Ramowy program uwalniania Polski od choroby Aujeszkyego
Piotr Ko∏odziej1, Andrzej Lipowski2, Zygmunt Pejsak2, Wojciech Szweda3, Tadeusz Wijaszka2
z G∏ównego Inspektoratu Weterynarii w Warszawie1, Paƒstwowego Instytutu Weterynaryjnego w Pu∏awach2oraz Wydzia∏u Medycyny Weterynaryjnej w Olsztynie3
W listopadzie 2003 r. odby∏a si´ w Poznaniu konferencja naukowa zorganizowana przez Paƒstwowy Instytut Weterynaryjny w Pu∏awach, Sekcj´ Hyopatologii i Oddzia∏ Wielkopolski Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych oraz Wojewódzki Inspektorat Weterynarii w Poznaniu. Tytu∏ konferencji, „Regulacje prawne Unii Europejskiej w ochronie zdrowia Êwiƒ”, ÊciÊle korespondowa∏ z toczàcym si´ aktualnie procesem dostosowywania polskiego prawa w zakresie weterynarii do obowiàzujàcego w Unii Europejskiej. W trakcie konferencji
wyg∏oszono 7 referatów obejmujàcych zagadnienia dostosowania legislacji Polski do unijnej w zakresie zwalczania chorób zakaênych Êwiƒ, organizacji i roli laboratoriów w rozpoznawaniu chorób zakaênych, roli unijnego lekarza weterynarii w ochronie dobrostanu zwierzàt, zasad zwalczania choroby Aujeszkyego w UE i w Polsce, chorób uk∏adu oddechowego warchlaków i tuczników jako nast´pstwa zaka˝enia stad wirusem PRRS oraz zespo∏u niezakaênych poronieƒ jesiennych. GoÊciem konferencji by∏ dr Alberto Laddomada z Komisji Europejskiej, który przedstawi∏ polityk´ UE w zakresie ochrony zdrowia zwierzàt. Zagadnienie to co prawda zosta∏o omówione na przyk∏adzie klasycznego pomoru Êwiƒ, b´dàcego od lat istotnym problemem epizootycznym w krajach UE, zw∏aszcza z uwagi na wyst´powanie tej choroby w trudnej do monitorowania populacji dzików, jednak w dyskusji wyp∏yn´∏a równie˝ sprawa drugiej choroby zakaênej, na którà w Unii Europejskiej zwraca si´ obecnie du˝à uwag´, mianowicie choroby Aujeszkyego. Wobec faktu, ˝e wiele paƒstw UE zosta∏o ju˝ uznanych za wolne od tej choroby, a inne znajdujà si´ w koƒcowych fazach realizacji programu zwalczania, g∏ówny lekarz weterynarii podjà∏ decyzj´ o rozpocz´ciu w 2004 r. realizacji programu zwalczania choroby Aujeszkyego w naszym kraju, co niewàtpliwie nale˝y uznaç za g∏ówne osiàgni´cie tej konferencji.
W tym artykule przedstawiony jest zarys sytuacji epizootycznej choroby Aujeszkyego, zasady zwalczania tej choroby w Polsce oraz w krajach Unii Europejskiej, argumenty uzasadniajàce koniecznoÊç podj´cia zwalczania i ramowy program uwalniania Polski od choroby Aujeszkyego.
Choroba Aujeszkyego, wywo∏ywana przez Herpesvirus suis typ 1 (SHV-1), jest zakaênà i zaraêliwà, zwykle ostro przebiegajàcà chorobà ró˝nych gatunków zwierzàt domowych i wolno
˝yjàcych, wÊród których szczególnà rol´ odgrywajà Êwinie, stanowiàce rezerwuar wirusa i g∏ówne êród∏o zaka˝enia. U wszystkich gatunków zwierzàt, poza Êwiniami, choroba ta ma prawie zawsze przebieg Êmiertelny, dlatego jej zwalczanie ograniczone jest wy∏àcznie do populacji trzody chlewnej, aczkolwiek istniejà liczne dowody znacznego rozprzestrzenienia
˝ycie
WETERYNARYJNE
CZASOPISMO SPO¸ECZNO-ZAWODOWE I NAUKOWE KRAJOWEJ IZBY LEKARSKO-WETERYNARYJNEJ • Rocznik 79, 2004, nr 3
Wybrane artyku∏y
SHV-1 w populacji dzików oraz Êwiƒ wolno ˝yjàcych (feral pigs – Êwiƒ powtórnie zdzicza∏ych).
