Janusz Ryszard Mroczek

(1)

GOSPODAROWANIE ODPADAMI ORGANICZNYMI

POCHODZ¥CYMI Z PRODUKCJI ZWIERZÊCEJ W WYBRANYCH WSIACH WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO

Streszczenie. Rolnik oraz prowadzone przez niego gospodarstwo obok funkcji gospodarczych i przy- rodniczych w coraz wiêkszym zakresie pe³ni funkcjê zwi¹zan¹ z procesem zagospodarowania odpa- dów na obszarach wiejskich. Do odpadów organicznych z produkcji zwierzêcej zaliczamy: obornik, gnojówkê, gnojowicê, pomiot ptasi oraz pad³e zwierzêta. Intensyfikacja i koncentracja chowu zwierz¹t oraz niedostosowanie obsady do area³u upraw rolnych spowodowa³o, ¿e odchody zwierzêce sta³y siê równie¿ odpadami. Pochodn¹ stanu pog³owia zwierz¹t gospodarskich jest depozycja obchodów do

rodowiska. W przeprowadzonych badaniach wykazano, i¿ pog³owie zwierz¹t gospodarskich na terenie województwa podkarpackiego na przestrzeni lat 20002008 uleg³o zmniejszeniu, co ograniczy³o tak¿e produkcjê odchodów zwierzêcych. Stwierdzono tak¿e ograniczenie emisji amoniaku z odcho- dów zwierzêcych w przypadku byd³a, trzody chlewnej i koni oraz niewielki wzrost w przypadku owiec i kóz. Z kolei wyniki badañ ankietowych wskazuj¹, i¿ zagospodarowanie odpadów pochodz¹- cych z chowu zwierz¹t gospodarskich zgodnie z zasadami ochrony rodowiska, uzale¿nione jest od wykszta³cenia rolników, jak równie¿ od wielkoci posiadanego gospodarstwa.

S³owa kluczowe: rolnictwo, chów zwierz¹t, odchody zwierzêce.

WSTÊP

W Polsce w ci¹gu roku powstaje oko³o 162 mln ton odpadów organicznych. Udzia³ odpadów z dzia³alnoci rolniczej w ca³kowitej masie odpadów organicznych jest znacz¹cy, co przy wadliwym systemie gospodarowania stanowi powa¿ne zagro¿enie dla

rodowiska. Chów zwierz¹t w gospodarstwach rolnych jest obecnie jedn¹ z najbardziej ekspansywnych form rolniczej dzia³alnoci. Wielkofermowa produkcja zwierzêca za- pewnia wy¿sz¹ op³acalnoæ, jednak wi¹¿e siê z wiêksz¹ presj¹ na rodowisko, wywo³u- j¹c zmiany w funkcjonowaniu ekosystemów [Mroczek 2001, Mroczek i in. 2008, Oku- larczyk 2004, Szymañska 2006, Vidal 2002]. Dlatego z powodów ekologicznych nie- zwykle istotne jest racjonalne gospodarowanie odchodami zwierzêcymi w rolnictwie.

Celem niniejszych badañ by³a analiza stanu gospodarki odpadami organicznymi pochodz¹cymi z produkcji zwierzêcej na terenie wybranych wsi województwa podkarpackiego. Oceniono tak¿e stan wiadomoci ekologicznej rolników w zakresie spo- sobów sk³adowania i gospodarowania odchodami zwierzêcymi zgodnie z zasadami zrów- nowa¿onego rozwoju obszarów wiejskich.

Janusz Ryszard MROCZEK Zak³ad Biologicznych Podstaw Rolnictwa i Edukacji rodowi- skowej, Uniwersytet Rzeszowski.

