskiem postanowienie i umotywować celowość jego udziału z punktu widzenia interesu wymiaru spra­ wiedliwości (art. 81 § 4 k.p.k.), na co nie zawsze jednak zwraca się uwagę w do­ tychczasowej praktyce, pomijając uzasadnienie powołanego postanowienia 13a.

Jeżeli zgłoszenie ze strony organizacji społecznej wpłynęło przed rozprawą głów­ ną, to wspomniane postanowienie należy podjąć na posiedzeniu (art. 299 § 1 k.p.k.), a odpis doręczyć tejże organizacji (art. 81 § 1 i art. 91 § 2 k.p.k.).

W razie zgłoszenia przez organizację swego przedstawiciela na rozprawie głów­ nej, sąd do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego (art. 81 § 1, art. 332 § 1 k.p.k.) podejmie w tym względzie postanowienie, wpisując je do protokołu rozprawy. Przedstawiciel społeczny powinien być zawiadomiony o terminie rozprawy głównej (art. 304 § 1 k.p.k.), a także o terminie rozprawy rewizyjnej.

Udział przedstawiciela społecznego w procesie najbardziej zbliżony jest do udzia­ łu strony. Ma on być czynnikiem obiektywnym dla dania świadectwa prawdzie lub dla obrony interesu społecznego, jeżeli wina oskarżonego zostanie stwierdzona,4.

Przedstawiciel społeczny ma dość szerokie zadania, do realizacji których przy­ sługują mu istotne uprawnienia procesowe. Tak więc do jego zadań należy między

12 W y k a z o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n y c h , k t ó r e m o g ą zgłoesić u d z i a ł s w e g o p r z e d s t a w i c i e l a w p o ­ s t ę p o w a n i u k a r n y m , o k r e ś l a r o z p o r z ą d z e n i e M i n i s t r ó w S p r a w i e d l i w o ś c i i O b r o n y N a r o d o w e j z d n i a 10 g r u d n i a 1969 r . (D z. U . N r 37, p o z . 32). P r z e p i s § 1 c y t . r o z p o r z ą d z e n i a s t w i e r d z a , ż e t y m i o r g a n i z a c j a m i s ą : z w i ą z k i z a w o d o w e , L i g a K o b i e t , P o l s k i K o m i t e t P o m o c y S p o ­ ł e c z n e j , Z w i ą z e k M ło d z i e ż y S o c j a l i s t y c z n e j , Z w ią z e k M ło d z ie ż y W i e j s k i e j , S p o łe c z n y K o m i ­ t e t P r z e c i w a l k o h o l o w y , Z w ią z e k B o j o w n i k ó w o W o ln o ś ć i D e m o k r a c j ę , N a c z e l n a O r g a n i z a c j a T e c h n i c z n a o r a z K o ła M ło d z ie ż y W o j s k o w e j i O r g a n i z a c j a R o d z i n W o js k o w y c h . 13 o z a d a n i a c h p r z e d s t a w i c i e l a s p o łe c z n e g o , t r y b i e j e g o w y z n a c z a n i a i r o l i p r o c e s o w e j p o r .: M . S i e w i e r s k i ; P r z e d s t a w i c i e l s p o ł e c z n y w n o w y m k .p .k , „ P a l e s t r a ” n r 9/1969; S . W a l t o ś : P r z e d s t a w i c i e l s p o ł e c z n y w n o w y m k .p .k ., „ P r o b l e m y P r a w o r z ą d n o ś c i ” n r 9/1969; M . M a z u r : P o d s t a w o w e k i e r u n k i p r o j e k t u k . p .k . , N P n r 6/1969, s. 899. i3 a P o r . T . R z e p e c k i : P r z e d s t a w i c i e l s p o ł e c z n y p r z e d s ą d e m , G S iP n r 21/1970. 14 P o r . p r o j e k t k . p .k . , W a r s z a w a 1967, u z a s a d n i e n i e , s . 156.

56 M i k o ł a j L e o n i e n l i W o j c i e c h M i c h a l s k i N r 4 (172)

innymi obrona interesu społecznego w ramach zadań statutowych organizacji, któ­ rą reprezentuje (art. 81 § 1 k.p.k.), oraz — jak już o tym wspomnieliśmy — prawo zgłoszenia gotowości udzielenia poręczenia, a także roztoczenia dozoru nad oskar­ żonym, zgodnie z treścią uchwały podjętej przez organizację lub kolektyw, w któ­ rym oskarżony pracuje, odbywa służbę wojskową lub się uczy (art. 84 k.p.k.).