Dla producentów Êwiƒ na ca∏ym Êwiecie choroba Aujeszkyego stanowi powa˝ny problem ekonomiczny, wynikajàcy prawie ze 100% ÊmiertelnoÊci prosiàt-osesków, wyst´powania zaburzeƒ oddechowych u warchlaków i tuczników prowadzàcych do zmniejszenia przyrostów masy cia∏a i gorszego wykorzystania paszy oraz zaburzeƒ w rozrodzie loch (zamieranie i resorpcja zarodków, mumifikacja p∏odów, poronienia, rodzenie martwych lub s∏abych prosiàt) i knurów (zaburzenia spermatogenezy, niep∏odnoÊç). Choroba ta powoduje równie˝ straty poÊrednie w postaci du˝ych kosztów zwalczania, ograniczeƒ bàdê zakazu obrotu zwierz´tami i produktami pochodzenia zwierz´cego. Wirus choroby Aujeszkyego stanowi równie˝
zagro˝enie dla innych gatunków zwierzàt, zw∏aszcza byd∏a i owiec w gospodarstwach mieszanych oraz psów, kotów i zwierzàt futerkowych.
W latach 70. nastàpi∏o pogorszenie sytuacji epizootycznej choroby Aujeszkyego w wielu krajach Europy, Azji oraz w USA, którego przyczyn upatruje si´ przede wszystkim w zmianie systemu chowu Êwiƒ z drobno- na wielkotowarowy, koncentracji farm w pewnych regionach, intensyfikacji i cz´sto braku nadzoru nad obrotem zwierz´tami, pojawieniu si´ bardziej zjadliwych szczepów SHV-1 oraz w jego wybitnej zdolnoÊci do przechodzenia w stan latencji.
Udowodniono, ˝e rozprzestrzenianie SHV-1 w populacji Êwiƒ nast´puje g∏ównie poprzez niekontrolowany obrót (handel) zaka˝onymi zwierz´tami, a szczególnà rol´ odgrywajà Êwinie zaka˝one latentnie i bezobjawowo.
W Polsce kompleksowa ocena sytuacji epizootycznej i strat powodowanych przez chorob´
Aujeszkyego nie zosta∏a dotychczas dokonana. Od chwili stwierdzenia tej choroby u zwierzàt futerkowych w 1958 r. i Êwiƒ w 1959 r. notowano zachorowania ró˝nych gatunków zwierzàt oraz ró˝ny odsetek zaka˝eƒ bezobjawowych u Êwiƒ (0,37–18,9%) w poszczególnych regionach kraju. Badania przeprowadzone pod koniec lat 80. w by∏ym województwie olsztyƒskim wykaza∏y znaczny stopieƒ zapowietrzenia farm wielkotowarowych (57,0%) i zaka˝enia stad (70,4%) oraz znikomy stopieƒ zapowietrzenia gospodarstw indywidualnych.
Badania przeglàdowe prowadzone w ostatnich 13 latach w Paƒstwowym Instytucie Weterynaryjnym w Pu∏awach wskazujà natomiast na rosnàcà liczb´ seroreagentów w gospodarstwach indywidualnych oraz utrzymywanie si´ SHV-1 w rejonach o du˝ym zag´szczeniu Êwiƒ. Wyniki te sà zgodne ze znanym faktem, i˝ wyst´powanie i szerzenie si´
choroby Aujeszkyego jest zwiàzane z g´stoÊcià populacji i intensywnoÊcià produkcji trzody chlewnej, a tak˝e sugerujà dalsze rozprzestrzenianie si´ tej choroby na terytorium kraju.
Niepokojàce jest zw∏aszcza zjawisko wzrostu liczby nowych ognisk od 1998 r. i ich pojawianie si´ w województwach, w których choroba nie by∏a dotychczas notowana. Mo˝e to Êwiadczyç o istniejàcym nadal niekontrolowanym obrocie trzodà chlewnà z farm o nierozpoznanym statusie zdrowotnym, i wskazuje na pilnà potrzeb´ kompleksowej oceny sytuacji epizootycznej oraz podj´cia stosownych dzia∏aƒ ograniczajàcych dalsze rozwlekanie SHV-1 w populacji Êwiƒ w naszym kraju. Dzia∏ania te sà szczególnie istotne w przypadku farm produkujàcych materia∏
zarodowy i reprodukcyjny.
Zaistnia∏a sytuacja oraz wzrost gospodarczego znaczenia choroby Aujeszkyego spowodowa∏y w∏àczenie jej w latach 80.–90. w wi´kszoÊci paƒstw europejskich i w USA do wykazu chorób obj´tych obowiàzkiem zg∏aszania. W wielu krajach Europy równoczeÊnie podj´to akcj´
zwalczania tej choroby. Akcje te, realizowane przez wiele lat, w poszczególnych krajach ró˝nymi metodami, doprowadzi∏y do znacznego ograniczenia liczby ognisk, jednak w wi´kszoÊci paƒstw ca∏kowitej likwidacji choroby nie osiàgni´to. Wyjàtkami by∏y Wielka Brytania i Dania, które na poczàtku lat 80. przeprowadzi∏y zwalczanie choroby Aujeszkyego metodami administracyjnymi, polegajàcymi na wybijaniu stad Êwiƒ zaka˝onych SHV-1. Akcje te zakoƒczy∏y si´ powodzeniem w 1992 r. Nale˝y jednak podkreÊliç epizootycznie korzystne po∏o˝enie geograficzne obu tych paƒstw, niski stopieƒ zaka˝enia populacji Êwiƒ (10%) oraz fakt, i˝ w obu krajach nigdy wczeÊniej nie prowadzono szczepieƒ przeciw chorobie Aujeszkyego.
