MIGRANCI ZAROBKOWI W HIERARCHII

Iryna Prybytkowa

Narodowa Akademia Nauk Ukrainy

MIGRANCI ZAROBKOWI W HIERARCHII

SPOŁECZEŃSTWAUKRAIŃSKIEGO:

STATUS,

STRATEGIE

STYL I SPOSÓB

Jeszcze

niedawno, przed

najmniejsza

aluzja do-

tycząca możliwości

(nie

o

istnienia rynku pracy w kraju

socjalizmu", którego

wyelimi- nowanie bezrobocia,

uznana za

Poziom zatrudnienia,

zbliżony

do granic danych demograficznych (do

lat

92,5%

Ukrainy w wieku produkcyjnym

lub

sztucznie podtrzymywany hipertroficznymi zastrzykami inwestycji w two- rzenie

nowych miejsc pracy.

Pełne

zatrudnienie, w znaczeniu

w naszym,

socjalistycznym kraju

do

pracy,

wolnienia kobiet, spadku

rodziny, pogorszenia

stanu zdrowia ludno-

ści

i wielu innych negatywnych skutków.

w zakresie

za- trudnieniem, jakie

miejsce w ZSRR,

o tym,

utrzymywanie

pełnego

i

popyt i

na miejsca pracy zatrudnienia w syste- mie gospodarowania opartym na

z

pro- blemami.

kwestii

zatrudnienia w warunkach regla- mentacji zgody na meldunek, braku rynku pracy, istotnych

warunków

cia w

regionach i, wreszcie, strukturalnej

dostosowania pracy do nawyków i kwalifikacji pracowników, nie

bezkon- fliktowo.

Dziś

problem ten

innego znaczenia. Reformy stosunków go- spodarczych nie

bez "uwolnienia" pracowników. Wymuszony brak

*Doktor nauk ekonomicznych, Instytut Socjologii NAN Ukrainy, profesor Akademii Kijow-

sko-Mohylańskiej.Pierwodruk w "S: T-M-M" 2,2004: 156-167 i 1,2003: 109-124.

pracy (albo bezrobocie) na Ukrainie - towarzyszącyreformom rynkowym - stał się codziennością. Natomiast poszukiwania efektywnej strategii regulowania przezpaństwo sferązatrudnienia stajesięjednym znajważniejszychi najpilniej- szych problemów w kraju.

Nie mniej istotną kwestią związanązprzejściemdo gospodarki rynkowej jest segmentacja rynku pracy. Już dziśtrudpe dorozwiązania, a jutromogące okazać się nierozwiązalnymi, sąproblemy rozwarstwienia rynku pracy na produkcyjne

jądro iwarstwęperyferyjnych pracowników. Wystarczywspomnieć, żena war- stwy peryferyjne składa się cała armia niewykwalifikowanych pracowników,

niepełnosprawnych,kobiet zmałymi dziećmi, młodzieży.Jakpokazują doświad­

czenia innych krajów, segmentacja rynku pracy niesie w sobie_potężnyniszczy- cielskiładunek.

Mimo iż mieszkańcyUkrainy oczekiwali,że reformyprzyniosąpolepszenie sytuacji gospodarczej kraju, dla większości osób aktywnych zawodowo prze-

kształceniarynkowe zmieniły sięw klęskę: pensje obniżyły się,popyt na dobra konsumpcyjnespadł,a ryzyko utraty pracy - przeciwnie - wzrosło.Wymuszony brak pracy, całkowitylub częściowy, dotknąłkilku milionówpracującychUkra-

ińców. Do nichnależałobyjeszczedodaćkilka milionów osóbpozostającychna utrzymaniu innych osób i uzależnionych od ich zarobków. Segmentacja rynku pracy na Ukrainiestała sięfaktem.

W ostatnich latach w świadomości mieszkańców Ukrainy istnieje _stałaten- dencja do zdecydowanie negatywnego oceniania zarówno ogólnej sytuacji go- spodarczej kraju, jak ijakościswojegowłasnego życia.Przede wszystkimzaś źle

oceniana jest sfera zatrudnienia. Krótki okres nadziei na polepszenie statusu ma- terialnego i społecznego szybko zastąpiła trzeźwa konstatacja nieokreśloności

sytuacji na rynku pracy i konieczności samodzielnego poszukiwania nowych

źródeł dochodów dla siebie i rodziny. Takrodziły sięmechanizmy samoorgani- zacji, a jednym z najbardziej efektywnych sposobówprzeżycia stała sięczasowa migracja za granicę.Jej rzeczywiste rozmiarysąnieznane, według różnychsza- cunków ekspertówprzywoływane są wielkościod 2 do 7 milionów naszych ro- daków, którzy ciężką i nie wymagającą kwalifikacji pracą zarabiająna siebie i swoją rodzinę.

Nasze dane opieramy na wynikach ogólnonarodowego monitoringu socjolo- gicznego zrealizowanego przez Instytut Socjologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w ramach projektów "Ukraina na progu XXI wieku" (1994-2001) i "Społeczeństwo ukraińskie: monitoring zmian społecznych",który rozpoczął sięw 2002 roku^1•

ICorocznesondażeopiniispołecznej dotycząceaktualnych problemów rozwojuspołeczeństwa ukraińskiego byłyprzeprowadzane wkońcumaja - początkuczerwca 1994-2001 roku na jednej próbie, reprezentatywnej dla dorosłych mieszkańcówUkrainy(powyżej 17. rokużycia)i objęły

Postawy

Ukrainy wobec migracji

Eksperci

od 1993 roku z

rynku pracy

kil- ka milionów pracowników.

z nich pracuje za

do szarej strefy zatrudnienia, wielu

Najbardziej

celami emigrantów

Stany Zjednoczone, Kanada, Niemcy, Izrael. Jednak

ludzie w wieku produkcyjnym

do Rosji.