Przedstawicielowi społecznemu przysługuje prawo wypowiedzenia się na rozpra­ wie i zgłoszenia wniosków w kwestiach, w których pragnie on zająć stanowisko ze względu na interes społeczny (art. 82 k.p.k.). Należy przypomnieć, że ma on prawo zabierania głosu (już po zamknięciu przewodu sądowego) przed oskarżonym (art. 352 k.p.k.) i prawo replikowania (art. 353 k.p.k.).

Sąd może przesłuchać przedstawiciela społecznego w charakterze świadka (art. 331 § 2 k.p.k.). W tym wypadku należy zachować przepisy rozdziałów 19 i 20 k.p.k. Przesłuchanie przedstawiciela społecznego może dotyczyć np. postępowania oskar­ żonego po dokonaniu czynu przestępnego, jego warunków i właściwości osobistych, trybu życia, wykonywania obowiązków itd. Jest rzeczą jasną, że zeznanie to może mieć istotne znaczenie i wpływ na orzeczenie o karze.

Trafny jest pogląd, że jest pożądane, aby Sąd udzielał przedstawicielowi spo­ łecznemu — w myśl art. 352 k.p.k. — głosu, co pozwoliłoby mu na stawianie wnios­ ków co do winy oskarżonego i wymiaru kary, a zwłaszcza co do słuszności orze­ czenia względem niego warunkowego umorzenia lub warunkowego zawieszenia wy­ konania kary i gotowości udzielenia poręczenia15.

W dotychczasowej praktyce sądowej udział przedstawiciela społecznego jest na ogół rzadki (np. w okręgu sądu województwa olsztyńskiego brał on w pierwszym półroczu 1970 r. udział tylko w dwóch sprawach)16.

Szerszy udział przedstawiciela społecznego w procesie karnym powinien sprzyjać między innymi częstszemu udzielaniu przez organizację społeczną poręczeń i obej­ mowaniu dozoru nad oskarżonymi.

P R O B L E M Y PR O C E SO W E PR Z Y U D Z IE L A N IU PO R Ę C Z E N IA

Problemy procesowe związane ze stosowaniem przez prokuratora lub przez sąd poręczenia są unormowane przede wszystkim w przepisach kodeksu postępowania karnego (np. w art. 231 § 2, 233, 234, 286 § 5, 299 § 3, 364 § 2 i 484), a także w roz­ porządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 kwietnia 1971 r. w sprawie dozoru i nadzoru ochronnego (Dz. U. z 1971 r. Nr 9, poz. 95).

Wynika z nich w szczególności, że wniosek o przyjęcie poręczenia należy zło­ żyć do prokuratora prowadzącego postępowanie przygotowawcze, a jeśli chodzi o sąd, to do sądu właściwego do wydania orzeczenia w kwestii warunkowego umo­ rzenia postępowania lub warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności.

Sąd może zlecić kuratorowi sądowemu (a w razie potrzeby także milicji obywa­ telskiej) zebranie wiadomości o osobie zgłaszającej wniosek o przyjęcie poręczenia, a w szczególności, czy zasługuje ona na zaufanie i daje rękojmię prawidłowego wywiązywania się z obowiązków poręczającego (§ 34, 35 cyt. rozporządzenia).

Do wniosku o przyjęcie poręczenia kolektyw lub organizacja społeczna dołączają wyciąg z protokołu posiedzenia, który zawiera uchwałę o udzieleniu poręczenia oraz

is P o r . T . R z e p e c k i : P r z e d s t a w i c i e l s p o ł e c z n y , o p . c i t ., s. 3. w T a m ż e .

wskazuje osobę, która ma wykonywać związane z tym obowiązki (art. 231 § 2 k.p.k.).

Powyższa osoba, będąca przedstawicielem danej organizacji lub kolektywu, skła­ da oświadczenie o przyjęciu tych obowiązków.

Osoba godna zaufania też powinna złożyć na piśmie lub do protokołu oświad­ czenie o przyjęciu poręczenia (art. 231 § 2 k.p.k.).

W związku z rozważaną kwestią Sąd Najwyższy w powołanych wyżej wytycz­ nych dotyczących warunkowego umorzenia postępowania zwrócił uwagę na to, że organizacja społeczna udziela poręczenia w drodze uchwały podjętej przez to jej ogniwo, w której działalności uczestniczy sprawca. Wniosek o przyjęcie poręczenia składa sądowi (prokuratorowi), przed którym toczy się postępowanie karne, przed­ stawiciel właściwego ogniwa organizacji, doręczając wyciąg z protokołu zawierający wspomnianą wyżej uchwałę. Powyższy tryb ma odpowiednie zastosowanie wtedy, gdy poręczenie udziela kolektyw, w którym sprawca pracuje, odbywa służbę lub się uczy.

