publicznego dyskursu. Z drugiej jednak strony taka decyzja, w połączeniu z listą otwartych pytań (zamieszczoną na końcu opracowania) i uporządkowaniem tekstów wywiadów według omawianych zagadnień czyni język niemal prze
zroczystym narzędziem wydobywania szablonów myślowych, za pomocą któ
rych badani interpretują sytuację. W interpretacjach tych ukrywają się od
powiedzi na postawione na wstępie pytania teoretyczne. Autorzy uczynili wielki krok w kierunku odszukania ich, choć nie zdecydowali się na postawienie kropki nad „i” . Pewnie mieli rację, że jeszcze za wcześnie na kropki - zarówno jeśli chodzi o zmianę instytucjonalną w państwach bałtyckich, jak też o wyniki
testu, przeprowadzonego na pojęciach teorii regulacji instytucjonalnej.
Nie kompletne, dopracowane w szczegółach wnioski metateoretyczne stano
wią o wartości recenzowanych książek, bo takich tu nie znajdziemy. Inspirująca jest jednak sama forma stawiania problemu w badaniach empirycznych;
a najmocniejszym atutem okazuje się wyczerpująca prezentacja zróżnicowań, sprzeczności i jednomyślności w trzech odmiennych konfiguracjach. Układy badanych parametrów - dzięki strategii porównawczej - tworzą zręby idei, która m a szanse rozwinąć się w wariant wzoru całkowitej zmiany społecznej.
I choćby dlatego są to prace potrzebne i ważne. Sposób, w jaki Autorzy prezentują wyniki prowadzonych badań, pozwala wykorzystać je do szerszych generalizacji - budowanych ponad podziałami, jakie wyznacza specyfika poszczególnych krajów. Dlatego dobrze się stało, że program „Baltic-Nordic”
nie ukrył się za barierą języka fińskiego.
Grażyna Woroniecka
Deprywatyzacja religii - zagrożenie czy szansa nowoczesnych społeczeństw?
JOSE CASANOVA: Public Religions in the Modern World. Chicago: University of Chicago Press 1994, 320 s.
Niezależnie od tego, czy przemiany zachodzące we współczesnym świecie uznamy za zwiastun nowej epoki, czy też za dalszy ciąg zapoczątkowanych wcześniej trendów, to dyskusja dotycząca natury tychże zmian jest nie pod
legającym kwestii faktem społecznym. W wielowymiarowym współczesnym dyskursie sytuującym się w kontinuum modernizm - postmodernizm wątek poznawczy splata się nieodłącznie z pragmatyczną oceną, a co się z tym wiąże - z promocją, względnie z odrzucaniem postulowanych zmian. Szczególnie cenne i pożądane są jednak głosy, które usiłują precyzyjnie ustalić stan rzeczy oraz przedmiot sporu i rozdzielić jego płaszczyzny, tak aby dać odpowiednią podstawę ocenom i pragmatycznym działaniom. Taki charakter m a książka profesora New School for Social Research w Nowym Jorku, Jose Casanovy.