Jakie

postawy

Ukrainy wobec migracji? Tych, którzy chcieliby

2002 roku niemal trzykrotnie mniej

tych, którzy zdecydowanie

w 1994 roku proporcje te

ina- czej:

równo czterokrotnie mniej.

tych, którzy chcieliby

miejsce obecnego pobytu,

z 16,1% w roku 1994 do 19,3% w 2002 roku.

odsetek osób, które nie

ze

swoją małą ojczyzną, zmniejszył się

w tym okresie z 64,5 do 55,4. Grupa waha-

jących się wzrosła

z 18,8 do 25,2%. Ludzie ci jeszcze nie zdecydowali, co jest dla nich lepsze: wyjazd czy pozostanie.

W latach 1994-1998 podstawowym motywem ewentualnego wyjazdu

pragnienie polepszenia warunków

jakie

w ich miejscu zamie- szkania, ocenianych przez respondentów jako szkodliwe dla ich

i zdrowia.

Drugim pod

motywem dla respondentów przez wszystkie lata, kiedy prowadzono badanie,

pragnienie znalezienia nowego miejsca pracy. W

lat

pragnienie to

do tego stopnia,

że

motyw pracy

wszystkie

Liczba osób

czych, które nie

nadziei na znalezienie innej (lub w ogóle) pracy poza miejscem zamieszkania,

2,5-krotnie.

Migracyjne preferencje

Praktycznie co drugi re- spondent (48,8%)

w 2002 roku,

nigdy nie porzuci swojego domu i nie zamierza nigdzie

Pozostali respondenci w mniej

równych

wszystkie obwody kraju i Krym.Wielkośćpróby - 1810 osób.Każdyobwódreprezentowałalicz- ba respondentów proporcjonalna doliczebności dorosłej ludności.Próba byłareprezentatywna dla

dorosłej ludnościpodwzględemcechspołeczno-demograficznych (płeć,wiek,wykształcenie,na-

rodowość, miejsce zamieszkania - główne miasto obwodu, miasto,wieś). Błądnieprzekraczał

2,5%. Badania prowadzono pod naukowym kierunkiemWłodimiraM. Worony, zarealizacjęod- powiedzialni byli autorzy programubadańNatalia W. Panina i JewgenijI.Gołowacha.

Przy realizacji projektu"Społeczeństwo ukraińskie:monitoring zmianspołecznych"wykorzy- stanospecjalną próbę reprezentatywnądladorosłej ludnościUkrainypowyżej17 lat. Do próby we- szlidorośli mieszkańcywszystkich obwodów, Krymu i stolicy, proporcjonalnie doliczebnościmie-

szkańców. Każdyobwódreprezentowało główne miasto, miasto iwieśw odpowiednich propor- cjach, zgodnie z liczebnością mieszkańców. Próbę kwotową według płci,wieku iwykształcenia

budowano w trakcie w celuuniknięcia błędówpróby losowej. W lutym-marcu 2002 roku przeba- dano 1799 osóbwykorzystując sieć[ankieterów] IS NAN i firmy "SOCIS".

proporcjach

na wybrane miejsce osiedlenia: inny region Ukrainy, inne

(10,5%) lub

(10,3%). Mi- nimalny odsetek respondentów

do republik

ZSRR, a

krajów Wspólnoty

to

jednostki. Co

piąty

respondent do

nie

uda

w poszukiwaniu lepsze- go

Ich plany migracyjne nie

z konkretnym miejscem na mapie.

Zauważmy, że

2,2-krotnie

odsetek potencjalnych emigrantów do kra- jów dalekiej zagranicy (z 4,6 w 1994 roku do 10,3 w 2002), a tych, których

czy niejasne i pozbawione konkretnego adresu pragnienie wyjazdu - 1,6-krotnie:

z 12,8% w 1994 do 19,9% w 2002 roku. Innymi

emigracyjny kraju ma

Przypomnijmy,

motywem potencjal- nej migracji jest

znalezienia pracy.

Alternatywą

dla migracji lub, jak

inaczej nazywa, wyjazdu na pobyt sta-

ły,

jest czasowa migracja zarobkowa, której

co

tej

rodziny (10,2%). Najbardziej atrakcyjne dla

do pra- cy

Rosja i Polska, rzadziej Niemcy i Czechy. Ponad

zarobkowych mi- grantów, obywateli Ukrainy

tam

na zasadzie ustnej umowy z

bez formalnej umowy o

Pozostali podpisywali

al- bo jeszcze na Ukrainie, albo w kraju, do którego

czasowo udawali. Wiele osób, które

pracy za

wybiera

tam znowu do czasowej pracy w

roku.

Doświadczenie

pracy za

zachodnich obwo- dów Ukrainy (36,8%), rzadziej - wschodnich i centralnych (odpowiednio 26,4%

i 21,4%), najrzadziej

-

(15,4%). Migranci zarobkowi z zacho- dnich obwodów Ukrainy

gastarbeiterzy z innych regionów kraju ma-

ją doświadczeniaz

pracy w Polsce, Czechach,

Hiszpanii i Portugalii.

Mieszkańcy

regionów centralnych i wschodnich kraju

inni pracu-

ją

w Rosji i na

regionów, rzadziej

inni

mieszkańcy

Ukrainy

do pracy za

zwykle

w Rosji, Niemczech, Polsce,

inni

do Turcji. Pracow- nicy z

obwodów

podpisywanie umowy o

na Ukra- inie albo w kraju, do którego

Gastarbeiterzy z zachodnich regionów zwykle

sobie

za

na podstawie ustnej umowy z praco-

dawcą już

na miejscu.

stosowali

migranci z regionu centralnego. Preferencje

umów w stosunku do migrantów zarobko- wych ze wschodnich regionów

równomiernie: pracowali oni w równych proporcjach na podstawie ustnej umowy, umowy o

podpisanej jeszcze na Ukrainie, a

podpisanej

w kraju docelowym.

Najwięcej

gastarbeiterów pochodzi z Kijowa: 15,1%

rodzin ze sto-

licy ma za

czasowej pracy za

niewiel-

kich miast

sobie

za

nie tak

jak kijowianie, niemniej jednak

11,4%

tu rodzin

czasowo za

granicą.