W Polsce, w przeciwieƒstwie do zdecydowanej wi´kszoÊci krajów europejskich, choroba Aujeszkyego przez wiele lat nie by∏a obj´ta obowiàzkiem zg∏aszania i nie podlega∏a zwalczaniu z urz´du. Brak ujednoliconych przepisów administracyjnych powodowa∏ pewnà dowolnoÊç w zwalczaniu choroby w poszczególnych województwach, a stosowane metody mia∏y g∏ównie na celu zmniejszenie strat bezpoÊrednich. Jako przyk∏ad takich dzia∏aƒ mo˝na podaç szereg zarzàdzeƒ wojewódzkiego lekarza weterynarii w Olsztynie z lat 1986–1987, dotyczàcych m.in.
kompleksowego rozpoznania sytuacji epizootycznej w pog∏owiu Êwiƒ oraz Êcis∏ej kontroli nad obrotem trzodà chlewnà w obr´bie województwa oraz wwo˝onych i wywo˝onych poza województwo olsztyƒskie, które spowodowa∏y radykalny spadek liczby ognisk choroby.
W tamtych latach problematyka ta nie by∏a jednak przedmiotem wi´kszego zainteresowania, mimo wielokrotnych sygna∏ów o koniecznoÊci rozpocz´cia programu zwalczania, a wi´c sytuacji, wobec której aktualnie stajemy. Nale˝y wspomnieç, ˝e ju˝ w 1986 r. opracowano projekt „Instrukcji zwalczania choroby Aujeszkyego u Êwiƒ” (Janowski i wsp.), a w 1988 r.
podj´to prób´ ujednolicenia metod zwalczania tej choroby w kraju (Pejsak i wsp.). Niestety, dzia∏ania te nie znalaz∏y wówczas praktycznego zastosowania. Dopiero ustawa z 24 kwietnia 1997 r. o zwalczaniu chorób zakaênych zwierzàt, badaniu zwierzàt rzeênych i mi´sa
oraz o Inspekcji Weterynaryjnej sta∏a si´ poczàtkiem zmiany poglàdów na kwesti´ choroby Aujeszkyego, którà w koƒcu umieszczono w wykazie chorób zakaênych podlegajàcych obowiàzkowi zg∏aszania i zwalczania. Nale˝y jednak zaznaczyç, ˝e by∏ to zaledwie pierwszy krok we w∏aÊciwym kierunku, za którym powinny pójÊç dalsze dzia∏ania zbli˝ajàce nas
do stanu, w którym kraje zachodnie znajdowa∏y si´ ju˝ wiele lat temu. Niestety, po nowelizacji z 25 lipca 2001 r. wspomnianej ustawy choroba Aujeszkyego znalaz∏a si´ w grupie chorób podlegajàcych jedynie obowiàzkowi rejestracji.
Metody zwalczania choroby Aujeszkyego sà ró˝ne, stanowiàc cz´sto kombinacje klasycznych metod sanitarno-weterynaryjnych oraz innych, jak: likwidacja ca∏ych stad bàdê wybijanie tylko Êwiƒ zaka˝onych, uzdrawianie stad poprzez oddzielny wychów prosiàt
lub okresowe badania serologiczne po∏àczone z eliminacjà seroreagentów, zakaz stosowania szczepieƒ czy te˝ masowe szczepienia szczepionkami znakowanymi. Mimo ró˝norodnoÊci poszczególnych metod ich celem jest eliminacja SHV-1 ze stad (regionów, paƒstw), co jest zadaniem niezwykle trudnym, m.in. z powodu zdolnoÊci wirusa do przechodzenia w stan latencji, po∏àczony z okresowym siewstwem do Êrodowiska. Nale˝y podkreÊliç, ˝e stopieƒ trudnoÊci likwidacji choroby Aujeszkyego jest wprost proporcjonalny do stopnia
rozprzestrzenienia SHV-1 w populacji Êwiƒ, a sam proces zwalczania jest czasoch∏onny, drogi, wymagajàcy nie tylko realizacji w ca∏ym kraju, ale tak˝e wspó∏pracy mi´dzynarodowej w zakresie metod i nadzoru nad obrotem zwierz´tami oraz produktami pochodzenia
zwierz´cego. Ró˝norodnoÊç dotychczasowych programów w krajach prowadzàcych zwalczanie choroby Aujeszkyego by∏a warunkowana m.in. sytuacjà epizootycznà, typem chowu i intensyfikacjà produkcji Êwiƒ, wielkoÊcià pog∏owia i stad, strukturà systemu sanitarnego, wielkoÊcià terytorium i po∏o˝eniem geograficznym kraju, a tak˝e sytuacjà ekonomicznà i bazà diagnostycznà.