W razie zaakceptowania poręczenia osoba mająca wykonywać obowiązki poręcza­ jącego składa oświadczenie o przyjęciu tych obowiązków, jeżeli oświadczenie takie nie zostało złożone łącznie z wnioskiem.

Orzeczenie sądu (lub prokuratora) powinno stwierdzać, że przyjmuje się porę­ czenie oraz powinno dokładnie wskazać nazwę organizacji społecznej lub kolektywu, a jeśli chodzi o osobę godną zaufania — podać także jej dane personalne i adres zamieszkania 17.

O przyjęciu poręczenia należy niezwłocznie — po uprawomocnieniu się orzeczenia albo po zwrocie akt sądowi pierwszej instancji lub po otrzymaniu orzeczenia do wykonania — zawiadomić poręczającego (§ 36 cyt. rozporządzenia z dnia 2.IV. 1971 r.).

U P R A W N I E N IA I O B O W IĄ Z K I U D Z IE L A J Ą C E G O P O R Ę C Z E N IA

Sąd (lub prokurator), zawiadamiając o przyjęciu poręczenia, poucza udzielającego poręczenia o treści zarzucanego sprawcy czynu przestępnego, o innych okolicz­ nościach mających znaczenie ze stanowiska zadań poręczyciela oraz o obowiązkach wynikających z poręczenia i o następstwach prawnych w razie ich niedopełnienia (art. 233 § 1 k.p.k.; § 36 cytowanego rozporządzenia).

Słuszny jest pogląd, że sąd (prokurator) może określić sposób podejmowania starań wynikających z poręczenia. Na powyższe zwraca uwagę Sąd Najwyższy w powołanych wyżej wytycznych dotyczących warunkowego umorzenia postępo­ wania (pkt IV, 5).

Udzielający poręczenia powinien nawiązać ze sprawcą czynu kontakt, interesować się jego zachowaniem się w okresie próby, dopełnianiem przez niego nałożonych nań zobowiązań oraz przestrzeganiem porządku prawnego.

Poręczający powinien udzielać podopiecznemu stosownych rad i koniecznej po­ mocy, wpływać na ukształtowanie jego społecznej postawy, angażować go do prac społecznych, a w razie zachodzącej ku temu potrzeby ostrzegać go w porę przed ujemnymi następstwami niedopełnienia zobowiązań i moralnie nagannego zachowa­ nia się, a zwłaszcza rażącego naruszania porządku prawnego.

Na żądanie sądu w każdym czasie, a na 3 miesiące przed upływem okresu próby

58 M i k o ł a j L e o n i e n l i W o j c i e c h M i c h a l s k i N r 4 (172)

poręczający obowiązany jest złożyć sprawozdanie o zachowaniu się i o wynikach resocjalizacji podopiecznego (§ 37 cyt. rozporządzenia; § 196 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23.XII.1969 r. Regulamin czynności sądów — Dz. U. z 1969 r. Nr 37, poz. 325).

Poza tym poręczający obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić sąd (lub pro­ kuratora) o uporczywym niedopełnianiu obowiązków próby, a zwłaszcza o rażącym naruszaniu porządku prawnego lub popełnieniu nowego przestępstwa, a także o uchylaniu się podopiecznego od utrzymywania kontaktów (art. 233 § 2 k.p.k.; § 37 cyt. rozporządzenia z dnia 2.IV.1971 r.).

Po otrzymaniu powyższego zawiadomienia wykonujący nadzór sąd (lub prokura­ tor) ma obowiązek rozważyć potrzebę podjęcia warunkowo umorzonego postępo­ wania (art. 29 § 2 k.k.) lub cofnięcia warunkowego zawieszenia i zarządzenia wy­ konania wymierzonej kary (art. 78 § 1 i § 2 k.k.).