Nieco rzadziej

pracy za

zdobyli

du-

żych

i bardzo

miast oraz wsi (odpowiednio 9,7 i 9% gospodarstw domo- wych).

Jednocześnie

w potokach migracji do pracy za

najbardziej liczni

miast (33% gospodarstw domowych) i wsi (28,0%). Z miast

powyżej

250 tys.

rekrutuje

co trzeci uczestnik zagranicznego wyjazdu za

(31,9%). Natomiast

rodzin ze stolicy kraju to 7,1 % liczby

za

za

(zob. tabela 1). Oprócz

sto- licy na zagranicznych rynkach pracy

widoczni

z obwo- dów: czerniowieckiego, iwanofrankowskiego, lwowskiego, i odeskiego (odpo- wiednio: 9,9; 6,6; 6,0 i 8,2).

inni

do czasowej pracy za

granicę

ludzie, którzy poziom

swojej rodziny

jako

(67,2%), a

za biednych (23,9%).

Najwięcej chętnych

do pracy za

w

czasie jest w zacho- dniej

kraju (43,5%). Niemal dwukrotnie rzadziej

wyjazdu

regionów centralnych i wschodnich Ukrainy (odpowiednio 23,4 i 20,2%). Jeszcze rzadziej

w poszukiwaniu pracy za

nują

osoby z

kraju.

wyjazd w

czasie

mieszkańcy

obwodu iwanofrankowskiego, lwowskiego i tarnopolskiego (odpo- wiednio 10,5, 10,5 i 9,70/0 wszystkich potencjalnych migrantów).

rezerwy ewentualnych gastarbeiterów w obwodzie donieckim i winnickim - 8,9 i 7,3% przewidywanego potoku migracji do pracy za

w 2002 roku.

Najczęściej planują

poszukiwanie pracy za

miast Ukrainy: mieszka w nich czterech na

potencjalnych migrantów. Nieco rzadziej i z

gastarbeiterami

i bardzo

miast. Najmniejszy

do potoku migracyjnego pla-

nują wnieść mieszkańcy

stolicy (zob. tabela 1).

W 2003 roku postanowili

pracy za

przede wszystkim ci, którzy

30 lat:

osób w wieku 30-54 lat wynosi 58,9% poten- cjalnego potoku pracowników za

jest

w wieku do 30 lat, która planuje

za

(38,7%).

ludzi w wieku eme- rytalnym, jedynie pojedyncze osoby

na

za granice kra- ju (2,4%).

kobiety

w tym roku

do pra- cy za

58,9 wobec 41,1 %. Za

do pracy

przede wszystkim osoby ze

lub

ich

w ogólnej liczbie

do wyjazdu wynosi odpowiednio 49,2% i 15,3%. Do nich planuje

16,9% osób ze

specjalistycznym

i 12,1% - z

W 2003 roku

za

przede wszyst-

kim wykwalifikowani robotnicy (22,6%), osoby bez

pracy (13,7%), przed-

siębiorcy

zatrudnieni w

firmach (8,1%), uczniowie i studenci (8,9%), a

technicy

Poza nimi

znalezienia pracy za

i

dochodów (6,5%), a

zareje- strowani bezrobotni (4,8%).

Czasowej pracy za

planuje

6,1%

jako ludzie

średnio

zasobni, a

30% tych, którzy sami

jako biedni.

materialny poziom

swojej rodziny jako wysoki, wyjazd za granice do pracy planuje 4,8% respondentów, a

swój sta- tus materialny jako

- tylko 3,2% uczestników

(zob. tabela 1).

Tabelal.Rozkładrodzin migrantów zarobkowych i osóbplanującychwnajbliższymro- ku wyjazd zagranicędo pracy,wedługmiejsca zamieszkania i poziomużycia

w 2002 roku (w %)

Rozkładrodzin Rodziny, którychczłonkowie Osobyplanujące

migrantówwedług pracowali zagranicą wnajbliższymczasie

miejsca zamieszkania wyj azd do pracy

ipoziomużycia zagranicę

Region

Zachodni 36,8 43,5

Centralny 26,4 23,4

Południowy 15,4 12,9

Wschodni 21,4 20,2

Miejsce zamieszkania

Kijów 7,1 2,4

miasto ponad 250 tys. 31,9 29,8

małemiasto 33,0 39,5

wieś 28,0 28,2

Poziomżyciaw ocenie respondentów

O- ubogi l, l 1,6

l - ubogi 3,9 1,6

2 - biedny 11,1 9,7

3 - średni 12,8 20,2

4 - średni 32,2 33,9

5 - średni 30,0 26,6

6 - średni 5,0 1,6

7 - dostatni 2,8 4,8

8 - dostatni l, l ^-

9 - bogaty ^{- -}

10 - bogaty ^{- -}

Co czwartyspośródtych, którzyjużpracowali zagranicą, planuje w 2002 ro- ku ponowniewyjechaćtam do pracy. Podobny entuzjazm nie dotyczy innych na- szych rodaków: jedynie 4,8% respondentównieposiadającychstażupracy za gra-

nicą wyraziło chęćspróbowania swoichsiłna zagranicznych rynkach pracy.

Migranci zarobkowi na rynku pracy

Biografie zawodowe i pozycja na rodzimym rynku pracy migrantów sąbar- dzoróżne. Doświadczeniapracy zagranicą majązasobą szczęśliwiposiadacze

stałejpracy w ojczyźnie i osobypracującedorywczo, pozbawieni pracy obywa- tele, emeryci i gospodynie domowe. Spośródnich co czwarty podejmujepracę

nawłasnyrachunek lub jest przedstawicielem wolnego zawodu. Większośćjed- nak (70,8%) identyfikuje siebie jako pracownika najemnego. Tylko nieliczni mi- granci występują na rynku pracy jako pracodawcy, zatrudniający rodaków (5,8%).