W wymiarze poznawczym jest ona historyczno-porównawczym i empirycz
nym studium religii, które od początku lat 80. powtórnie weszły w sferę publiczną współczesnych społeczeństw. Kwestionując ograniczanie swej roli jedynie do duszpasterskiej troski o zbawienie indywidualnych dusz, podjęły one aktywne polityczne i społeczne działania. Ich skutkiem było m.in. pojawienie się
„podwójnego, wewnętrznie powiązanego procesu ponownego upolitycznienia religijno-moralnych kręgów i powtórnego wejścia regulacji normatywnych w publiczne sfery ekonomiczne i polityczne” (s. 5-6). Jest to zjawisko, którego nie daje się adekwatnie wyjaśnić w ramach stosowanych dotychczas w socjologii teorii sekularyzacyjnych. Casanova odnosi do niego termin „deprywatyzacja religii” . Użycie takiego neologizmu nieco prowokacyjnie podkreśla odrzucenie głównej tezy „Niewidzialnej Religii” Thomasa Luckmanna o utraceniu przez religię jej tradycyjnych społecznych i politycznych funkcji oraz funkcjonalnie koniecznej marginalizacji i prywatyzacji religii w modernizujących się społe
czeństwach. Zakwestionowanie koniecznego charakteru prywatyzacji religii nie oznacza jednak automatycznie uznania sekularyzacji wyłącznie za oświecenio
wy mit, lecz postuluje odpowiednią korektę teorii sekularyzacji. Casanova nie zaprzecza samej możliwości zaistnienia przypadków prywatyzacji i marginaliza
cji religii. Rozumie je jednak jako możliwą opcję, a nie funkcjonalną koniecz
ność, tak samo zresztą jak zajście przypadków deprywatyzacji religii, które mogą pojawić się w sprzyjających warunkach. Analizując poszczególne przy
padki „publicznych religii” stara się określić te warunki.
Ram ą czasową analizowanego zjawiska deprywatyzacji jest dekada rozpo
częta w 1979 roku irańską i nikaraguańską rewolucją, wizytą papieża Jana Pawła II w Polsce i ustanowieniem przez Jerry’ego Falwella ruchu „Moralnej Większości” (M orał Majority) w USA. Kończy ją afera Salmana Rushdiego, śmierć ajatollaha Chomeiniego, ostateczne zwycięstwo „Solidarności” i radyka
lne przemiany w Europie Wschodniej oraz symboliczna wizyta Gorbaczowa u papieża w Watykanie. D ekada ta związana jest ze spektakularnym wyjściem religii ze sfery prywatnej i przyjęciem przez nią aktywnej publicznej roli. W tym okresie trudno byłoby znaleźć jakikolwiek polityczny konflikt wolny od motywów religijnych. Jednocześnie religijni działacze i kościoły zaangażowali się głęboko w walkę o wolność, sprawiedliwość i demokrację.
Casanova usiłuje umieścić zjawisko deprywatyzacji religii w teoretycznych ramach procesu postępującego zróżnicowania struktur społecznych i m oder
nizacji zachodnich społeczeństw. Deprywatyzacji nie interpretuje jako procesu cofania się sekularyzacji, którą uznaje za korelat procesów różnicowania i modernizacji, lecz jako pewną historyczną opcję, która pojawiła się w wyniku działań społecznych aktorów i może być zrealizowana lub też zostać odrzucona.
Jednocześnie stawia sobie za cel uprawomocnienie procesu deprywatyzacji na bazie modernistycznych wartości. Te zabiegi pozwoliły mu uczynić Public Religions in the Modern World nie tylko analizą zjawiska rewitalizacji religii
w sferze publicznej zachodnich społeczeństw, ale zarazem propozycją takiego przeformułowania normatywnych standardów modernizmu, aby religia mogła stać się w pełni funkcjonalnym i tym samym pożądanym elementem także publicznej sfery nowoczesnych społeczeństw.
T u dotykamy wymiaru pragmatycznego książki. Jej powstaniu przyświecał praktyczny zamiar włączenia refleksji naukowej w toczący się społeczny dyskurs, co, nawiasem mówiąc, jest zresztą postulatem postmodernistów. To zamierzenie wiąże się u Casanovy z rezygnacją z rygorystycznie interpretowanej weberowskiej zasady „socjologii wolnej od wartości” , jednakże przy zachowa
niu dotychczasowych metodologicznych standardów analiz socjologicznych.
Jego intencją jest dostarczenie społecznym aktorom wiedzy potrzebnej do lepszego rozumienia społecznej rzeczywistości, a także pewnych normatywnych standardów przydatnych do jej oceny i świadomego kształtowania. Dzięki ujęciu tematu w wielu wymiarach książka nie tylko może zainteresować socjologów zajmujących się problematyką religii, polityki, społeczeństwa oby
watelskiego i postmodernizmu, ale także stanowi propozycję światopoglądową i polityczną.