Należy tu jeszcze nadmienić o szczególnych uprawnieniach przysługujących w po­ stępowaniu wykonawczym poręczającemu, który wykonuje opiekę nad osobą skaza­ ną z warunkowym zawieszeniem wykonania kary. Otóż osoba, instytucja albo orga­ nizacja społeczna, która udzieliła poręczenia, ma prawo (podobnie jak i osoba spra­ wująca dozór) złożyć wniosek o ustanowienie, rozszerzenie lub zmianę obowiązków, o których jest mowa w przepisie art. 75 § 2 pkt 4—9 kodeksu karnego, o zwolnie­ nie od wykonania tych obowiązków albo o oddanie pod dozór lub o zwolnienie od dozoru, a także o zarządzenie wykonania zawieszonej kary pozbawienia wolności (art. 74 § 2 k.k.w.).

Złożenie takiego wniosku zobowiązuje sąd do podjęcia formalnego w tym wzglę­ dzie postanowienia. Jest to poważne uprawnienie poręczającego. Rozszerza ono wydatnie jego uprawnienia, umożliwia należyte wykonanie obowiązku poręczają­ cego, wreszcie podnosi jego autorytet, zobowiązując zarazem do właściwego wy­ konywania obowiązków wynikających z przyjętego poręczenia ls.

N A S T Ę P S T W A Z R Z E C Z E N IA S IĘ P O R Ę C Z E N IA

L U B Z A N I E D B A N I A O B O W IĄ Z K Ó W W Y N IK A J Ą C Y C H Z P O R Ę C Z E N IA

Obowiązujące ustawodawstwo nie wspomina o możności zrzeczenia się porę­ czenia, jak również o jego ustaniu. Nie można jednak wątpić o takim uprawnieniu poręczyciela, jak również o istnieniu wypadków ustania takiego poręczenia.

Zrzeczenie się poręczenia mogłoby, rzecz jasna, nastąpić tylko w uzasadnionych wypadkach, na co zwraca się słusznie uwagę w literaturze18 19 i co podkreśla się wyraźnie w ustawodawstwie niektórych krajów (np. w cz. 4 art. 52 k.k. RSFRR).

Usprawiedliwioną przyczynę zrzeczenia się poręczenia może stanowić ciężka choroba poręczyciela lub stwierdzenie przezeń niemożności wykonywania swych za­ dań. Ta ostatnia okoliczność wynikać może z różnych przyczyn. Powodem jej może być np. uporczywe uchylanie się podopiecznego od utrzymywania kontaktów lub od wykonania jego obowiązków albo rażące, mimo upomnień, naruszanie porządku prawnego. Omawianą niemożność wykonania przez poręczyciela zadań mogą rów­ nież spowodować np. takie fakty, jak wystąpienie skazanego z organizacji społecznej,

18 P o r . M. L e o n i e n i : W n io s e k s p r a w u j ą c e g o d o z ó r , G S iP n r 3/1967; R . S k o b e j k o : Z a d a n i a k u r a t o r a w z a k r e s i e k i e r o w a n i a w n i o s k ó w o s t o s o w a n i e i z m i a n ę ś r o d k ó w p r a w ­ n y c h w p r o c e s i e r e s o c j a l i z a c j i s k a z a n y c h , N P n r 5/1971, s . 769—776.

io P o r . M . C i e ś l a k : M a t e r i a l n o p r a w n e o b lic z e w a r u n k o w e g o u m o r z e n i a p o s t ę p o w a n i a , „ P a ń s t w o i P r a w o ” z. 4/1971, s . 631.

do której należał, porzucenie pracy w zakładzie, ukończenie przezeń studiów lub zakończenie służby wojskowej.

Sąd Najwyższy w wytycznych dotyczących warunkowego umorzenia postępowa­ nia stwierdził, że poręczający może się zwrócić do organu, który przyjął poręcze­ nie, o zwolnienie go od pełnienia obowiązków związanych z poręczeniem po przy­ toczeniu na uzasadnienie swego wniosku ważnych motywów.

Jeżeli motywy te wskazują na rażąco niewłaściwe zachowanie się sprawcy w okresie próby, może to wpłynąć na decyzję o podjęciu warunkowo umorzo­ nego postępowania (art. 29 § 2 k.k.). Dodajmy, że to stwierdzenie Sądu Najwyż­ szego odnosi się w zupełności także do możności cofnięcia w tych okolicznościach warunkowego zawieszenia i zarządzenia wykonania wymierzonej kary (art. 78 § 2 k.k.).

