Skrzypek, Andrzej
"The Press, Politics and the Public :
an Essay on the Role of the National
Press in the British Political System",
Colin Seymour-Ure, London 1968 :
[recenzja]
Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 9/4, 602-607
przyw ódców opinii w ty m okresie; nie bez w p ły w u n a opracow anie był też s p e k ta k u la rn y c h a ra k te r h isto rii politycznej — a w ięc i „politycznej h isto rii p ra s y ” . N ie oznacza to oczywiście, że H istoire générale... z a jm u je się ty lk o poglądam i w y ra ż an y m i n a łam ach dzienników i w ażniejszych czasopism — au to rzy -wiele uw agi pośw ięcają zagadnieniom z zak resu ekonom ii p rasy , podstaw i rez u lta tó w finansow ych działalności w y d a w niczej. T ym w y raźniej te p ro b lem y są „ p u n k to w a n e ” w poszczególnych rozdziałach, że w łaśn ie w o m aw ianym okresie — a zwłaszcza w j ego o sta t niej dekadzie — w p rasie fran cu sk iej rozpoczyna się p rzejście do p rasy w ysokonakładow ej (w 1845 r. uk azała się „La P re sse ” E m ila de G irar- din, a pięciocentym ow y „L e P e tit J o u rn a l” P o ly d o ra M illauda zaczął u k a zyw ać się w 1863 r.). A u to rzy to m u szczęśliwie p o tra fili połączyć oceny i an alizy ogólne z p re z e n ta c ją w ażniejszych pism , toteż opracow anie je s t n iezw ykle b ogate w k o n k retn e, jed n ostko w e in fo rm acje i w y m ien ia się w nim z ty tu łu 900 dzienników i czasopism. Toż sam o dotyczy lud zi p ra sy — aczkolw iek nie m a w yodrębnionego rozdziału pośw ięconego k sz ta ł to w aniu się zaw odu dziennikarskiego. P re ze n tac ja dziennikarzy, p u b licy s tów i w ydaw ców je s t ilościowo im ponująca.
K siążka je s t cenna ze w zględu na po dany w niej olbrzym i zespół fak tów, a rów nocześnie b ardzo „czy sta” stylistycznie; dodatkow ą jej zaletą je s t p rz e jrz y sty u k ła d graficzn y (ty tu ły podrozdziałów ulokow ano n a m a r ginesach), u łatw ia ją c y k o rzy stan ie z tego pięknego dzieła.
A n d rze j P aczko w ski
Ш
C olin S e y m o u r - U r e , T h e P ress , P o litic s an d t h e Pu blic. A n E ssa y on th e . R ole of t h e N a tio n a l P r e s s in t h e B r it is h P o litic a l S y s t e m , L ondon 1968, M eth u en L td., ss. 328 bibliogr., in d ek s.
K siążka Golina S e y m o u r-U re T h e Press and th e P ublic stanow i p racę z pogranicza zagadnień p rasoznaw stw a, socjologii i p o lity k i w jej n au k o w ym ujęciu . M ożna ją zestaw ić ze zn aną pracą H. Jab łońskiego Opinia, pa rlam ent, prasa, chociaż zakres jej je s t o w iele węższy, a elem en ty h i storyczne w y stę p u ją rzadziej i raczej m arginesow o. T rzy d ziesto letn i a u to r je s t w y kładow cą w S tu d iu m N auk P olity czny ch n a U n iv e rsity of K en t.
P ra c a sk łada się z siedm iu rozdziałów, poprzedzonych w stępem , zaopa trzo n a je s t w b ibliografię w y b ra n y c h pozycji i indeks. N ajw ażniejszym źródłem d la a u to ra są p u b lik acje rządow e — spraw ozdania K om isji do S p raw P ra sy , w y k o rzy stał rów nież in fo rm a to ry polityczne, p rac e o p ra sie i pam iętnik i.