(2)

METODYKA BADAÑ

Materia³ badawczy stanowi³y dane liczbowe zamieszczone w Rocznikach Staty- stycznych Województwa Podkarpackiego (20002009), na podstawie których okre-

lono stan pog³owia zwierz¹t gospodarskich. Oszacowano potencjaln¹ depozycjê do

rodowiska odchodów zwierzêcych i amoniaku, wykorzystuj¹c wskaniki podane przez Krzymowskiego (1989) oraz Olendrzyñskiego i in. (2005). Ponadto przeprowadzono badania ankietowe w 200 gospodarstwach rolnych po³o¿onych na terenie wsi: Grz¹- ska, Nosówka, Markowa i Wysoka G³ogowska.

Ankieta zawiera dziesiêæ pytañ i pos³u¿y³a do zebrania informacji wród w³acicieli gospodarstw rolnych dotycz¹cych gospodarki odchodami zwierzêcymi. Testo- wano nastêpuj¹ce hipotezy: czy wielkoæ gospodarstwa oraz poziom wykszta³cenia w³acicieli ma wp³yw na sposób gospodarowania odpadami z chowu zwierz¹t gospodarskich? Uzyskane dane liczbowe opracowano wykorzystuj¹c program kalkula- cyjny Excel 2008.

WYNIKI BADAÑ I ICH OMÓWIENIE

Obszar województwa podkarpackiego jest bardzo zró¿nicowany pod wzglêdem warunków przyrodniczo-gospodarczych niezbêdnych do prowadzenia produkcji rolniczej. U¿ytki rolne stanowi¹ ponad 45% powierzchni województwa (749,9 tys.). Naj- wiêkszy udzia³ w u¿ytkach rolnych maj¹ grunty orne (541,2 tys. ha) oraz trwa³e u¿ytki zielone (175,7 tys. ha). Na Podkarpaciu funkcjonuje blisko 308 tys. gospodarstw rolnych. Rozdrobnienie agrarne sprawia, i¿ wiêkszoæ gospodarstw rolnych (83,4%) nie przekracza 5 ha [Roczniki Statystyczne Województwa Podkarpackiego 20002009].

W zwi¹zku z tym produkcja rolnicza ma charakter wielokierunkowy. W przypadku chowu zwierz¹t gospodarskich nie obserwuje siê na szerok¹ skalê koncentracji produkcji zwierzêcej [Kostecka i in. 2007, Kostecka i in. 2010].

Dane liczbowe dotycz¹ce stanu pog³owia zwierz¹t gospodarskich na terenie woje- wództwa podkarpackiego zamieszczono w tabeli 1. Najwiêkszy udzia³ w strukturze zwierz¹t w 2008 roku zajmowa³a trzoda chlewna. Gatunek ten w przeliczeniu na sztuki fizyczne stanowi³ 61,3%. Istotnym gospodarczo gatunkiem zwierz¹t jest tak¿e byd³o.

W 2008 roku liczebnoæ byd³a wynosi³a ponad 163 tys. sztuk i uleg³a zmniejszeniu o 125,8 tys. w porównaniu do 2000 roku. Co stanowi 43,5% ogólnej liczby zwierz¹t wybrakowych z u¿ytkowania. W przypadku ma³ych prze¿uwaczy (owiec i kóz) obserwuje siê nieznaczny wzrost pog³owia wynosz¹cy 2 tys. sztuk. Po okresie gwa³tow- nego spadku liczebnoci, który mia³ miejsce w latach 90-tych ubieg³ego wieku, nast¹- pi³a stabilizacja. Obserwuje siê równie¿ wzrost zainteresowania chowem kóz. Ocenia- j¹c stan pog³owia koni wykazano, ¿e liczebnoæ tego gatunku sukcesywnie siê zmniej- sza. Spadek pog³owia na przestrzeni lat 20002008 wyniós³ 43 tys. sztuk.