Zgodnie z obowiàzujàcymi w UE regulacjami prawnymi, podstawà prowadzenia akcji zwalczania choroby Aujeszkyego jest uznanie jej za podlegajàcà obowiàzkowi zg∏aszania i zwalczania z urz´du oraz wydanie odpowiednich przepisów (decyzji, instrukcji) precyzujàcych i ujednolicajàcych metody post´powania.
Ogromny post´p w dziedzinach biologii molekularnej i in˝ynierii genetycznej w latach 80., poznanie technik mapowania genów oraz okreÊlenie roli poszczególnych glikoprotein
otoczkowych SHV-1 stworzy∏y nowe mo˝liwoÊci zwalczania choroby. Ze zjadliwych szczepów SHV-1 skonstruowano tzw. mutanty delecyjne (markerowe), pozbawione okreÊlonych
fragmentów kwasu nukleinowego, zwykle determinujàcych ich zjadliwoÊç, z zachowaniem w∏aÊciwoÊci immunogennych. Mutanty te stanowi∏y podstaw´ opracowania szczepionek
delecyjnych, które majà t´ w∏aÊciwoÊç, ˝e szczepione nimi Êwinie nie wytwarzajà przeciwcia∏
dla glikoprotein otoczkowych kodowanych przez usuni´te geny, co umo˝liwia odró˝nianie za pomocà odpowiedniego testu ELISA osobników szczepionych od zaka˝onych zjadliwym SHV-1.
Opracowany na bazie szczepionek delecyjnych oraz odpowiadajàcych im testów serologicznych program „szczepienie-eliminacja” (vaccination-eradication programme) stworzy∏ nowà perspektyw´ zwalczania choroby Aujeszkyego w krajach stosujàcych szczepienia Êwiƒ przeciwko tej chorobie. Aktualnie przyjmuje si´, i sà na to liczne dowody,
˝e w krajach, gdzie stopieƒ rozprzestrzenienia zaka˝eƒ SHV-1 jest znaczny, program
szczepienie-eliminacja jest jedynà, mo˝liwà do przyj´cia i dajàcà realnà szans´ powodzenia metodà uwalniania populacji Êwiƒ od SHV-1. Ten nowy model zwalczania choroby Aujeszkyego jest aktualnie realizowany, zgodnie z obowiàzujàcymi regulacjami prawnymi, wy∏àcznie
za pomocà szczepionek gE-ujemnych i testów gE-ELISA. W wi´kszoÊci paƒstw UE i w USA program szczepienie-eliminacja zosta∏ wprowadzony na prze∏omie lat 80.–90., a jego realizacja jest aktualnie bardzo zaawansowana i bliska ostatecznego, pozytywnego zakoƒczenia w latach 2003–2004, na co wskazujà informacje zawarte w kolejnych decyzjach Komisji Europejskiej.
W tamtych latach rozpocz´to równie˝ prace nad ujednoliceniem norm prawnych dotyczàcych obrotu zwierz´tami i produktami pochodzenia zwierz´cego po zniesieniu wewn´trznych granic mi´dzy krajami UE i utworzeniu Wspólnego Rynku w 1993 r.
W grudniu 1992 r. wprowadzono Decyzj´ 93/24/EEC, a nast´pnie Decyzj´ 93/244/EEC, które, nie ingerujàc w programy uwalniania od choroby Aujeszkyego, przyj´te w poszczególnych paƒstwach UE, dotyczy∏y:
a) okreÊlenia zasad obrotu ˝ywymi Êwiniami, przeznaczonymi do hodowli, tuczu lub uboju, pomi´dzy paƒstwami (regionami) o ró˝nym statusie zdrowotnym;
b) podzia∏u UE na trzy regiony:
– oficjalnie wolne od choroby Aujeszkyego (Dania, W. Brytania, po∏udniowo-zachodnia Francja, Finlandia, wschodnie Niemcy);
– z zatwierdzonym przez UE programem zwalczania choroby Aujeszkyego (Luksemburg, Szwecja, Austria, Hiszpania, pozosta∏a cz´Êç Niemiec);
– pozosta∏e kraje, w których szczepienia i kontrola obrotu sà obowiàzkowe (Belgia, Holandia), program zwalczania jest dobrowolny (W∏ochy) lub planujà podjàç zwalczanie (Portugalia, Irlandia, Grecja);
c) dopuszczenia do stosowania wy∏àcznie szczepionek delecyjnych – gE-ujemnych;
d) okreÊlenia listy diagnostycznych laboratoriów referencyjnych do spraw choroby Aujeszkyego w poszczególnych paƒstwach;
e) okreÊlenia wymagaƒ odnoÊnie do czu∏oÊci i swoistoÊci ró˝nicowych testów ELISA;
f) okreÊlenia zasad pobierania próbek krwi od Êwiƒ (wiarygodnoÊç statystyczna).