G łów nym p rzedm iotem rozw ażań S e y m o u r-U re są angielskie dzienniki i ty g od n iki o znaczeniu i zasięgu ogólnopaństw ow ym , k tó re dzieli n a dw ie g ru p y: „pow ażną” i „ p o p u la rn ą ” . Z dzienników do pierw szej g ru p y zalicza: „D aily T e leg ra p h ”, „ G u a rd ia n ”, „Tim es” i „F in ancial T im es” ; do d ru g iej: „D aily M irro r”, „D aily E x p re ss”, „D ail M ail”, „ S u n ” („D aily H e ra ld ”), „D aily S k e tch ”, „M orning S ta r ” („D aily W o rk er”) oraz „N ew s C h ro n icle” (do 1960 r.)· Z tygodników do g ru p y pierw szej zalicza: „S u n day T im es”, „O b serv er”, „ S u n d ay T e leg ra p h ” , a do d ru g iej z obecnie w ychodzących: „News of th e W o rld ”, „T he P eo p le”, „S u nday M irro r” і „S u n d ay E x p re ss”.
N ie w n ik a ją c w w e w n ętrzn ą stro n ę zaw artości ob yd w u grup, stw ie r dzić m ożna, że różnią się one w y raźn ie pod w zględem n ak ład u , k tó ry dla pierw szej obraca się w setk ach tysięcy, dla d ru g iej zaś w m ilionach egzem plarzy. W y ją tek stanow i „M orning S ta r ”, k tó ry je s t zjaw iskiem dla p rasy b ry ty jsk ie j nietypow ym . P ra są p ro w in cjo n aln ą i specjalisty cz n ą (fachową) S ey m o u r-U re nie zajm u je się w cale.
N ajciekaw sze z historyczno-socjologicznego p u n k tu w idzenia są dw a pierw sze rozdziały k siążki — „ P ra sa i jej czy te ln ic y ” i „ P rasa jako p rzem y sł” . T a część p ra c y to w łaściw ie k o m en tarz do ró żn orak ich d a n y ch staty sty czn y ch , zaczerpn ięty ch głów nie z zestaw ień IP A (In stitu te of P ra c titio n e rs in A d w ertisin g — P ow szechna A gencja Reklam ow a), in n y c h in sty tu tó w b adan ia opinii publicznej i p u b lik a c ji rządow ych.
Z ain tereso w an ie w yłącznie gazetam i c e n tra ln y m i u zasadnia a u to r a rg u m e n te m o u p a d k u p rasy p ro w in cjo n aln ej. O becnie ogólny n ak ła d gazet o lo k aln y m zasięgu w ynosi V2 n akładów p ra sy o zasięgu ogólno
państw o w ym , gdy np. w 1920 r. sto su nek te n w ynosił 4 do 3. N ajw ięk szym b ry ty js k im p o te n ta te m je s t „D aily M irro r” —■ „brukow iec” , zało żony przez N o rth cliffe ’a, posiadający w 1966 r. po nad 5 m ilionów n a k ła du i trz y raz y ty le czytelników . S e y m o u r-U re staw ia p rzy ty m tezę, że rad io i telew izja nie posiadają w p ły w u n a zm niejszenie liczby czy telni ków p rasy , stanow iąc w dziedzinie in fo rm acji je d y n ie środek u zu p ełn ia jący, a nie zastępczy1.
D okonuje p rzy ty m S ey m o u r-U re in te resu jąc y c h spostrzeżeń do ty czących zagadnień k o n c e n tra c ji p rasy : w k a te g o rii dzienników ogólno- pań stw o w ych trzech najw ięk szy ch w ydaw ców kontrolow ało w 1966 r. 86% nak ład u , tygodników — 87%, a łącznie w obu g ru p ach 79%. P o te n ta ta m i są: In te rn a tio n a l P u b lish in g C orp oratio n (pozostające w ręk a c h Cecila H. K inga, zw ane także D aily M irro r G roup ·—■ 43%, B eaverb roo k N ew spapers (Sir M ax A itken) — 20%, D aily M ail a n d G en eral T ru s t (G
ru-1 O d m ien n ie sąd ził H. J a b ł o ń s k i , O pinia , p a r l a m e n t , pra s a , W arszaw a 1947, s. 25S.