Czteryspośród dziesięciuosób, którejuż pracowałyzagranicą,teraz nigdzie niepracują,co czwarty pracuje w sektorzepaństwowymlub prywatnym, co dzie-

siąty znalazł swoją niszęw małymlub średnimbiznesie, tylko nielicznipracują

w dużych finnach. Poziom kapitalizacji rodzimego rynku pracy jest więc na Ukrainie niewysoki.

Szansęna dorobienie mają tylko nieliczni obywatele Ukrainy. Czterech na

dziesięciurespondentów, którzy czasowo pracowali zagranicą,twierdzi,żew oj-

czyźnienie mająszansy na dorobienie, a co drugi z nichzauważa, że pewność

pracy na Ukrainie w ostatnich 12 miesiącach spadła (znacznie - 27,1 %, nie- znacznie - 21,5%). Większośćrespondentów (71,2%) w toku badania wskazy-

wałana brak przez ostatni rok dodatkowej pracy. Jedynie nielicznym naszym ro- dakomposzczęściło sięiznaleźlialternatywneźródłodochodów w sferzemałe­

go biznesu (6,2%), w ramach indywidualnej działalnościgospodarczej (4,9%), atakżew spółkachakcyjnychróżnegotypu. Dodatkowe dochody udaje sięuzy-

skać przeciętnemustatystycznemu obywatelowi Ukrainynajczęściejw sektorze prywatnym. Jedynie 3,1%byłychmigrantów pracuje na zasadziełączeniaobo-

wiązkóww sektorzepaństwowymlub komunalnym.

Zauważmyprzy okazji, żesytuacja na rodzimym rynku pracy w ocenie roda- ków, którzy nigdy nie pracowali za granicą, wyglądajeszcze bardziej pesymi- stycznie. Na brakmożliwościdorobienia narzeka co drugi, a na znaczny spadek

pewnościzatrudnienia w ojczyźnie ponad jedna trzecia respondentów (37,2%).

Pracy na zasadzie łączenia obowiązkóww ostatnim roku nie mogło znaleźć

85,7% obywateli nigdy niepracującychza granicami Ukrainy. Wśródnich prze-

ważają ci, którzy nazywająsiebie pracownikami najemnymi (83,5%), jednak znacznie lnniej jest tuzajmującychsię pracąnawłasnyrachunek i przedstawicie-

li wolnych zawodów (14,3% wobec 23,3%), a

niewielu - pracodawców,

wykorzystujących pracę najemną

innych.

Doświadczenia

zdobyte na zagranicznych rynkach pracy

na

rodzimej sytuacji i

zapewnienia

miejsc pracy, zgodnych z ich wymaganiami -

i

Oceniane

wszelkie parametry: stanowisko i

zarobków, zakres pracy i jej sanitarno-higieniczne warunki, gwarancja pomocy socjalnej i ubezpieczenie od urazów i

wypadków, charakter stosunków z kierownictwem i kolegami z pracy. Jednak przede wszystkim oceniana jest ogólna sytuacja na rynku pracy: perspektywy znalezienia pracy,

oczekiwaniom szu-

kających,

ich kwalifikacjom i

zarobek.

Osiem na

osób

pracy za

bardzo trudno jest

dobrze

oczekiwaniom i kwalifikacjom.

gdzie wymagane

konkretne kwa- lifikacje i która

odpowiednio

ten wariant wspominany jest rzadziej - przez

na

respondentów.

ze znalezieniem pracy niezgodnej z kwalifikacjami, lecz dobrze

odnotowuje

60%

osób

migracji za

A co drugi

trudno jest

znaleźć jakąkolwiek pracę.

Niepracujący

nigdy za

na rynku pracy równie

trzy czwarte

znalezienie dobrze

pracy, zgodnej z kwalifikacja- mi i oczekiwaniami jest bardzo trudne w ich miejscu zamieszkania. Co drugi twierdzi,

wcale nie jest

z kwalifikacjami, ale

bo

Siedem na

osób pesymistycznie ocenia

znalezie- nia pracy niezgodnej z kwalifikacjami, ale dobrze

A co druga osoba nie wierzy w znalezienie jakiejkolwiek pracy w swoim miejscu zamieszkania.

Obywatele Ukrainy

bezrobocie grozi przede wszystkim osobom w wieku przedemerytalnym (43,0%),

(34,5%), kobietom z

(32%), ludziom, którzy

(31,5%) i tym, którzy

źle pracują.

Co

(22,8%) respondent jest przekonany,

na bruku

znaleźć każdy

obywatel Ukrainy zdolny do pracy.

Ci, którzy

z niej zwykle niezadowoleni.

niezadowo- lonych z pracy

migrantów zarobkowych jest mniej - tylko co

(10,2%), podczas gdy

obywateli

niezadowolonych z pracy jest 16,5% respondentów. Zaprezentowane oceny

sytuacji, w

nieco

I

to

niewielkie, jednak wiele

Ponad

uczestników badania (54,8%) twierdzi,

nie wy- konuje takiej pracy,

W lepszej sytuacji

migranci zarobkowi: 26,8%

nich

praca,

to jest to, czego

potrzebują. Spośród

tych, którzy nie pracowali za

twierdzi tak jedynie

18,9%. Niezrealizowana potrzeba pracy,

potrzebom pracowni-

ków, jest odczuwana niemal równie częstoprzez osoby, którejuż pracowałyza

granicą,i te, które stalepracujątylko na Ukrainie (odpowiednio 56,4% i 54,6%).

Jednakże wśródtych ostatnichbyło 2,6-krotniewięcej osób obojętnychwobec tego problemu (11,6% i 4,5%).

Zarówno emigranci zarobkowi, jak i ich rodacy, niewyjeżdżającyna zarobek za granicęrzadko sązadowoleni ztreści pracy wykonywanej w swoim miejscu pracy, o czym świadczyco trzeci z nich, atakże tyle samo ich rodaków (trzech na dziesięciu),którzysąprzeciwnego zdania (zob. tabela 2).