Realizując swój zamiar, Casanova rozpoczął od analizy idei sekularyzacji leżącej u podłoża modernistycznego podejścia do zjawiska religii. Celem było precyzyjne zidentyfikowanie i rozdzielenie składających się na tę ideę wątków.
Pozwoliło m u to ująć i odróżnić sekularyzację jako wielowymiarowy historycz
ny proces od teorii opisującej i wyjaśniającej poszczególne wymiary zjawiska oraz normatywnej „tezy sekularyzacyjnej” . Ta ostatnia przybiera współcześnie charakter preferowanej przez kręgi liberalno-indywidualistyczne lub pietystycz- ne opcji prywatyzacyjnej, według której miejscem właściwym dla religii powin
na być wyłącznie sfera prywatna. Przyjęte rozróżnienia umożliwiły Casanovie postawienie ograniczonej co do zasięgu tezy o deprywatyzacji religii we współczesnym świecie, bez negowania istnienia procesu sekularyzacji w pozo
stałych wymiarach i całkowitego odrzucenia teorii sekularyzacji. Stały się one wstępem do stworzenia nowej teoretycznej ramy, służącej do odmiennego ujęcia zjawiska „deprywatyzujących się” we współczesnym świecie religii.
D o konstrukcji tej ramy posłużyły przede wszystkim pojęcia „społeczeństwa obywatelskiego” i „sfery publicznej” w wersji zaproponowanej przez Jean L.
Cohen i Andrew A rato oraz dyskursywny model demokratycznej sfery publicz
nej wypracowany przez Jiirgena Habermasa. Istotnym momentem było także stwierdzenie, że analityczne wyróżnienie sfery publicznej i prywatnej nie wystarcza do adekwatnego opisu deprywatyzacji religii, co pociągnęło za sobą przyjęcie za Alfredem Stepanem trójczęściowego analitycznego podziału demo
kratycznego społeczeństwa {democratic polity) na państwo, społeczeństwo polityczne i społeczeństwo obywatelskie.
Te wstępne analizy zawarte są w pierwszej części książki. Obejmuje ona dwa rozdziały. Pierwszy przedstawia historyczny proces sekularyzacji przebiegający
w katolickim społeczeństwie średniowiecznej Europy, oświeceniową krytykę religii oraz socjologiczne teorie sekularyzacji. Drugi analizuje publiczny i pry
watny wymiar religii.
Wypracowane w pierwszej części narzędzia teoretyczne posłużyły autorowi do analiz historycznych religii publicznych, które mieszczą się w części drugiej.
Obejmuje ona pięć studiów przypadków: Kościoła rzymskokatolickiego w Hi
szpanii, Polsce i Brazylii, oraz ewangelicznego protestantyzmu i katolicyzmu w USA. Każde studium dzieli się na dwa etapy. W pierwszym, mającym charakter historyczny, Casanova rekonstruuje przebieg procesu sekularyzacji w danym społeczeństwie i opisuje historyczne relacje między państwem i społe
czeństwem a kościołem. W drugim analizuje przyjmowane przez poszczególne religie role publiczne. Rozdziały te zawierają bogaty materiał historyczny i dokumentacyjny.
Przypadek Polski potraktowany został jako paradygmatyczny przykład niezrealizowanego kościoła państwowego, który poszukuje swej roli w nowo powstałym demokratycznym porządku. Odgrywana przez lata rola, polegająca na pełnieniu funkcji ochronnych i integracyjnych wobec narodu dążącego do ustanowienia suwerennego państwa, skończyła się. Próby zdobycia decydujące
go wpływu na sferę publiczną przy użyciu dotychczasowego autorytetu społecz
nego i zgromadzonych symboliczno-normatywnych zasobów spotkały się z aktywnym przeciwdziałaniem i doprowadziły do silnej polaryzacji i napięć.