p a lo rd a R othem ere) i New s of th e W orld O rg anisation L td. — 16%. P o tężn a jeszcze w lata ch czterd ziesty ch O dham s P ress, k o n tro lu ją c a w 1947 r. 17% nak ład u , zniknęła, pochłonięta przez In te rn a tio n a l P u b lish in g C orpo ratio n . K ró tk ie om ów ienie działalności ty ch koncernów p rasow y ch sta now i przy czy n ek do h isto rii p ra sy św ia to w ej.
Z kolei Sey m o ur-U re, w oparciu o zestaw ienia IPA , zajm u je się p ro blem em poczytności w y m ienionych gazet przez poszczególne g ru p y spo łeczne, w y od ręb n io ne n a podstaw ie k ry te riu m dochodów. Podział lu d ności n a czytelników p ra sy „pow ażnej” i „ p o p u la rn e j” w y stę p u je tu z całą ostrością. N astępn ie do k on u je a u to r in teresu jącej analizy n a s tro jów w yborczych czytelników poszczególnych gazet. P o k ry w a ją się one w ok. 60% z ten d e n c ja m i polityczn ym i w ydaw cy. N iem niej je d n a k w ięk szość ludzi nie czyta gazet z pobudek politycznych, ale dla całego sze reg u in n y ch powodów.
N astęp n ym z om aw ianych przez S ey m o u r-U re problem ów je st sp ra w a zaw artości czasopism — p ro p o rc ji części in fo rm acy jn ej do ogłosze niow ej. Z estaw ia to a u to r z zain tereso w an iam i czytelników . I w tej częś ci odbija się w y raźn ie różnica zachodząca pom iędzy p rasą pow ażną a po p u larn ą.
D rugi rozdział „ P rasa jako p rze m y sł” stano w i podsum ow anie n iek tó ry c h w niosków w y p ły w ający ch z pierw szego rozdziału. W czasach kiedy fak ty czn y koszt sześciopensow ej gazety w ynosi blisko 2 szylingi problem źródeł dochodu n a b ie ra ogrom nej wagi. G azeta u trz y m u je się, i oczy w iście przynosi w łaścicielow i dochód, jed y n ie z ogłoszeń. P ro p o rc ja ogło szeń dużych i d ro b n y ch odzw ierciedla zależność od w ielkiego k ap itału . I tak gazety „pow ażne”, z w y ją tk ie m „F inan cial T im es”, u zy sk u ją ty lk o nieco ponad połow ę ogólnej s u m y . w p ła t z w ielkich ogłoszeń, a „popu la rn e ” — po nad 90%. W 1965 r. gazety otrzy m ały z tego ty tu łu 174 m in fu n tó w szterl., co w ynosiło 29% środków przeznaczonych przez przem ysł i han d el n a reklam ę. U jem n ą — w edług oceny a u to ra — cechą tego sys tem u je s t uzależnienie p rasy od sta n u gospodarczego k ra ju . W w y p ad k u większego k ry zy su , n a sk u te k zm niejszenia się liczby ogłoszeń, p rasa tra c i i sta je się deficytow a.
A u to r stw ierdza, że p rzy w ielkich n a k ład ach koszty p ro d u k c ji są na ogół stałe (papier, d ru k , d y stry b u cja), niezależne od ilości d ru k o w an y ch egzem plarzy. G azety o najw ięk szy m nak ładzie p rzy ciąg ają je d n a k ogło szeniodaw ców w w iększym sto pn iu niż inne — co pow oduje bogacenie się pism bo gatych i ubożenie biedniejszych. Proces te n w konsekw encji prow adzi do dalszego zm niejszenia się liczby ty tułów .