Tabela 2. Poziom zadowolenia z warunków pracy (w %)

Warunki pracy Pracujący kiedyśzagranicą Bezdoświadczeniapracy zagranicą

raczej nie- trudno raczej raczej trudno raczej

zadowoleni powiedzieć zadowoleni niezadowoleni powiedzieć zadowoleni

Zakres pracy 30,8 33,8 35,4 30,0 37,0 33,0

Stanowisko 26,0 29,1 44,9 29,7 29,5 40,8

Sanitamo- -higieniczne

warunki pracy 37,5 30,5 32,0 34,1 32,5 33,4

Stosunki

z kolegami 11,0 20,5 68,5 9,4 25,8 64,8

Stosunki

z kierownictwem 14,2 37,0 48,8 15,7 37,1 47,2

Ochrona przed urazami inieszcześliwymi

wypadkami 36,7 37,5 25,8 30,2 39,0 30,8

Pensja 56,3 24,2 19,5 67,0 20,7 12,3

Pomocspołeczna

i sfera socjalna

w miejscu pracy 55,1 33,9 11,0 60,3 29,9 9,8

Tych, którzy raczej dobrze oceniają swój status zawodowy, jestwśródmi- grantów 1,7 razy więcej niżniezadowolonych, podczas gdy wśród pracujących

na rodzimym rynku pracyudziałdobrze oceniających swoją pozycję zawodową

jest tylko o 1,4 razywięcej niżniezadowolonych z niej.

Największe niezadowolenie Ukraińców posiadających pracę budzązarobki,

jakośćpomocyspołecznejistopieńzabezpieczenia socjalnego. Dwie trzecie nie-

wyjeżdżającychna zarobek za granicę(67,0%) nie omieszkało zaprezentować

swoich negatywnych emocji w związkuzwysokościąekwiwalentupieniężnego

za swój _wysiłek w pracy. Zauważmy, że ponad połowa pracującychza _granicą

(56,3%)także wyraziłaniezadowolenie zwysokościotrzymywanych zarobków.

Niemal tyle samo z ich grupy (55,1%) negatywnie oceniło pomoc socjalną

w miejscu pracy. Audziałniezadowolonych z jej rozmiarów ijakości wśródpra-

cującychna rodzimym rynku jest jeszczewyższy- 60,3%.

I jedni, i drudzy najwyżej oceniają jakość kontaktów z kolegami z pracy i z kierownictwem.

Praca i

w systemie

migrantów zarobkowych

Dobrobyt, co nie ulega wątpliwości,jest bardzo wysoko ceniony przez na- szych rodaków, jednak nie wyczerpuje długiejlistyróżnorakich wartości,kulty- wowanych w społeczeństwie ukraińskim. Ważna i bardzo ważnajest dla staty- stycznego mieszkańcaUkrainy ciekawa praca. Szczególnie wysoko cenią jąso- bie osoby, którejuż majązasobą doświadczeniepracy zagranicą:69,2%spośród

nich twierdzi, że taka praca jest bardzo ważna,a dodatkowo 22,5% - że raczej

ważna. Rzadkomożna wśródnich spotkaćludzi, którym jestobojętne,czy wy-

konują pracę ciekawączy nie (3,9%). Z tego grona 4,4% niemogło sięzdecydo-

wać,czyważnajest dla nich ciekawa praca.

Rodzimi wytwórcy i pracownicy sfery usługw kraju nie sąjużtak wymaga-

jący. Wśródnich częściej można spotkaćjednostki, którym jestobojętnelub ra- czej obojętne, jaką pracę wykonują(ogólnie 7,8%). A niemal codziesiąty(9,2%)

miał trudnościzokreśleniem,czyważnajest dla niego osobiścieciekawa praca.

Niemniej jednak zdecydowana większość pracowników na ukraińskimrynku pracy uważa posiadanie ciekawej pracy za bardzo ważne dla siebie (58,6%);

24,4% sądzi, żejest to dla nich raczej ważne.

Jednak obywateleukraińscychcielibymieć pracęnie tylko ciekawąizgodną

z ich oczekiwaniami i wymaganiami. Chcielibyteż pracowaćz oddaniem, ale ta- kamożliwośćnie jest dana wszystkim. Znamienne,że podobną gorliwośćwyka-

zujązarówno pracujący już za granicą,jak i osoby z rodzimego rynku pracy.

Oceny wyglądają następująco: czterech na dziesięciu uczestników sondażu

twierdzi,że sąpozbawienimożliwościoddaniasiępracy wpełni;trzech na dzie-

sięciujest wpełnizadowolonych z warunkówumożliwiającychimpilnąkapita-

listyczną pracęz jejwyniszczającymsystemem; codziesiątą osobę ominąłpatos wydajnej pracy, a copiątana pytanie o inicjatywęw pracy skierowanąna efek- tywny twórczywkładw jejpracę miała kłopotyzodpowiedzią.

Bezsporną wartościądla naszych rodaków jestmożliwośćpodnoszenia pozio- muwykształceniai ogólnie rozwoju intelektualnego. Wagętego dla siebie oso-

biściedostrzega niemal co drugi pytany (47,2%). Pracującyza granicąobywate- le Ukrainyrozumiejąznaczeniewykształceniadla rozwoju swojej kariery o wie- le bardziej: sześciu na dziesięciumigrantów uważapodnoszenie poziomu wy-

kształcenia

za istotny czynnik sukcesu na rynku pracy.

tego

również

ci, którzy

swojej niszy w granicach kraju,

w mniejszym stopniu (45,9%).

nabiera

dodatkowego znaczenia: wzmacnia

konkurencyjność

na rynku pracy,

wyboru strategii

wzmacnia

na niepowodzenia i

w siebie.