Dodatkowe przepisy w zakresie choroby Aujeszkyego dotyczàce obrotu trzodà chlewnà w UE wprowadzono w 2001 r. (Decyzja 2001/618/EC). OkreÊlono m.in. kryteria dla Êwiƒ przeznaczonych do rozrodu, dalszego chowu lub uboju w krajach lub regionach wolnych od choroby Aujeszkyego, które precyzujà, ˝e Êwinie muszà pochodziç z kraju cz∏onkowskiego UE, gdzie choroba ta podlega obowiàzkowi zg∏aszania (wszystkie kraje UE spe∏niajà to kryterium) oraz realizowany jest zaakceptowany program zwalczania, spe∏niajàcy okreÊlone kryteria. Oprócz wymienionego obowiàzku zg∏aszania udzia∏ w programie musi byç
obowiàzkowy, badania serologiczne wykonywane wed∏ug okreÊlonego schematu powinny obejmowaç wszystkie stada w regionie (kraju), system obrotu zwierz´tami i kontroli stad powinien zapewniç skuteczne badania serologiczne, program zwalczania musi byç zgodny z programami zatwierdzonymi do realizacji w innych regionach UE, stosowane szczepionki powinny byç wy∏àcznie gE-ujemne, a testy serologiczne odpowiadaç przyj´tym standardom (spe∏niaç minimalne wymagania).
W Polsce przez wiele lat zwalczanie choroby Aujeszkyego, po jej wybuchu w farmie, opiera∏o si´ na cyklu szczepieƒ ca∏ego stada lub cz´Êciej tylko stada podstawowego, w którym po ich zaprzestaniu z regu∏y dochodzi∏o do nawrotu choroby. Immunizacj´
prowadzono przy u˝yciu ˝ywej atenuowanej szczepionki Suivac A, opartej na szczepie TK 900/IVa, co nie pozwala∏o na odró˝nianie Êwiƒ szczepionych od zaka˝onych, a celem szczepieƒ by∏o wy∏àcznie ograniczanie zachorowaƒ oraz upadków prosiàt, i ten cel gospodarczy by∏ zwykle osiàgany.
Uwzgl´dniajàc znaczne zaawansowanie w realizacji programu szczepienie-eliminacja w krajach zachodnich i w USA oraz ówczeÊnie doÊç odleg∏à, ale jednak realnà perspektyw´
przyj´cia Polski do UE, wdro˝ono ten program eksperymentalnie w koƒcu 1993 r. w dwóch zapowietrzonych chorobà Aujeszkyego farmach Êwiƒ w by∏ym województwie olsztyƒskim dokonano oceny jego skutecznoÊci. Wyniki badaƒ w∏asnych oraz badaƒ przeprowadzonych w innych krajach upowa˝niajà do stwierdzenia, ˝e program szczepienie-eliminacja jest skutecznà metodà eliminacji zjadliwego SHV-1 z populacji Êwiƒ. Wyra˝ane sà jednoczeÊnie opinie, zw∏aszcza w USA, ˝e proces ten jest w du˝ej mierze zale˝ny od stopnia zaka˝enia i rozprzestrzenienia tego wirusa w populacjach dzików i/lub Êwiƒ wolno ˝yjàcych.
Czynnikiem ograniczajàcym wprowadzanie programu szczepienie-eliminacja w niektórych krajach sà wysokie koszty, jednak straty z tytu∏u ograniczeƒ w obrocie trzodà chlewnà mogà znacznie przewy˝szyç wydatki na zwalczanie choroby Aujeszkyego i zmuszà kraje
zainteresowane eksportem Êwiƒ do uwolnienia populacji od SHV-1.
Program ten powinien zatem byç jak najszybciej, wzorem paƒstw UE, wdro˝ony w Polsce do powszechnej realizacji, o czym mówiono i pisano ju˝ wielokrotnie. W przeciwnym razie dojdzie do blokady importu ze strony paƒstw wolnych od choroby Aujeszkyego, których liczba szybko si´ zwi´ksza. Program powinien byç realizowany w Êcis∏ej wspó∏pracy Paƒstwowego Instytutu Weterynaryjnego, Wydzia∏u Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Warmiƒsko-Mazurskiego, G∏ównego Inspektoratu Weterynarii, wojewódzkich inspektoratów weterynarii oraz zwiàzków hodowców trzody chlewnej i producentów produktów pochodzenia zwierz´cego. Potrzeba równie˝ zrozumienia i wspó∏pracy ze strony samych hodowców Êwiƒ, w ich w∏asnym, dobrze poj´tym interesie. Opracowanie szczegó∏owych zasad zwalczania choroby Aujeszkyego oraz koordynacj´ i nadzór nad realizacjà programu nale˝a∏oby powierzyç kilkuosobowemu zespo∏owi, z∏o˝onemu z przedstawicieli wszystkich zainteresowanych stron.
Nale˝y z mocà podkreÊliç, ˝e od 2000 r. zanotowano znaczny post´p w zakresie zwalczania choroby Aujeszkyego w wielu krajach UE, gdzie choroba ta, obok klasycznego pomoru Êwiƒ, uzyska∏a szczególny priorytet. Komisja Europejska powo∏a∏a specjalnà grup´
roboczà do oceny aktualnej sytuacji epizootycznej, okreÊlenia dalszych planów zwalczania i przyspieszenia uwalniania obszaru Unii od choroby Aujeszkyego. Celem pobudzenia intensywnoÊci dzia∏aƒ w tym zakresie wprowadzono mo˝liwoÊç uzyskania dofinansowania realizacji programu ze Êrodków UE. Program zwalczania tej choroby wymaga równie˝
akceptacji Sta∏ego Komitetu Weterynaryjnego Unii Europejskiej.