W k ontekście ty m pow ażne zastrzeżenia budzić m usi stw ierd zenie „w olności p ra s y ” . W edług opinii S e y m o u r-U re niezw ykle silną pozycję w system ie angielskim posiada red a k to r, ale o statn ie słowo należy zaw
sze do w łaścicieli. Ci sp ra w u ją sw ą w ładzę poprzez u stalen ie p ro p o rcji części in fo rm acy jn ej do ogłoszeniowej, zw iększanie bądź też re d u k c ję personelu poprzez lansow anie (łub nie) swoich poglądów n a czołow ych szpaltach.
D rugim , zasadniczym p roblem em , k tó re m u pośw ięca S e y m o u r-U re blisko trzecią część pracy , je s t sp raw a ograniczeń w olności p rasy . Jego zdaniem istn ieją dw ie podstaw ow e d e te rm in a n ty : p raw o i b ry ty js k i sy stem polityczny. W pierw szej najpo w ażniejszą odgryw a k w estia zniesła w ien ia. M inęły ju ż czasy „odpow iedzialnych re d a k to ró w ” , a za d w u znaczne w y rażen ie o Jo h n ie Lew isie, sugerujące, że b y ł on~zam ieszany w spraw ę p op ełnienia nadużyć, dw a dzienniki: „D aily M ail” i „D aily T e leg rap h ” , m u siały zapłacić n ieb a g a te ln ą sum ę 217 000 fu ntó w . S tą d też, chcąc u n ik n ąć w ysokich k a r pieniężnych, gazety z a tru d n ia ją rzeczoznaw ców i adw okatów , do obow iązków k tó ry c h należy cenzu ro w anie pism pod ty m w zględem . In n e obostrzenia zw iązane są z zachow aniem taje m n ic y państw ow ej i w ojskow ej. Do z ak resu p ra w a n ależą rów nież p rzy w ileje p a rla m e n tarn e , będące jed n a k bardziej up raw n ien iam i teo rety czny m i, w yw odzącym i się z przeszłości, niż a k tu a ln ie stosow anym i norm am i p raw nym i.
S krępo w an ie p rasy przez b ry ty js k i system polity czny polega przede w szystkim na pow szechnej te n d e n c ji do n ieu ja w n ian ia k o n k retn y c h źró deł in fo rm acji — stąd też częste stw ierdzenie: „z kół dobrze poinform o w an y ch ...” W ynika to z fa k tu niem ożliw ości cy tow ania w ypow iedzi niż szy ch u rzędników p aństw ow ych, in sp irac ji dokonyw anych przez p rz y w ódców p a rty jn y c h , k tó rzy sam i w olą pozostaw ać w cieniu, koniecz ności zachow ania zew n ętrznej d yscyp lin y p a rty jn e j przez jej p rzed sta w icieli, a zwłaszcza „b ack b en cheró w ”.
Trzecią, zasadniczą część sw ych rozw ażań sko ncen tro w ał S ey m ou r- -U re n a zilu stro w an iu działan ia m echanizm u d zie n n ik arstw a politycz nego. Szczególnym zaintereso w aniem a u to ra cieszą się k u lu aro w i sp ra w ozdaw cy p a rla m e n ta rn i — tzw . „Lobby C o rresp o n d en ts” . Ich specy ficzną cechą, w y ró żniającą spośród inn y ch typów dziennikarzy, je s t m ie j sce p rzebyw ania. „Jeżeli L o b b y -C o rrespo ndent in te re s u je się spraw am i polityczn y m i bez w zględu n a przedm iot, to dzien nik arz sp ecjalista d aje spraw ozdanie z p rzed m io tu bez w zględu n a jego p o lityczn e a sp ek ty ”2. K o respondenci k u lu aro w i w sp ó łp racu ją z posłam i, p rzedstaw icielam i rz ą d u i w ydaw cą. R ola ich polega głów nie n a p ośred nictw ie w w ym ianie in fo rm a c ji pom iędzy p a rla m e n te m a społeczeństw em , w śró d posłów , po m iędzy społeczeństw em a rządem i posłam i. U żyw ani są także do u ra b ia n ia opinii publicznej poprzez odpow iednie in te rp re to w a n ie u chw ał i de
cyzji p a rla m e n tu , a tak że do przygotow ania społeczeństw a do p rz y ję cia n iep o p u larn y ch uchw ał g a b in e tu czy rozporządzeń poszczególnych m i nistrów . Na m arg inesie S ey m o u r-U re p rzed staw ia h isto rię p o w stania ty p u k o respo n d enta kuluarow ego.