Pochodn¹ stanu pog³owia zwierz¹t gospodarskich jest kierowanie obchodów do

rodowiska (tab. 1). Ka³ i mocz s¹ g³ównym ród³em emisji amoniaku z produkcji rolniczej. Proces ten rozpoczyna siê ju¿ w pomieszczeniach inwentarskich, a udzia³

(3)

zwierz¹t gospodarskich w produkcji tego gazu jest du¿y i wynosi 8085% jego global- nej emisji [4, 8, 15]. Iloæ wydzielanego amoniaku uzale¿niona jest od gatunku zwierz¹t. Roczna produkcja amoniaku mieci siê w przedziale od 0,26 kg/sztukê u kur nio- sek do 27,8 kg/sztukê u krów mlecznych [Olendrzyñski i in. 2005]. Amoniak jest uci¹¿- liwym gazem, posiadaj¹cym intensywny i nieprzyjemny zapach. £¹cznie ze zwi¹zkami siarki jest on przyczyn¹ kwanych opadów, które niszcz¹ w równym stopniu lasy, uprawy rolnicze, jak i wytwory cywilizacji technicznej cz³owieka. Amoniak dostaj¹c siê do gleby wraz z opadami atmosferycznymi powoduje nieprawid³ow¹ gospodarkê azotem na terenach u¿ytkowanych rolniczo, jak równie¿ na obszarach chronionych.

Prowadzi to do zmian w ekosystemach, polegaj¹cych na wypieraniu rolinnoci gleb ubogich przez gatunki azotolubne. Nadmiar amoniaku wp³ywa na wegetacjê rolin, zaburzaj¹c procesy fotosyntezy i oddychania. Dzia³anie jonów amonowych zwiêksza przepuszczalnoæ b³on komórkowych rolin, co z kolei powoduje plazmolizê i zamiera- nie komórek. W obrêbie flory na dzia³anie amoniaku najbardziej nara¿one s¹ drzewa iglaste. Ponad 20% amoniaku po przemianach chemicznych w kwas azotowy depono- wane jest w glebie w promieniu 12 km od ród³a powstawania. Na glebach o niewiel- kiej pojemnoci buforowej zbyt du¿a poda¿ azotu przyczynia siê do nadmiernego ich zakwaszenia, przez co wzrasta rozpuszczalnoæ i mo¿liwoæ przemieszczania siê nie- których substancji toksycznych.

W latach 20002008 na terenie województwa podkarpackiego wykazano ograniczenie depozycji amoniaku z odchodów wynosz¹ce w przypadku: byd³a (43,5%), trzody chlewnej (17,8%) i koni (65,5%) oraz niewielki wzrost (13,3%) w przypadku owiec i kóz (tab. 2). Zmniejszenie emisji amoniaku jest zjawiskiem sprzyjaj¹cym zrównowa-

¿onemu rozwojowi rodowiska przyrodniczego obszarów wiejskich.

Rolnik i prowadzone przez niego gospodarstwo obok funkcji gospodarczych i przy- rodniczych w coraz wiêkszym zakresie pe³ni funkcjê zwi¹zan¹ z procesem zagospodarowania i recyklingiem odpadów na obszarach wiejskich [Adamowicz 2005]. Do odpa- Tabela 1. Pog³owie zwierz¹t gospodarskich na terenie woj. podkarpackiego

%\GáR 7U]RGDFKOHZQD .RQLH 0DáHSU]H XZDF]H

/DWD

W\VV]W V]W

KD85 W\VV]W V]W

KD85

(4)

Tabela 2. Produkcja odchodów i emisja amoniaku z chowu zwierz¹t na terenie woj. podkarpackiego Bydło Trzoda chlewna KonieMałe prze¿uwacze Lata kał (tys. t)mocz (m3 ) NH3 (t) kał (tys. t) mocz (m3 ) NH3 (t) kał (tys. t)mocz (m3 ) NH3 (t) kał (tys. t)mocz (m3 ) NH3 (t) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