Sam fakt zrzeczenia się obowiązków poręczyciela bez ustalenia obok tego na­ gannego sprawowania się podopiecznego nie może natomiast powodować podjęcia warunkowo umorzonego postępowania lub odwołania warunkowego zawieszenia i zarządzenia wykonania wymierzanej kary. Odmiennego poglądu wyrażonego w na­ szej literaturze20 nie można podzielić ze względów następujących. Wprawdzie sąd

uzależnił warunkowe umorzenie lub warunkowe zawieszenie kary od udzielenia po­ ręczenia, które jest z tego względu jedną z przesłanek orzeczenia tych instytucji jednakże ustawa nie przewiduje ustania tego poręczenia jako koniecznego lub fa­ kultatywnego powodu podjęcia warunkowo umorzonego postępowania lub odwołania warunkowego zawieszenia wykonania kary (art. 29 § 2, 78 k.k.).

Należy dodać, że w razie zaniedbania wykonania obowiązków wynikających z udzielenia poręczenia można zawiadomić o tym przełożonych osoby, która zło­ żyła poręczenie, i organizację społeczną, do której należy, a także organ nadrzęd­ ny nad poręczającą organizacją społeczną.

Przed zawiadomieniem, o którym mowa, należy osobę, która złożyła poręczenie, wezwać do złożenia wyjaśnień (art. 234 k.p.k.).

W rażących wypadkach zaniedbywania obowiązków można nałożyć na poręczy­ ciela karę pieniężną w wysokości do 2000 zł (art. 244 § 1 w związku z art. 242 § 1 k.p.k.) 2»a. Tę karę porządkową można nałożyć jednak wyłącznie na poręczyciela indywidualnego albo na osobę wykonującą obowiązki poręczyciela w imieniu orga­ nizacji społecznej lub kolektywu (art. 231 § 2 k.p.k.). Nakładanie tej kary na pod­ miot zbiorowy byłoby niezgodne z zasadami obowiązującego prawa 2°fc 70

70 P o r . M. C i e ś l a k : ( M a t e r i a l n o p r a w n e o b lic z e w a r u n k o w e g o u m o r z e n i a , o p . c i t ., s. 631) s t w i e r d z a , ż e u s t a n i e p o r ę c z e n i a s t a n o w i f a k u l t a t y w n ą p r z e s ł a n k ę p o d j ę c i a w a r u n k o w e g o u m o r z e n i a p o s t ę p o w a n i a . 2«a P o r . M . C i e ś l a k : W y k o n a n i e o r z e c z e ń o w a r u n k o w y m u m o r z e n i u p o s t ę p o w a n i a , N P n r 7—8/1971, s. 1075; A . M a r e k : W a r u n k o w e u m o r z e n i e p o s t ę p o w a n i a w p o l s k i m u s t a ­ w o d a w s t w i e k a r n y m , o p . c i t ., s . 79; M . L e o n i e n i : W a r u n k o w e z a w i e s z e n i e w y k o n a n i a k a r y , W a r s z a w a 1970, s . 24 (w y d . Z P P — Z a r z ą d O k r ę g u d la m . s t . W a r s z a w y ) ; I. Ś m i e t a n k a : o p . c i t ., s . 1508—1509. O d m i e n n i e : W y t y c z n e , w y j a ś n i e n i a i k o m e n t a r z e o d n o s z ą c e s i ę d o n o ­ w e g o p r a w a k a r n e g o P r o k u r a t u r y G e n e r a l n e j , W a r s z a w a 1970, s . 48 i J . B e d n a r z a k : W a r u n k o w e u m o r z e n i e p o s t ę p o w a n i a w ś w i e t l e p r z e p i s ó w k . p .k . „ P r o b l e m y P r a w o r z ą d n o ś c i ” 1969, n r 8, s. 12. W y t y c z n e t e (i J . B e d n a r z a k ) u t r z y m u j ą , ż e n i e m o ż n a n a ło ż y ć n a p o r ę c z y ­ c i e l a k a r y p i e n i ę ż n e j d l a t e g o , ż e a r t . 286 § 5 k .p .k . n i e w y m i e n i a w y r a ź n i e a r t . 244 § 1 k .p .k . A r g u m e n t t e n n i e w y d a j e s i ę t r a f n y , a l b o w i e m p r z e p i s a r t . 244 § 1 k .p .k . d o ty c z y m . i n . b e z p o ś r e d n i o p o r ę c z y c i e l a i n a s t ę p s t w b e z p o d s t a w n e g o u c h y l a n i a s i ę p r z e z e ń o d w y k o n a n i a o b o w i ą z k ó w w y n i k a j ą c y c h z p o r ę c z e n i a . 20b P o r . M . C i e ś l a k : W y k o n a n i e o r z e c z e ń o w a r u n k o w y m u m o r z e n i u p o s t ę p o w a n i a , o p . c i t ., s. 1076; A . M a r e k : W a r u n k o w e u m o r z e n i e p o s t ę p o w a n i a w p o l s k i m u s t a w o d a w s t w i e k a r n y m , o p . c i t ., s. 79.