D ziałający na te re n ie Izby G m in i L ordów spraw ozdaw cy p a rla m e n ta rn i, ja k rów nież dzien nik arze zajm u jący się specjalistyczny m i za gadnieniam i, p o tra k to w a n i zostali przez a u to ra m arginesow o. W spom nia n i są rów nież jed y n ie pobieżnie koresp on den ci dyplom atyczni, k tó rzy oprócz zadania info rm ow an ia społeczeństw a o problem ach p o lity k i m ię dzynarodow ej stano w ią rów nież sw oisty „w y w iad ”, u zu p ełn iający działal ność F oreign Office, ze w zględu n a posiadanie w łasny ch źródeł i k a n a łów inform acji.
A nalizując w p ływ p rasy na b ry ty js k i system polityczny, w yróżnia S ey m o u r-U re dw ie jego cechy ch arak te ry sty c z n e : „pionow e” i „poziom e” przek azyw an ie in form acji. P oprzez w y rażen ie „pionow e” rozum ie a u to r p rzesyłan ie in fo rm acji pochodzących od naczelnych organów w ładzy p a ń stw ow ej, z in n y ch k ra jó w i relacjo no w an ie w yd arzeń dla szerokich m as społeczeństw a. Poprzez „poziom e” rozum ie on inform ow anie polityków o opinii, postaw ie i stan ow isk u ich oponentów , czem u służy um ieszczanie ty ch sam ych fak tó w w odpow iednim k ontekście kom entarza. S tą d też po chodzi w y rażen ie „m ieć d o b rą lub złą p ra sę ”.
S ey m o u r-U re uw aża, że gazety angielskie posiadają znikom y w pływ n a k ształtow anie opinii publicznej w sp raw ach w ew nętrzn ych , zwłaszcza w okresie 6-tygodniow ej k am p an ii w yborczej. W yn ika to z fak tu , że nie gazeta w y b iera czytelnika, ale na odw rót. P o nad 3U w yborców b ry ty jsk ic h głosuje zawsze n a tę sam ą p a rtię, a więc w p ływ p rasy n a w y n ik w ybo rów jest siłą rzeczy stosunkow o niew ielki. O dm iennie się m a rzecz, gdy chodzi a jak ąś akcję długofalow ą, np. k ształtow an ie opinii publicznej w k w estii sto su n k u do W spólnego R ynku. S tą d też życie polityczne nie m oże być — zdaniem S ey m o u r-U re — kon tro low an e przez prasę. Zasięg m ożliw ości oddziaływ ania p ra sy na życie polityczne p rzed staw ia a u to r n a p rzykładzie „afery P ro fu m o ”, kied y to praso przyczyniła się do obalenia go ze stanow iska m in istra w ojny.
D okonując sum arycznej oceny książki, należy stw ierdzić, że a u to r dalek i je s t od w yczerp an ia zakreślonego ty tu łe m tem atu . M etodologicz ne ujęcie prasy, jako k ilk u najw ięk szy ch dzienników i tygodników o zna czeniu ogólnopaństw ow ym , e lim in u je całkow icie p rob lem p rasy p ro w in cjon aln ej, b y n ajm n iej nie najpo d rzęd n iejszej w E uropie.