Zgodnie z ostatnià Decyzjà Komisji Europejskiej z 26 lutego 2003 r. (2003/130/EC) za wolne od choroby Aujeszkyego, gdzie zabronione sà szczepienia, uznano Austri´
Dani´, Finlandi´, Angli´, Szkocj´, Wali´, Szwecj´, Luksemburg, Niemcy i 79 departamentów we Francji. W Belgii, Holandii, Hiszpanii oraz departamencie Pas-de-Calais we Francji
realizowane sà zatwierdzone programy zwalczania. W tej sytuacji brak podj´cia natychmiastowej akcji zwalczania choroby Aujeszkyego, wobec wejÊcia Polski do UE w 2004 r., mo˝e ju˝
wkrótce spowodowaç powa˝ne restrykcje eksportowe, tym bardziej ˝e niektóre paƒstwa Europy Ârodkowowschodniej, równie˝ starajàce si´ o cz∏onkostwo w UE, sà wolne od choroby Aujeszkyego (Czechy, S∏owenia, Estonia, ¸otwa), a w innych wdro˝ono ogólnokrajowe
programy zwalczania (W´gry, S∏owacja).
Reasumujàc, koniecznoÊç podj´cia zwalczania choroby Aujeszkyego wynika z dwóch powodów:
1. Gospodarczego – zmniejszenie strat w hodowli trzody chlewnej i innych gatunków zwierzàt.
2. Politycznego – wejÊcie Polski do UE oraz wspó∏praca w dziedzinie gospodarczej Polski z innymi paƒstwami UE wymaga rozpocz´cia i unifikacji programów zwalczania chorób zaraêliwych zwierzàt oraz dostosowania krajowych przepisów i metod do obowiàzujàcych w UE.
Wymienione powody majà du˝y wymiar ekonomiczny dla bud˝etu paƒstwa, a tak˝e hodowców Êwiƒ i producentów produktów pochodzenia zwierz´cego, a korzyÊci finansowe w d∏u˝szym okresie przewy˝szà wielokrotnie nak∏ady na realizacj´ programu.
Podstawà prowadzenia akcji zwalczania choroby Aujeszkyego powinno byç uznanie jej za zwalczanà z urz´du i wpisanie na list´ chorób podlegajàcych obowiàzkowi zg∏aszania (za∏. 1 do ustawy z 1997 r.), m.in. w celu wyeliminowania niekontrolowanego obrotu trzodà chlewnà, który jest g∏ównym sposobem rozprzestrzeniania choroby. Ramowy program uwalniania Polski od choroby Aujeszkyego przebiega∏by w kilku etapach.
W pierwszym etapie przewiduje si´ opracowanie merytorycznych za∏o˝eƒ realizacji programu, przede wszystkim ogólnych zasad oceny sytuacji epizootycznej i zwalczania choroby w ca∏ym kraju oraz ujednolicenie poj´ç epizootiologicznych z tego zakresu.
Ustalone zostanà zasady pobierania i przesy∏ania próbek oraz reprezentatywne liczby próbek surowic do serologicznych badaƒ monitoringowych. Dokona si´ wyboru pracowni do prowadzenia badaƒ laboratoryjnych, wyboru testów diagnostycznych oraz metod analizy wyników. Celem wyjaÊnienia koniecznoÊci podj´cia zwalczania choroby Aujeszkyego w kraju zostanà opracowane materia∏y informacyjne dla lekarzy weterynarii i hodowców Êwiƒ,
omawiajàcych chorob´ i zasady jej zwalczania. Zostanà przeprowadzone niezb´dne
procedury administracyjne zwiàzane z realizacjà programu. Planuje si´ powo∏anie kilkuosobowej komisji koordynacyjnej z∏o˝onej z przedstawicieli stron. Opracowany zostanie spis i ustalona lokalizacja wszystkich farm Êwiƒ w poszczególnych województwach z podaniem ogólnej liczby Êwiƒ, typu farm i liczby Êwiƒ, w tym zarodowych oraz obsady na 1 km2. Wojewódzcy lekarze weterynarii opracujà i ocenià dotychczasowà sytuacj´ epizootycznà choroby Aujeszkyego w poszczególnych województwach z ewentualnym podzia∏em na farmy: b´dàce ogniskami z klinicznà postacià choroby, obj´te szczepieniami, rozpoznane serologicznie dodatnie lub ujemne bàdê nierozpoznane serologicznie.
W drugim etapie podj´te zostanà serologiczne badania monitoringowe w kierunku choroby Aujeszkyego krajowej populacji Êwiƒ. Zorganizowany zostanie i wdro˝ony system pobierania i transportu próbek, w tym zakup sprz´tu do pobierania krwi. Ustalone zostanà równie˝ mo˝liwoÊci ewentualnego wykorzystania krwi pobieranej do innych badaƒ.