Wybór strategii

i etyka pracy w ocenach migrantów zarobkowych

Społeczeństwoukraińskie

trudno

w dostatki. W poszu- kiwaniu metod

jego

strategie. O wyborze

decydują

liczne czynniki,

których system

zajmuje

miej- sce.

co drugiego respondenta

za

nasi rodacy,

żeby zarobić duże pieniądze, są

gotowi przede wszystkim

od rana do wieczora, nie

i czasu (52,6%).

pracy,

tylko

była

dobrze

(47,5%). Wreszcie,

gotowi

do innego kraju, gdzie

w domu (45,8%). Priorytety tych, którzy pracowali za

inne.

oni,

po to,

so- bie i rodzinie dobrobyt ich rodacy raczej

do innego kraju (58,%).

jest to z

przyczyny

to,

nich,

od rana do wieczo- ra

w rodzimym kraju, nie

siebie i

z siebie wszystko (56,6%). Wreszcie, nie

dla nich

jakakolwiek praca za

(52,7%).

Istnieje

jak

Ukrainy,

liczna grupa ludzi, którzy odrzucili zasady etyki pracy i

inne

Podobny

pogląd częściej wypowiadają

osoby

za

1,5 raza

dla

rodacy

gotowi

zawód (34,6 wobec 23,5%), 1,3 razy -

wbrew prawu (33,5 wobec 26,2%) i równie

-

oszukać

(26,4% wobec 21,0%). Jeszcze

(1,7-krotnie), jak

oso- by, które

za

naszych rodaków gotowa jest w pogo- ni za

swoje dobre

i

(20,9 wobec 12,6%) oraz, co gorsza, migranci

2,1 razy

przekonani o tym,

rodaków do

dobrych kontak- tów z bliskimi - rodzicami,

(17,6% wobec 8,4%). Tym bardziej, jak

imigranci, nasi rodacy nie

swoich konku- rentów i gotowi

ich

a w razie potrzeby nawet

fi- zycznie. Taki scenariusz migranci zarobkowi

za realny 1,3 razy

ich rodacy

kraju w poszukiwaniu pracy (15,4 wobec 12,0%).

Najwidoczniej codzienne

pracy za

nasycone

negatyw- nymi wzorcami

w pracy i w

w o wiele

stopniu

li rodzime.

Kończąc przegląd

opinii

na tak subtelny i

temat, jak

pieniądze

i

wszyscy nasi

współrodacy

- i

za

i ci, którzy w tym celu za

nie wy-

jeżdżali

- równie

cielec

nas do zgody na cokolwiek. Podobne zdanie

wielu - czterech na

respondentów.

I

ten jest

powodem do

I analizy. Na

proponujemy w ramach podnoszenia etycznego poziomu

wprowa- dzenie do obiegu krótkiej

GPO: gotów do pracy i oszustwa.

Stratyfikacja

poziomu i

w ocenie migrantów zarobkowych

Samoidentyfikacja materialno-statusowa migrantów

Swoją pozycję

na skali dostatku osoby

za

pująco:

dwie trzecie ich liczby

za

zasobnego, co czwarty za biednego, zasobnych i

w

jest znacznie mniej (odpowiednio 3,9 i 5,0%). Jednak samoocena

materialnego rodziny przez respondentów wskazuje na znaczne rozwarstwienie pod

najliczniejszej grupy

"nowej klasy

Co trzeci

do pracy za

granicę

z grupy

na granicy ubóstwa i tylko 5%

do granic dostatku. Natomiast do warstwy

"nowej klasy

zalicza siebie trzech z

respondentów

za

(zob. tabela 3).

Tabela 3. Samoocena poziomu materialnego rodziny (w %)

Poziom materialny Wszyscy W tym:

rodziny w opinii mieszkańcy mający doświadczenie niemający doświadczenia

respondentów Ukrainy pracy zagranicą pracy zagranicą

O-ubogi 2,4 1,1 2,6

1 - ubogi 3,2 3,9 3,2

2 - biedny 18,2 11,1 18,9

3 - biedny 22,8 12,8 23,9

4 - średni 26,6 32,2 25,9

5 - średni 22,0 30,0 21,1

6 - średni 3,7 5,0 3,6

7 - dostatni 0,9 2,8 0,7

8 - dostatni 0,1 l, l ^-

9 - bogaty ^- - -

10 - bogaty 0,1 ^- 0,1

Ogółem 100,0 100,0 100,0

Społeczna stratyfikacja pod względem poziomu życia migrantów zarobko- wychjest o wieległębsza. Samoocena poziomużyciaich rodzin ujawnia bardziej

nierównomiemą dystrybucjędóbr i dochodów.Wśródnich niewiele jest osóbży­

jącychdostatnio, 1,8 razy więcejbiednych w porównaniu z tymi, które pracowa-

łyzagranicą, choćosóbżyjącychwnędzyjest niemal tyle samo (5,8%). Ale "no- wa klasa średnia" występuje rzadziej (50,6 wobec 67,2%). I chociaż co drugi

spośródnich jest"średniakiem",to jednakśrodkowypoziom tej warstwy jest za-

uważalnie mniejszy (21,1 wobec 30,0%), audział osób, których dobrobytzbliża siędonajwyższego poziomu, jest mniejszy (3,5 wobec 5,0%). Samooceny mate- rialnego poziomu życiarespondentów należącychdo różnych warstw społecz­

nych dobrze korespondująz danymi otrzymanymi w sondażu.

Wielkość zarobków (stypendium, emerytury), dochód całkowity i wydatki

żywnościowe na członkarodziny były w ostatnim miesiącu wyższe w grupie osób pracującychza granicą(zob. tabela 4). Wyobrażenia respondentów o tym, przy jakich dochodach rodzinę można zaliczyć do żyjącej w nędzy, biedzie, na

średnimpoziomie, dostatnio lub bogato, _mówiąo tym, _że migranci zarobkowi

orientują sięraczej na wyższe standardy spożycianajedną osobęibieżący do- chód osobisty. Jeśliporównasięich realny dochódcałkowityz danymi zbudowa- nej przez nich skali dochodów dla _różnychwarstw, to okaże się, że osoby, które

wyjechały do pracy za granicę, pod względemzadeklarowanych bieżącychdo- chodów znajdują sięznacznie bliżej "nowej biedy" niż "nowej klasy średniej".