W ybicie n a pierw szy p lan k o resp o n den tów k u luarow y ch, m oże słusz n e w aspekcie p o lity k i w ew n ętrzn ej, okalecza p rasę angielską z a try b u tów isto tn y ch dla pow szechnego p u n k tu w idzenia. W iele ogłoszeń p o ja w iający ch się n a łam ach dzienników b ry ty js k ic h je s t po daw anych przez
in te resa n tó w zam orskich — zwłaszcza z k rajó w W spólnoty B ry ty jsk iej. P o n ad to przew ażające w dru giej części książki opisy k o n k re tn y c h w y padków pozostają ze szkodą dla dokonanych uogólnień.
S tą d też książkę C. S ey m o u r-U re T h e Press, P olitics and th e P ublic m ożna uznać raczej za in te re su ją c y przyczynek niż za w y czerp u jącą te m at m onografię.
A n d rze j S k r z y p e k
IV
H en ry k K u r t a , L u cjan M e i s s n e r , W s p ó łc z e s n a p r a s a za g r a n iczn a . ( S y l w e t k i
w y b r a n y c h t y t u ł ó w ) , W arszaw a 1969, W y d a w n ictw a U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego,
ss. 336.
W śród u k azu jący ch się w Polsce p rac pośw ięconych h isto rii p rasy i p raso znaw stw u opracow ania dotyczące p rasy zagranicznej n ależą raczej do rzadkości. D latego też w a rto zwrócić uw agę n a w y d a n ą ostatn io w fo r m ie s k ry p tu pracę H e n ry k a K u r ty i L u c jan a M eissnera (pracow nicy S tu diu m D ziennikarskiego U n iw e rsy te tu W arszaw skiego) W spółczesna prasa zagraniczna. T ru d n o ją nazw ać k lasycznym opracow aniem p rasozn aw czym . J e s t to raczej sw ojego ro d za ju encyklopedia, om aw iająca w form ie skondensow anej, co b y n ajm n iej nie oznacza, że n iep ełnej, d zieje i a k tu a ln y sta n 132 głów nych dzienników i czasopism w szy stk ich k o n ty n en tó w oraz 15 n ajw ięk szy ch agencji p raso w y ch o św iatow ym zasięgu. Obok p r a sy, stanow iącej głów ny przed m io t rozw ażań autorów , uw zględniono także radio i telew izję, p rzed staw iając w liczbach sta n ich rozw o ju w poszcze g ólnych k rajach .
P ra c a H. K u rty i L. M eissnera składa się z trzech części. W części w stęp n ej a u to rz y p rze d staw ili w sposób ogólny a k tu a ln y sta n rozw oju środków m asow ego rozpow szechniania n a św iecie, przy taczając szereg d an y ch liczbow ych. Z m ateriałó w D e p a rta m e n tu In fo rm a c ji UNESCO za czerpnęli oni d ane o liczbie ty tu łó w i łącznym jed no razo w ym nakładzie dzienników n a św iecie, w y m ieniając k ra je p rzodujące. Z estaw ien ia z ak u pów dzienników w p ro cen tach dla poszczególnych k o n ty n en tó w oraz iloś ci egzem plarzy dzienników p rzy p a d a ją c y c h n a tysiąc m ieszkańców w róż ny ch k ra ja c h ilu s tru ją pow ażne k o n tra s ty w czy telnictw ie p rasy , istn ie jąc e m iędzy reg io nam i ro zw iniętym i gospodarczo (Europa, A m ery k a P ó ł nocna, A u stra lia i Oceania) a k ra ja m i tzw . trzeciego św iata (Azja, A fry ka, A m ery k a Łacińska).
Obok ciągłego rozw oju tra d y c y jn y c h środków m asow ej in fo rm a c ji w św iecie o b serw u jem y obecnie dynam iczny rozw ój ra d ia i telew izji, co m a szczególne znaczenie w k ra ja c h o dużym procencie an alfab etó w . Z ja