Po zgromadzeniu reprezentatywnej liczby próbek surowic i zakupie testów diagnostycznych wykonane zostanà kompleksowe badania serologiczne. Analiza wyników tych badaƒ umo˝liwi sporzàdzenie wykazów stad serologicznie ujemnych i dodatnich (zaka˝onych wirusem SHV-1) oraz wyliczenie wspó∏czynników zapowietrzenia poszczególnych województw i zaka˝enia stad.
Sporzàdzona zostanie mapa zapowietrzenia chorobà Aujeszkyego prezentujàca sytuacj´
ca∏ego kraju. Na podstawie wyników badaƒ i danych od wojewódzkich lekarzy weterynarii dokona si´ podzia∏u kraju na regiony: A (wolne od choroby Aujeszkyego), B (zaka˝one SHV-1) i C (ogniska choroby Aujeszkyego), w których podj´te b´dzie odpowiednie post´powanie przeciwepizootyczne.
Trzeci etap realizacji programu to opracowanie i wdro˝enie szczegó∏owego programu uwolnienia kraju od choroby Aujeszkyego na podstawie analizy sytuacji epizootycznej. W stadach (regionach) wolnych od choroby zasadniczym celem b´dzie niedopuszczenie do zawleczenia wirusa poprzez wprowadzenie stosownych przepisów sanitarno-weterynaryjnych, badaƒ
kontrolnych oraz Êcis∏à kontrol´ obrotu trzodà chlewnà. W stadach zaka˝onych, oprócz tych Êrodków, zostanie wdro˝ony program szczepienie-eliminacja przy u˝yciu delecyjnej szczepionki gE-ujemnej. Szczepionki te by∏y dotychczas stosowane w wielu stadach w zwalczaniu choroby Aujeszkyego, co by∏o post´powaniem w pe∏ni s∏usznym. Dlatego nowelizacja rozporzàdzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 27 lutego 2003 r. w sprawie wprowadzenia zakazu
przeprowadzania ochronnych szczepieƒ zwierzàt przeciwko okreÊlonym chorobom zakaênym (Dz. U. z 2003 r. nr 52, poz. 462), zakazujàca szczepieƒ Êwiƒ przeciw chorobie Aujeszkyego przy u˝yciu szczepionek delecyjnych, a zatem uniemo˝liwiajàca realizacj´ programu
szczepienie-eliminacja, powinna byç jak najszybciej skorygowana jako sprzeczna z zasadami zwalczania choroby w Unii Europejskiej.
W tym etapie zak∏ada si´ równie˝ badanie, co 3–6 miesi´cy, reprezentatywnej liczby próbek surowic, celem kontroli obni˝ania wspó∏czynnika zaka˝enia stad przy naturalnej rotacji Êwiƒ.
Po 2–3 latach prowadzenia intensywnych szczepieƒ intensyfikacja badaƒ serologicznych po∏àczona zostanie z eliminacjà seroreagentów. Po eliminacji wszystkich Êwiƒ zaka˝onych i dodatkowej kontroli serologicznej akcja szczepieƒ zostanie zakoƒczona, a dane województwo (region) uznane za wolne od choroby Aujeszkyego. Dalsze okresowe badania serologiczne b´dà s∏u˝y∏y kontroli utrzymania tego statusu. Zró˝nicowana wyjÊciowa sytuacja epizootyczna sprawi, ˝e poszczególne województwa osiàgnà status wolnego w ró˝nym czasie, natomiast uznanie ostatniego z nich za wolne b´dzie równoznaczne z uwolnieniem kraju od choroby, co jest przedsi´wzi´ciem realnym, na co istniejà liczne dowody w krajach UE. Realizacja programu zwalczania choroby Aujeszkyego jest przedsi´wzi´ciem kosztownym i d∏ugotrwa∏ym, w Niemczech trwa∏a 12 lat i kosztowa∏a 6 mln euro, jest jednak nieunikniona i im wczeÊniej b´dzie rozpocz´ta, tym szybciej zostanie zakoƒczona.