Zdaniem Casanovy niepowodzenia kościoła w tej kwestii sprzyjają rozwojowi otwartego i pluralistycznego społeczeństwa obywatelskiego. Nie przewiduje on upadku czy prywatyzacji polskiego katolicyzmu, choć postuluje zaakceptowa
nie przez kościół trendów sekularyzacyjnych, polegających na wyzwalaniu się kolejnych sektorów społeczeństwa spod regulacji religijnych norm i instytucji, po to aby umożliwić konsolidację otwartego i pluralistycznego społeczeństwa obywatelskiego. Wyniku tego procesu nie sposób przewidzieć. W ciągu czterech lat po wydaniu książki, mimo narastającej w kręgach kościelnych świadomości konieczności budowania sfery publicznej w drodze kompromisu między róż
nymi środowiskami i agendami społeczeństwa, stale są obecne, a nawet pojawiły się w jego obrębie nowe działania odrzucające tę ideę. Wciąż żywe są także nadzieje na utrzymanie przez Kościół rzymskokatolicki w Polsce statusu głównego depozytariusza wartości narodowych, rzecznika tzw. katolickiego społeczeństwa, a także próby ingerencji w bieg spraw państwowych poza forum publicznym.
W pozostałych przypadkach szczególnie interesujące są analizy rozwoju wspólnot podstawowych w Kościele brazylijskim, paraleli między katolicką doktryną nieomylności papieskiej a protestancką ideą o prawdziwości Biblii, zastosowanie teorii mobilizacji zasobów do analizy ruchu New Christian Right oraz analiza tekstu pism jednego z głównych jego przywódców, Jerry’ego Falwella.
Część trzecia, stanowiąca zwieńczenie pracy, łączy w całość teoretyczne ustalenia dotyczące sekularyzacji, wnioski z analiz historycznych przypadków oraz ustalenia normatywne. Jest ona systematyczną analizą relacji religia - nowoczesność. Rozważane są warunki i perspektywy deprywatyzacji religii.
M a to na celu ustalenie roli, jaką religia odgrywa i może odgrywać w publicznej sferze nowoczesnych społeczeństw.
Wejście religii w tę sferę bywa interpretowane jako kolejna faza po
wracającego cyklicznie zjawiska rewitalizacji religii lub powrotu sacrum albo też jako postmodernistyczne powtórne „zaczarowanie świata” . Zjawisko de
prywatyzacji religii interpretowane ze - wciąż popularnej zarówno w nauce, jak i w praktyce - społecznej perspektywy ewolucjonistycznej, postrzegane jest jako antymodernistyczna, fundamentalistyczna reakcja wobec nieuchronnego proce
su różnicowania struktur nowoczesnych społeczeństw i ich uwalniania się spod dominującego wpływu instytucji i norm religijnych. Według Casanovy nie jest to w swej istocie ani zjawisko cykliczne, ani też postmodernistyczne. Także interpretacja przypisująca deprywatyzacji religii charakter antymodemistyczny m a według niego charakter upraszczający. Nie dostrzega ona, że istnieją różne formy religii publicznych. W trzech wymiarach konstytuujących społeczeństwo demokratyczne da się wyróżnić odpowiadające im typy religii publicznych. N a poziomie państwa są to kościoły państwowe lub kościoły narodowe. N a poziomie społeczeństwa politycznego różnego rodzaju ruchy religijne i inne formy mobilizacji religijno-politycznej przeciwko procesom emancypacji i se
kularyzacji pewnych sektorów społecznych i wspierającym je agendom.
N a poziomie społeczeństwa obywatelskiego religie hegemonistyczne w ro
dzaju dziewiętnastowiecznego ewangelicznego protestantyzmu w USA lub też publiczne interwencje o charakterze konfrontacyjnym (np. ruch an
tyaborcyjny) albo dyskursywnym (np. pasterskie listy episkopatów kato
lickich) w nieustrukturalizowaną publiczną sferę społeczeństwa obywatel
skiego.