60 M i k o ł a j L e o n i e n i i W o j c i e c h M i c h a l s k i N r 4 (172)

Reasumując, należy podkreślić słuszność uzależniania w praktyce warunkowego umorzenia i warunkowego zawieszenia wykonania kary od udzielenia poręczenia. Powstaje jednak pytanie, jak rozwija się w tym zakresie praktyka sądowa.

P O R Ę C Z E N IE W P R A K T Y C E S Ą D O W E J

Mając na uwadze pozytywną rolę poręczenia, należałoby oczekiwać częstego jego stosowania w praktyce. Tak jednak nie jest. Obserwacja praktyki sądowej i dane statystyki sądowej prowadzą do wniosku o sporadycznym tylko uzależnianiu przez sądy warunkowego umorzenia postępowania i warunkowego zawieszenia wykona­ nia kary od udzielenia poręczenia przez organizację społeczną, kolektyw pracow­ niczy lub osobę godną zaufania.

W 1970 r. skazano z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności 84.112 osób, a warunkowo umorzono postępowanie karne w sądach wobec 8.591 osób. W tym okresie w związku z warunkowym umorzeniem postępowa­ nia i warunkowym zawieszeniem wykonania kary orzeczono łącznie 360 porę­ czeń, co stanowi zaledwie 0,4% ogółu osób, wobec których zastosowano przepisy art. 27 i 73 k.k.

Powyższą tezę o sporadycznym jedynie stosowaniu przez sądy omawianych porę­ czeń potwierdzają wyniki zbadania 400 akt spraw, w których w 1970 r. orzeczono warunkowe umorzenie postępowania lub warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności.

Badania te stwierdziły wypadki niesłusznego pomijania przyjęcia poręczenia. Poręczenie to mogło być jednak w niektórych sprawach bardzo celowe, zwłaszcza zaś wtedy, gdy chodziło o młodocianego sprawcę czynu przestępnego, który nie wykazywał wyraźnie pozytywnej prognozy społecznej, a miał wykonać obowiązki próby. Na przykład w sprawie Sądu Powiatowego w Oświęcimiu (II Kp 2/70) wa­ runkowo umorzono postępowanie o czyn z art. 216 k.k. wobec oskarżonego, który jako nieletni był już skazany za kradzież na umieszczenie w zakładzie popraw­ czym, a obecnie utrzymywał kontakty z osobami podejrzanymi o dokonywanie przestępstw, ma zaś skłonności do nadużywania alkoholu i dopuszczania się wy­ bryków chuligańskich.

Podobne uwagi dotyczą także spraw Sądów Powiatowych w Rawie Mazowiec­ kiej (Kp 17/70) z art. 160 § 3 k.k., w Głubczycach (Kp 606/69) z art. 166 k.k. i w Gnieźnie (II Kp 757/69).

W tej ostatniej sprawie warunkowo umorzono postępowanie o czyn z art. 236 k.k.. w stosunku do kierownika restauracji, który przebywając w lokalu w stanie nie­ trzeźwym, znieważył słownie inspektora Państwowej Inspekcji Handlowej, do­ konywaj ącego w tym czasie kontroli. Zastosowanie w tej sprawie przepisu art. 27 k.k. nie nasuwało zastrzeżeń. Oskarżony nie był dotychczas karany, ma dobrą opinię z zakładu pracy, wyraził w czasie przewodu sądowego skruchę i przeprosił pokrzywdzonego. Zarzuconego mu jednak czynu dopuścił się będąc w stanie nie­ trzeźwym, w stanie znacznego nadużycia alkoholu, w godzinach zajęć służbowych. Z wywiadu środowiskowego dokonanego przez MO wynikało przy tym, że oskar­ żony w ostatnim okresie nadużywał często alkoholu, także w czasie pracy, i w ta­ kim stanie był arogancki i zaczepny.

Czerwonego Krzyża, ale przyjęcie poręczenia ze strony kolektywu, w którym oskar­ żony pracuje, było ze wszech miar pożądane, a to tym bardziej, że Rada Zakła­ dowa przy Zakładach Gastronomicznych w Gnieźnie wyraziła w skierowanym do sądu piśmie gotowość udzielenia poręczenia i podjęcia wszelkich starań, by oskar­ żony przestrzegał w przyszłości porządku prawnego i nie popełnił nowego prze­ stępstwa.