Pozostali obywatele zaś, nie dysponujący doświadczeniem pracy zagranicznej, rozmiarami swoich dochodów zbliżają się raczej do biednych aniżeli żyjących

wnędzy. Tak czy owak, ani jedni, ani drudzy nieosiągająpoziomu dochodów ro- dzinśrednio zamożnych.

Czy dochody migrantów zarobkowychpozwalająim nażycienie w biedzie?

Dane tabeli 5 świadcząoczymś przeciwnym: 6,2% z nichżyje poniżej granicy ubóstwa, głodującalbo liczącnamiłosierdzie bliźnich,a 37,1 % zmuszonych jest do wydawania całościswoich dochodów na jedzenie, oszczędzającna wszyst- kim. Jedynie trzech nadziesięciu poinformowało, żeogólnie wystarcza im naży­

cie, a co piąty wskazał, że starcza mu na wszystkie potrzeby, jednak nie staćgo na oszczędzanie. W dostatku żyjejedynie 1,1% osób, które wyjechałydo pracy za _granicę, a 5,6% oprócz kupna wszystkich potrzebnych rzeczy_{może coś} zao-

szczędzić.

W porównaniu z zarobkowymi migrantami pozostalimieszkańcyUkrainy ja-

wią sięjako biedacy: co dziesiąty w ostatnich dwóch-trzechmiesiącach głodo­

wał; 3,3% z nich, często w obliczu brakupieniędzyi czegokolwiek do jedzenia

byłozmuszonych dożebrania, a co drugimógłsobiepozwolićjedynie na zakup jedzenia. Co trzeci, nieuczestniczący w migracji zarobkowej, mógł zarobić

w swojej ojczyźnie na wszystko co niezbędne, jednak nie starczyło już na

oszczędności.

Tabela 4.Bieżące dochody i wydatki nażywność(w hrywnach)

Dochody i wydatki Wszyscy ^'Wtym:

ludności mieszkańcy mający doświadczenie niemający doświadczenia

Ukrainy pracy zagranicą pracy zagranicą

Pensja (stypendia, 207,7 302,0 197,7

emerytury) w ostatnim

miesiącu

Łącznydochód najedną 163,3 202,2 159,2

osobęw rodzinie w ostatnimmiesiącu

Wydatki na jedzenie 106,2 127,2 103,9

na jednegoczłonka

rodziny w ostatnim

miesiącu

Wydatki na jedzenie 275,4 316,2 271,3

dla jednegoczłonka

rodziny, które respondent

uznałbyza wystarczające Wielkość średniego miesięcznegodochodu na jednegoczłonkarodziny, przy którymrodzinę tę można uznaćza:

ubogą 96,4 94,2 96,7

biedną 178,3 180,4 178,0

średnią 415,7 486,0 408,0

dostatnią 1030,7 1420,9 981,7

bogatą 12701,4 18996,4 12092,8

W 2002 roku większość ukraińskichrodzin_była zmuszona do ograniczenia konsumpcji podstawowych produktówżywnościowychi towarów pierwszej po- trzeby;mięsa,ryb, produktów mlecznych,tłuszczów,owoców,odzieży,lekarstw.

Rodziny migrantów zarobkowych _cierpiałyz powodu niedostatku rzadziej.

Copiąta w ogóle nieprzeżyładeficytu dóbr pierwszej potrzeby. W przeciwień­

stwie do nich, gospodarstwa domowepozostałychobywateli Ukrainybyłyzmu- szone do funkcjonowania w warunkachciągłego oszczędzania,a ichczłonkowie

odmawiali sobie pełnowartościowegojedzenia, przyzwoitego ubrania i obuwia,

niezbędnych lekarstw i _środków higieny, nie _{mówiąc już} o płatnych usługach.

W tych rodzinach 1,3 razy częściej ograniczano spożycie mięsai wędlin (66,6 wobec 51,4%), 1,4 razy - ryb i owoców morza (55,8 wobec 40,3%), 1,8 razy- mleka (35,8 wobec 19,3%), 1,7 razy - owoców (42,5% i 36,5%). Członkowie

tych rodzin 1,1 razyczęściejodmawiali sobie kupnaodzieży(53,3 i 48,1),1,2 ra- zy - obuwia (55,8 i 46,4%), 1,4 -lekarstw (44,3 i 32,6%), 1,9 - środkówhigie-

ny (18,4 i 9,9%). I zaledwie w co ósmej rodzinie jejbudżet pozwalałfunkcjono-

waćbezkonieczności oszczędzania na produktach pierwszej potrzeby.

Tabela 5. Samoocena sytuacji materialnej rodzinywostatnich 2-3miesiącach(w %)

Sytuacja materialna Wszyscy Wtym:

rodziny w ocenie mieszkańcy mający doświadczenie niemający doświadczenia

respondentów Ukrainy pracy zagranicą pracy zagranicą

Częstonie mamy 3,1 1,7 3,3

pieniędzyi jedzenia - żebrzemy

Nie wystarcza nam 9,8 4,5 10,4

jedzenia - głodujemy

Wystarcza tylko 49,8 37,1 51,2

na zakup jedzenia

Ogólnie wystarcza 23,4 30,3 22,6

nażycie

Wystarcza na wszystko, 11,6 19,7 10,7

ale nieodkładamy pieniądzy

Wystarcza na wszystko, 2,0 5,6 1,6

odkładamy pieniądze

Żyjemyw dostatku 0,3 l, l 0,2

Ogółem 100,0 100,0 100,0

Oprócz dochodów, jako wskaźnik położeniamaterialnego rodzinymoże słu­

żyć posiadanie nieruchomości i innych składników majątku. Niezależnie od ograniczonych możliwości budżeturodzinnego, migranci zarobkowi dokonują

zakupów różnychprzedmiotówużytkudomowego i robiąto znacząco częściej niżpozostali ich rodacy. 2,3 razyczęściej noszą modną odzież,2,5 razy - weszli w posiadanie komputera, 1,8 razy częściej dysponują sprzętemaudio i wideo.