1 350 208 1 303 021 932 531 898 425 826 944 829 747 820 403 814 797 762 470

738 395 712 589 509 978 491 326 452 235 453 768 448 658 445 592 416 976

8034 7753 5548 5346 4920 4937 4881 4848 4536

154 417 155 059 155 943 143 255 134 703 147 913 131 652 132 937 128 520

421 137 422 889 425 288 390 696 367 372 403 398 359 050 362 554 350 509

1961 1969 1980 1819 1711 1878 1672 1688 1632

129 495 106 828 64 846 63 663 64 452 51 443 44 347 50 260 44 742

143 883 118 698 72 051 70 737 71 613 57 159 49 275 55 845 49 713

821 667 411 412 409 326 281 318 283

1,0 1,0 1,1 1,1 1,0 1,4 1,2 1,0 1,1

5 000 5 183 5 511 5 402 5 292 6 825 5 803 5 292 5 730

26 27 28 28 27 35 30 27 30

(5)

Tabela 3. Wyniki badan ankietowych (%) Wielkość gospodarstwa Wykształcenie* Pytanie Odpowiedź do 10 ha pow. 10 hagr. I gr. II gr. III Ogółem Charakterystyka badanych respondentów 79,0 21,0 64,5 27,5 8,0 100,0 Jakie rodzaje odchodów zwierzęcych produkowane są w gospodarstwie?– obornik i gnojówka – pomiot drobiowy – gnojowica

77,5 1,5 –

17,0 3,0 1,0

64,5 – –

25,0 2,5 –

5,5 1,5 1,0

95,0 4,0 1,0 W jaki sposób przechowywane są obchody z produkcji zwierzęcej?– płyty obornikowe – zbiorniki – w oborach głębokich – bezpośrednio na gruncie

3,0 – 70,0 6,0

20,0 1,0 – –

– – 60,0 4,5

16,0 – 10,0 1,5

7,0 1,0 – –

23,0 1,0 70,0 6,0 Czy uwa¿asz, ¿e nieprawidłowo przechowywane odpady z produkcji zwierzęcej są zagro¿eniem dla środowiska?

– tak – nie31,0 48,0 18,0 3,0 25,0 39,5 24 3,5 – 8,0 49,0 51,0 Jakie niekorzystne skutki dla środowiska powodują nieprawidłowo przechowywane odpady z produkcji zwierzęcej?

– zanieczyszczenia gleby – zanieczyszczenia wód – zanieczyszczenia powietrza

6,0 68,0 5,0

1,0 18,0 2,0

1,0 60,0 3,5

3,0 24,5 –

3,0 1,5 3,5

7,0 86,0 7,0 W jakich okresach agrotechnicznych stosowane są nawozy organiczne? – wiosna – lato – jesień – zima

29,0 10,0 40,0 –

15,0 1,0 5,0 –

38,0 10,0 16,5 –

5,0 – 22,5 –

1,0 1,0 6,0 –

44,0 11,0 45,0 – W jakich dawkach na ha stosowane są nawozy organiczne? – obornik – gnojowica 18 q/ha 980 l/ha 26 q/ha 1460 l/ha 16 g/ha 960 l/ha 22 q/ha 1360 l/ha 24 q/ha 1480 l/ha20,8 q/ha 1240 l/ha W jaki sposób odbywa się utylizacja padłych zwierząt w gospodarstwie? – utylizacja – zakopywane w gospodarstwie – zakopywane poza gospodarstwem

54,0 10,0 15,0

20,0 – 1,0

41,0 10,0 13,5

25,0 – 2,5

8,0 – –

74,0 10,0 16,0 *Grupa I – podstawowe i zawodowe, grupa II – œrednie, grupa III – wy¿sze.

(6)

dów organicznych z produkcji zwierzêcej zaliczamy: obornik, gnojówkê, gnojowicê, pomiot ptasi oraz pad³e zwierzêta [Dach 2008, Grabowski 2008, Mroczek 2009, Sikora 2006]. Odchody zwierzêce wykorzystywane s¹ jako nawozy naturalne. Agrotechnicz- ne wykorzystanie obornika, gnojowicy czy pomiotu drobiowego jest najbardziej racjo- nalnym sposobem ich zagospodarowania, gdy¿ mog¹ one byæ z powodzeniem w³¹cza- ne w bilans nawozowy gospodarstwa rolnego, jako ród³o sk³adników pokarmowych dla rolin uprawnych. Jednak intensyfikacja i koncentracja chowu zwierz¹t oraz niedostosowanie obsady do area³u upraw rolnych spowodowa³o, ¿e odchody sta³y siê rów- nie¿ odpadami.