T a ostatnia forma działań religii jako interwencji publicznej zdaniem Jose Casanovy jest zgodna z modernistycznymi uniwersalistycznymi zasadami i stru
kturami właściwymi dla nowoczesnego społeczeństwa. Nie narusza ona także zasadniczego rozdziału sfery publicznej od prywatnej, choć przesuwa jej granice. Nie kwestionuje również normatywnej autonomii poszczególnych sektorów modernistycznego społeczeństwa. W istocie swojej jest ona „krytyką konkretnych zinstytucjonalizowanych form nowoczesności prowadzoną z nor
matywnej modernistycznej perspektywy” (s. 229-230).
Interwencja publiczna religii, podobnie jak krytyka wychodząca z innych płaszczyzn normatywnych, takich jak klasyczna, republikańska czy feministycz
na, stanowi, zdaniem Casanovy, cenny i pożądany wkład religii w konstrukcję demokratycznej sfery publicznej. Co więcej, dopuszczenie do udziału w dyskur- sywnej i agonicznej konstrukcji sfery publicznej nowoczesnych społeczeństw
różnym tradycjom religijnym, nawet tym, które kwestionują jego indywidualis- tyczno-liberalne i racjonalistyczne korzenie, może zapobiec jej samozniszczeniu przez sztywną i nieludzką logikę modernistycznych kreacji. Tym sposobem religia przemienia się z głównego wroga w sprzymierzeńca, a nawet w potencjal
nego zbawcę modernizmu. Paradoksem jest także i to, że postulat Casanovy dotyczący wprowadzenia wartości i norm religijnych do modernistycznego porządku społecznego formułowany z pozycji promodernistycznych zbieżny jest z postulatem powtórnego wprowadzenia sacrum do kultury i życia społecznego formułowanym z pozycji antymodemistycznych i antypostmoder- nistycznych przez Daniela Bella i Alana Blooma. Pozostaje on natomiast sprzeczny z postmodernistycznym postulatem Jeana Franęois Lyotarda o po
trzebie uwolnienia się od „Wielkich Narracji” , co według niego miałoby być kontynuacją trendów rozpoczętych przez modernizm.
Koncepcja J. Casanovy burzy wszelkie dotychczasowe wyobrażenia o roli religii w modernistycznym porządku społecznym. Jej wartość leży jednak nie w oryginalności, lecz w głębokim uzasadnieniu teoretycznym i faktograficznym.
Znajduje ona także uzasadnienie ze strony światopoglądu religijnego w for
mułowanej przez katolicką naukę społeczną zasadzie autonomii i współ
działania Kościoła i państwa.
Wnioski przedstawione w trzeciej części wyprowadzone są jednak na podstawie materiału empirycznego dotyczącego przede wszystkim Kościoła katolickiego, co znacznie ogranicza zakres ich ważności i stosowalności. Także opieranie się przede wszystkim na oficjalnych dokumentach i danych po
chodzących z kręgów elit kościelnych każe obawiać się możliwego uproszczenia sytuacji, nie dając wglądu w świadomość pozostałych aktorów biorących udział w odrodzeniu religii publicznych.
Tymczasem to procesy zachodzące w świadomości społecznych aktorów, którzy kolektywnie dokonują interpretaq'i konkretnych przypadków działań zachodzących w publicznym sektorze, mogłyby okazać się podstawowe dla wyjaśnienia pojawienia się zjawiska deprywatyzacji religii. Badanie tych proce
sów być może pozwoliłoby ustalić, czy oprócz deprywatyzacji religii mamy także do czynienia z deprywatyzacją religijności i ocenić jej skalę. Są to pytania, które pojawiają się pod wpływem lektury Public Religions in the Modern World.
T a znakomita i prowokacyjna książka nie rozwiązuje bowiem definitywnie kwestii deprywatyzacji religii, lecz wyznacza nowe kierunki socjologicznych badań i społecznego dyskursu nad tym zjawiskiem.
Piotr Pawliszak