Jedynymisprzętami,jakieposiadająwszyscy obywatele,niezależnieod tego, czy zdecydowalisięnamigrację zarobkową,czy nie, sąlodówki i pralki (zob. tabela 6). W pozostałych przypadkachmajątkowystatus migrantów zarobkowych jest nieporównanie wyższy, a zestaw przedmiotów codziennego użytku- bardziej

zróżnicowany. Wśródnich 1,6 razyczęściej spotkać możnakinomanów i 3,3 ra- zyczęściej właścicieli sprzętusportowego i turystycznego.

Należy sądzić, żegranica między "nową biedą" i tymi, którzy byli w stanie

choćby trochę przesunąć się do poziomu średniegodostatku, przechodzi tam, gdziekończy się oszczędzaniena produktach spożywczychi pojawiasię możli­

wość zakupu bardzo potrzebnych przedmiotów domowego użytku, a jeszcze bardziej nieoszczędzaniana odpoczynku. Na różnych "piętrach"warstwy śre-

dniej struktura wydatków bardzo się różni.Grupy o niskich dochodach częściej

niewykorzystująurlopu, poświęcając go na dodatkowąpracęlub spędzając go w domu, załatwiającprzy okazji rozmaite sprawy domowe.

Tabela 6. Składniki majątku rodziny (w %)

Składniki Wszyscy W tym:

majątku mieszkańcy mający doświadczenie niemający doświadczenia

Ukrainy pracy zagranicą pracy zagranicą

Dacza 10,6 20,2 9,5

Ogródek przydomowy 37,9 47,8 36,8

Samochód osobowy 18,9 28,7 17,8

Kolorowy telewizor 74,9 79,2 74,4

Stare lub nowe meble 48,7 56,2 47,9

dobrejjakości

Księgozbiór (powyżej 20,5 30,3 19,4

100książek)

Sprzętstereofoniczny, wideo 20,0 33,2 18,5

Magnetofon, radio, 57,2 70,8 55,6

nagrywarka

Sprzętsportowy, turystyczny 4,2 11,2 3,4

Lodówka 90,1 90,4 90,1

Pralka 68,8 69,7 68,7

Maszyna do szycia 47,0 53,4 46,3

Modne ubrania 11,2 22,5 9,9

Komputer 4,8 10,7 4,2

Sprzęt myśliwski, wędkarski 10,4 16,9 8,6

Łódkamotorowa, kuter 1,0 2,8 0,8

Migranci zarobkowiwyróżniają sięnie tylkowyższymi bardziej zróżnicowa­

nym poziomem konsumpcji, również częścieji lepiej odpoczywają(zob. tabela 7).Udziałmigrantów zarobkowych, którzywyjeżdżająna urlop zagranicę,a tak-

że odpoczywających w krajowych kurortach dzięki skierowaniom na turnusy wypoczynkowe lub wczasy lecznicze jest 2,2-krotnie\\JryŻszy. Częściejodpoczy-

wająpoza miastem, na daczy i częściej odwiedzają też znajomych i rodzinę.

W odróżnieniuod nich pozostalimieszkańcyUkrainypozostajązwykle podczas urlopu w domu,wykorzystującten czas do załatwienia domowych spraw.

Zauważmy, że tak skromny poziom konsumpcji, jaki deklarująnasi respon- denci, nie sprzyja wykorzystaniu urlopu w sposób szczególnie atrakcyjny, tym bardziej poza miejscem zamieszkania. Gromadzić oszczędnościiżyćniczego so-

bie nieodmawiając możejedynie 6,7% migrantów zarobkowych i 1,8% pozosta-

łych obywateli Ukrainy. Na spędzenieurlopu w kurorcie bez skierowania lub wyjazd za granicę mogłosobie_pozwolićodpowiednio 11,6% migrantów i 5,6%

pozostałych współobywateli, nigdy za granicą niepracujących. Można przypu-

szczać, że określona częśćuczestników sondażuuzyskuje dodatkowe, nieujaw- niane dochody.

Tabela 7. Sposóbspędzaniaurlopu lub wakacji wzeszłymroku (w %)

Jak Pan/ispędziliście Wszyscy W tym:

większą częśćurlopuj mieszkańcy mający doświadczenie niemającydoswiadczenia wakacji wzeszłymroku? Ukrainy pracy zagranicą pracy zagranicą

Na wczasach ze skiero- 2,2 5,0 1,8

waniem (leczniczych, turystycznych itp.) na Ukrainie

W kurorcie na Ukrainie 5,5 8,8 5,1

bez skierowania

Zagranicą 0,7 2,8 0,5

Za miastem, na daczy 7,1 8,8 6,9

Odpoczywałem 7,0 10,5 6,6

u rodziny, znajomych

Robiłemzakupy,załat- 0,8 1,1 0,8

wiałemsprawy domowe

Spędziłemurlop w domu, 32,0 23,8 32,9

zajmowałem sięsprawami domowymi

Dodatkowopracowałem 4,3 5,0 4,2

Niemiałemurlopu 38,0 32,0 38,7

Inne 2,4 2,2 2,5

Ogółem 100,0 100,0 100,0

Bardzo często dla poprawy sytuacji materialnej rodzinymieszkańcyUkrainy

wykorzystują należącądo nich własność: ziemię, dom lub mieszkanie, samo- chód, komputer,bydło i maszyny rolnicze, rzadziej - akcje i inne papiery warto-

ściowe.Rodziny migrantów zarobkowychrobiąto 1,2 razyczęściej. Największe

dochody przynosi prywatne gospodarstwo. W porównaniu z innymi obywatela- mi Ukrainy migranci zarobkowi 2,3 razyczęściej wykorzystujądo celów zarob- kowych prywatne satnochody i 6,9 razyczęściej komputery.

Niemniej jednak podstawą dochodów rodzin jest pensja, otrzymywana w _głównym miejscu pracy (57,2%), emerytury (44,5%), _wpływy ze _sprzedaży produkcji wewłasnymgospodarstwie (14,2%), ulgi i subsydia (11,6%). Odnotuj-