Zagospodarowanie odpadów organicznych pochodz¹cych z produkcji zwierzêcej badano metod¹ ankietow¹. Jedno z pytañ zawartych w ankiecie dotyczy³o sposobów przechowywania odchodów z produkcji zwierzêcej. Wiêkszoæ respondentów (70%) udzieli³a odpowiedzi wskazuj¹cej, ¿e obornik jest przechowywany w oborach g³êbo- kich. Tylko 23% gospodarstw posiada p³yty obornikowe oraz 6% gospodarstw zbiorniki na gnojowicê. Czy nieprawid³owo przechowywane odchody zwierzêce s¹ zagro-

¿eniem dla rodowiska? Na tak postawione pytanie twierdz¹cych odpowiedzi udzieli³o 49% ankietowanych rolników. Rolnicy stosuj¹ nawozy organiczne jesieni¹ (45%) i wiosn¹ (44%), a ich dawki wynosz¹ rednio 20,8 q/ha obornika lub 1240 l/ha gnojowicy. W przypadku metod utylizacji pad³ych zwierz¹t wykazano, i¿ 74% ankietowanych rolników korzysta z wyspecjalizowanych firm utylizacyjnych. Znacz¹cy odsetek (26%) respondentów wykorzystuje nieprofesjonalne sposoby zagra¿aj¹ce bezpieczeñ- stwu sanitarnemu rodowiska, zakopuj¹c pad³e zwierzêta na terenie gospodarstwa lub wywo¿¹c zw³oki do okolicznych lasów.

Stan wiedzy dotycz¹cy prawid³owej gospodarki odpadami pochodz¹cymi z gospodarstw rolnych jest istotnym elementem praktycznego wdra¿ania zasad zrównowa¿o- nego rozwoju. Na podstawie przeprowadzonych badañ wykazano, i¿ zagospodarowanie odpadów pochodzenia rolniczego zgodnie z zasadami ochrony rodowiska i Ko- deksem Dobrej Praktyki Rolniczej w du¿ej mierze uzale¿nione jest od wykszta³cania rolników, jak równie¿ od wielkoci posiadanego gospodarstwa. Rolnicy dostrzegaj¹ potrzebê ochrony rodowiska na poziomie lokalnym. Jednak w obrêbie w³asnego gospodarstwa wiadomoæ ekologiczna maleje, co wynika ze s³abej znajomoci szkodli- woci niektórych dzia³añ rolniczych i ich wp³ywu na stan rodowiska.

WNIOSKI

1. Stan pog³owia zwierz¹t gospodarskich na terenie województwa podkarpackiego na przestrzeni lat 20002008 uleg³ zmniejszeniu, co ograniczy³o depozycjê odchodów zwierzêcych i amoniaku do rodowiska.

2. Zagospodarowanie odpadów z chowu zwierz¹t zgodnie z zasadami zrównowa¿o- nego rozwoju obszarów wiejskich zale¿ne jest od wykszta³cania rolników, jak rów- nie¿ od wielkoci posiadanego gospodarstwa.

(7)

PIMIENNICTWO

1. Adamowicz M. 2005. Zrównowa¿ony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agrono- mia. Annales UMCS, sec. E, vol. LX: 7191.

2. Dach J. 2008. Jakoæ obornika-od czego zale¿y? Byd³o 1: 2629.

3. Grabowski T. 2008. ció³ka drobiowa jako ród³o energii. Polskie Drobiarstwo:

1013.

4. Klaassen G. 1994. Option and cost of controling ammonia emissions in Europe.

European Review of Agricultural Economics 21: 219240.