Potrzeba udzielenia poręczenia była aktualna również w wielu innych spra­ wach, w których wykonanie kary warunkowo zawieszono w stosunku do spraw­ ców obarczonych nałogami i wymagających dodatkowego, resocjalizacyjnego na nich oddziaływania ze strony ich środowiska pracy (np. w sprawach SP w Augu­ stowie — Kp 46/70 i SP w Mogilnie — Kp 8/70).

Na tle przejrzanych akt spraw i analizy składanych do sądu pism nasuwa się wniosek, że niektóre instytucje lub organizacje społeczne nie zgłaszają formal­ nego wniosku o gotowości udzielenia poręczenia chyba tylko wskutek nieznajo­ mości przysługujących im w tym względzie uprawnień. Wystawiają one bowiem w tych pismach swemu pracownikowi oskarżonemu w sprawie dobrą opinię za­ wodową i społeczną, wyrażają przekonanie, że popełnione przezeń przestępstwo było w jego życiu odosobnionym wypadkiem i ,,nie powinno zaważyć na jego przyszłym losie” (np. SP w Pasłęku — Kp 71/70), proszą o „łaskawe go potrakto­ wanie” (SP w Augustowie — Kp 46/70) itp. zamiast tego, by złożyć wniosek o go­ towości udzielenia poręczenia. Składane zaś wnioski o przyjęcie poręczenia nie od­ powiadają często przewidzianym w tym względzie a opisanym wyżej wymaganiom formalnym. Przykładem może tu służyć sprawa SP dla m. Łodzi (IX Kp 193/71), w której do wniosku o gotowości przyjęcia poręczenia nie załączono wyciągu z pro­ tokołu zawierającego uchwałę rady zakładowej i nie wskazano osoby, która by wykonywała obowiązki poręczającego. Przewodniczący Rady Zakładowej Państwo­ wego Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego — Oddz. w Łodzi zawiadomił sąd o wyrażeniu przez Radę gotowości udzielenia poręczenia, ale bez zachowania ko­ niecznych formalności, świadczących o prawidłowym podjęciu kolektywnej decy­ zji o udzieleniu poręczenia.

P R Z Y C Z Y N Y H A M U J Ą C E R O Z W Ó J P O R Ę C Z E N I A W P R A K T Y C E S Ą D O W E J I P R O P O Z Y C J E U S P R A W N IE N I A T E J P R A K T Y K I

Sporadyczne tylko stosowanie — w pierwszym okresie obowiązywania nowego kodeksu karnego — poręczenia przy warunkowym umorzeniu postępowania i przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary jest w pewnej mierze wyrazem niedo­ ceniania społecznej doniosłości tej instytucji. Wskazuje więc to na pilną potrzebę zmian tego stanu rzeczy. Dla praktyki sądowej w tym zakresie nieodzowne byłyby zmiany w kilku płaszczyznach.

Nasuwają się w związku z tym następujące postulaty:

1) Konieczne jest szersze popularyzowanie wśród społeczeństwa, a zwłaszcza wśród przedstawicieli instytucji i organizacji społecznych potrzeby aktywnej współpracy w zakresie zwalczania przestępczości i jej zapobiegania, szczególnie przez obej­ mowanie dozoru i zgłaszanie gotowości wykonywania obowiązków wynikających z poręczenia. Byłoby pożądane, aby kierownictwa sądów i organizacje prawniczo nawiązywały szerzej kontakty z odpowiednimi instytucjami związków zawodo­ wych i innych organizacji społecznych w celu zapoznania ich z nowymi insty­

62 M i k o ł a j L e o n i e n i i W o j c i e c h M i c h a l s k i Nr 4 (172>

tucjami przedstawiciela społecznego i poręczenia, a także by zostały wydane odpo­ wiednie materiały informacyjne dla organizacji społecznych21. Wiele takich kon­ taktów, jak nam wiadomo, zostało już nawiązanych i należy tylko oczekiwać ich wyników.