5. Kostecka J., Mroczek J.R. 2007. wiadomoæ ekologiczna rolników a zrówno- wa¿ony rozwój obszarów wiejskich Podkarpacia. Ekonomia i rodowisko 2 (32):

164177.

6. Kostecka J., Mroczek J.R., Garczyñska M. 2010. Szacunek dla pracy rolnika w kon- tekcie potrzeb retardacji zmian przestrzeni w obszarach wiejskich. Biuletyn KPZK.

Zesz. 242: 133145.

7. Krzymowski T. 1989. Fizjologia zwierz¹t. Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Le-

ne. Warszawa: 464465.

8. Kurvits T., Marta T. 1998. Agricultural NH₃ and NO_X emissions in Canada. Envi- ronmental Pollution 102, Suppl. 1: 187194.

9. Mroczek J.R. 2001. Problemy ekologiczne spowodowane intensyfikacja produkcji zwierzêcej. Przegl¹d Hodowlany 11: 56.

10.Mroczek J.R., Kostecka J. 2008. Zagro¿enia zrównowa¿onego rozwoju rodowiska obszarów wiejskich spowodowane intensyfikacj¹ produkcji zwierzêcej. Zeszy- ty Naukowe PTIE i PTG Oddz. w Rzeszowie. z. 10: 93100.

11. Mroczek J.R. 2009. Zrównowa¿ona gospodarka gnojowic¹ bydlêca. Hodowca By- d³a 11: 2932.

12.Okularczyk S. 2004. Zarys bilansu przemian w rolnictwie determinuj¹cych zrów- nowa¿ony rozwój produkcji zwierzêcej. Przegl¹d Hodowlany 4: 1014.

13.Olendrzyñski K., Dêbski B., Skokiewicz J., Kargulewicz I., Cieliñska J., Fuda³a J., H³awiczka S., Cenowski M. 2005. Inwentaryzacja emisji do powietrza SO₂, NO₂, NH₃, CO, py³ów, metali ciê¿kich, NMLZO i TZO w Polsce za rok 2003.

Instytut Ochrony rodowiska. Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji. Warsza- wa: 2223.

14.Roczniki Statystyczne Województwa Podkarpackiego. Wyd. Urz¹d Statystyczny w Rzeszowie 20002009.

15.Sapek A. 1995. Emisja amoniaku z produkcji rolnej. Postêpy Nauk Rolniczych. z. 2:

323.

16.Sikora D. 2006. Ekologizacja w produkcji drobiarskiej. Zeszyty Naukowe AR we Wro- c³awiu, nr 540: 439445.

17.Szymañska E. 2006: Wp³yw trzody chlewnej na rodowisko. Zeszyty Naukowe AR we Wroc³awiu, nr 540: 531536.

18.Vidal C. 2002. A high-performance pigment industry with an environment al impact.

Statistics in focus. European Communities 5: 17.

(8)

MANAGEMENT OF ORGANIC WASTE GENERATED BY ANIMAL PRODUCTION IN SELECTED VILLAGES OF PODKARPACKIE PROVINCE

Summary

Farmers and farms operated by them, beside economic and nature-related functions, perform nowadays an increasingly important and extensive function related to the process of waste management in rural areas. Organic waste generated in animal production include: farmyard manure, unfermented and fer- mented liquid manure, bird droppings and dead animals. Intensification and concentration of animal breeding and disproportion between stock density and agricultural crops surface area result in the fact that animal dung is also considered a waste. Disposal of animal dung and droppings to the environment is a derivative of farm animal stock. As a result of the research work performed it was demonstrated that the stock of farm animals within the area of Podkarpackie province decreased in the period 20002008 that resulted in reduction of animal manure output. Moreover, reduction of ammonia emission from animal dung was observed in case of cattle, pigs and horses compared to slight increase in case of sheep and goats. Further, results of a questionnaire survey revealed that consistency of methods used by farmers to manage organic waste coming from animal breeding with natural environment protection rules depends on the farmers education level, as well as on the size of the farm owned.

Key words: agriculture, livestock production, animal droppings.