2) Należałoby także rozważyć wprowadzenie do statutów organizacji społecznych stosownych uzupełnień ustalających zasady współpracy z organami ścigania i wy­ miaru sprawiedliwości i uwzględniających przede wszystkim zasady działania w zakresie poręczenia. Podjęcie takich decyzji należałoby oczekiwać od naczel­ nych organów tych organizacji22. Wydaje się, że podjęcie tych decyzji stanowić będzie warunek sine qua non należytego uaktywnienia w omawianym zakresie działalności organizacji społecznych.23

3) Jeśli chodzi o sądy, to postulować należy zachęcanie do analizowania i przyj - mowania, w miarę zachodzącej potrzeby, zgłaszanych wniosków o gotowości udzielenia poręczenia, rozwijanie społecznej inicjatywy sędziów zmierzającej do częstszego stosowania tej pożytecznej instytucji, a także inspirowanie w niektórych wypadkach udzielania przez organizacje społeczne lub kolektywy pracownicze poręczenia.

4) Duże znaczenie w rozwijaniu instytucji poręczenia będzie mieć w praktyce także działalność adwokatów wykonujących w procesach karnych obowiązki obroń­ ców. Chodzić tu będzie obok działalności społecznej adwokatów także o to, by wy­ jaśniać zgłaszającym się po poradę oskarżonym, sprawcom drobniejszych prze­ stępstw, w których sprawie istnieje możliwość przewidywania warunkowego umorzenia postępowania lub warunkowego skazania znaczenia, jakie może mieć dla takiej ewentualnej decyzji sądu poręczenie organizacji społecznej lub kolekty­ wu pracowniczego, do którego oskarżony należy oraz zachęcenie do podjęcia sta­ rań o uzyskanie takiego poręczenia.

Głównym bowiem środkiem wydania poręczenia powinna być nie tyle inicjatywa sądu (prokuratora) czy samej organizacji społecznej lub kolektywu pracowniczego, ile aktywna postawa oskarżonego, który powinien zabiegać o zaufanie swej organi­ zacji lub kolektywu, zapewniać, że czyn przestępny, który popełnił, był przypad­ kowy i że nie znajdzie on powtórzenia, wreszcie prosić o zaufanie, którego wy­ razem społecznym będzie właśnie udzielenie poręczenia.

Nie sposób nie doceniać w kształtowaniu takiej postawy oskarżonego działal­ ności adwokatów.

Rozwój społecznych form poręczenia oznaczać będzie dalsze pogłębianie w dzie­ dzinie wymiaru sprawiedliwości demokracji socjalistycznej i szersze włączanie organizacji społecznych do zapobiegania przestępczości.

21 S z e r z e j o t y m p o r . : E . H u z a r , Z. P o n a r s k i : O z i e l o n e ś w i a t ł o d l a p r z e d s t a w i c i e l a s p o ł e c z n e g o , „ P r a w o i Ż y c i e ” n r 6/1970, s . 3; t e n ż e : S p o ł e c z n i k n a s a l i r o z p r a w , G S iP n r 14/1970, s . 3; S . P o d e m s k i : D e k l a r a c j a c z y z o b o w ią z a n ie ? G S iP n r 13/1970; s . 6; Z . F r a n k : K i e r u n e k — R o z s z e r z e n ie z a p l e c z a s p o ł e c z n e g o , G S i P n r 10/1970, s. 4; Z . P o ­ n a r s k i : I n s t y t u c j a p r z e d s t a w i c i e l a s p o łe c z n e g o n a t l e p r a w n o p o r ó w n a w c z y m , N P n r 9/1970; J . Ś p i e w a k : Z o r g a n i z a c j a m i s p o ł e c z n y m i , G S iP n r 16/1970, s. 9. 22 J a k w y ż e j w p r z y p . 21. 23 W a ż n ą r o l ę w t y m w z g lę d z ie p o w i n n y s p e ł n i a ć u c h w a l o n e p r z e z P r e z y d i u m Z a r z ą d u G ł ó w n e g o Z M S w d n i u 27 l i p c a 1971 r . w y t y c z n e w s p r a w i e u d z i a ł u Z M S w z a p o b i e g a n i u i z w a l c z a n i u d e m o r a l i z a c j i o r a z p r z e s t ę p c z o ś c i m ło d z ie ż y . W y t y c z n e t e r e g u l u j ą s z e r z e j, n iż to c z y n i ł y w y t y c z n e z d n i a 17 s t y c z n i a 1967 r . , o b o w i ą z k i Z M S w z a k r e s i e u d z i e l a n i a p o r ę c z e n i a , o b e j m o w a n i a d o z o r u i n a d z o r u o r a z u d z i a ł u p r z e d s ą d e m ( p r z e d s t a w i c i e l s p o ł e c z ­ n y ) ; p o r . G S iP n r 16/1971, s. 2.