W dotychczas podj´tych dzia∏aniach, zaplanowanych na 2004 r., okreÊlono reprezentatywne liczby próbek surowic, które b´dà pobierane poczàtkowo w chlewniach liczàcych powy˝ej 10 loch, tuczarniach powy˝ej 50 tuczników oraz w stacjach unasieniania loch i Stacjach Hodowli i Unasieniania Zwierzàt. Ustalono, ˝e w chlewniach b´dzie pobieranych 9 próbek z ka˝dego budynku w celu zapewnienia wykrycia seroreagentów z 95% prawdopodobieƒstwem przy stopniu zaka˝enia stad ∏ 30%. W Paƒstwowym Instytucie Weterynaryjnym rozpocz´to równie˝ szkolenia osób wytypowanych z poszczególnych województw w zakresie pobierania i przesy∏ania próbek surowic do badaƒ monitoringowych. Ponadto g∏ówny lekarz weterynarii zleci∏ wszystkim wojewódzkim lekarzom weterynarii jak najszybsze dokonanie ewidencji stad Êwiƒ w powiatach, z których b´dà pobierane próbki. Wed∏ug posiadanych danych istnieje bardzo du˝e zró˝nicowanie pog∏owia Êwiƒ w poszczególnych województwach (np. 4,8 mln w wielkopolskim, a 287 tys. w lubuskim) i powiatach, co b´dzie rzutowa∏o na czaso- i pracoch∏onnoÊç badaƒ. Tempo dzia∏aƒ podj´tych w ostatnim okresie Êwiadczy o du˝ym zaanga˝owaniu wszystkich zainteresowanych, co dobrze rokuje na przysz∏oÊç, o ile Êrodki finansowe na realizacj´ programu b´dà adekwatne do determinacji w∏adz weterynaryjnych.
Dr P. Ko∏odziej, G∏ówny Inspektorat Weterynarii, ul. Wspólna 30, 00-950 Warszawa
Znaczenie predyspozycji behawioralnych w wyborze rasy psa do towarzystwa
Katarzyna Fiszdon
z Katedry Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierzàt Wydzia∏u Nauk o Zwierz´tach Szko∏y G∏ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
The importance of behavioral pattern in the choice of pet dog breed.
Fiszdon K., Department of Genetics and Animal Breeding, Faculty of Animal Science, Warsaw Agricultural University.
This article describes behavioral patterns in pet dogs. It includes favorable and undesired activities and also other behavioral
characteristics which are important in companion animals and play a role in the choice of a certain breed by the owner. Different abilities in problems solving, memory development, in obedience and learning skills are usually breed and sex associated. The author stresses the role of veterinarian in counseling and educating the owner.
Keywords: pet dog, behavioral patterns, breed differences.
Najnowsze badania z zastosowaniem technik genetyki molekularnej dowiod∏y, ˝e podobieƒstwo genetyczne mi´dzy psem a wilkiem jest tak du˝e, ˝e trudno nawet mówiç o odr´bnym gatunku (1). Oczywiste jest jednak, ˝e selekcja ukierunkowana przede wszystkim na utrwalenie po˝àdanych cech behawioralnych trwajàca tak d∏ugo, bo od poczàtków
udomowienia, spowodowa∏a, ˝e u psów nastàpi∏o silniejsze zaznaczenie lub zanik niektórych typowych wilczych zachowaƒ. Od tysi´cy lat psy towarzyszà cz∏owiekowi w jego ró˝norodnej dzia∏alnoÊci. Rozmaite wytworzone dla ludzkich potrzeb typy u˝ytkowe, a póêniej rasy psów pomaga∏y w polowaniu, zagania∏y stada zgodnie z poleceniami pasterzy i broni∏y dobytku swych opiekunów. U˝ywane by∏y do walk, przenoszenia wiadomoÊci i ratowania ludzi.
Od wieków pe∏ni∏y tak˝e funkcje zwierzàt towarzyszàcych – ˝ywych maskotek, symbolu statusu w∏aÊciciela i, co najwa˝niejsze, ich przyjació∏ i towarzyszy. Psy, jak ˝adne inne zwierz´ta,
okaza∏y si´ zdolne do modyfikacji morfologicznych – wystarczy porównaç subtelnego charcika w∏oskiego z masywnym bernardynem. Tak˝e sposób ekspresji ich zachowania jest bardzo zró˝nicowany. Podstawowà zaletà psów jako gatunku by∏o przede wszystkim to, ˝e ich wrodzone lub instynktowne zachowanie okaza∏o si´ dostatecznie zmienne i elastyczne.
Ró˝norodne zadania, którym psy musia∏y sprostaç, wymaga∏y, dla prawid∏owego ich wykonania, przekszta∏cenia pierwotnych form zachowania. I tak na przyk∏ad psy z grupy goƒczych, utrzymywane i pracujàce w du˝ych sforach, wykazujà znacznie wi´kszà tolerancj´
w stosunku do osobników ze swojego stada, a hierarchia w grupie jest znacznie
swobodniejsza ni˝ ma to miejsce u wilków. Z kolei na przyk∏ad teriery czy jamniki, które by∏y dobierane ze wzgl´du na swojà ostroÊç i ci´toÊç w bezpoÊrednim starciu z drapie˝nikami zap´dzonymi do nory, charakteryzujà si´ wzmo˝onà pobudliwoÊcià i sk∏onnoÊcià do walki.
Psy do towarzystwa, takie jak chihuahua, cavalier king charles spaniel czy pomeranian, zachowujà si´ jak szczeni´ta i nawet w wieku doros∏ym sà sk∏onne do zabawy.
Coppinger i Schneider (2) wysuwajà tez´, i˝ udomowienie psów spowodowa∏o ich swego rodzaju neotenizacj´ – psy nawet jako doros∏e wykazujà cechy typowe dla wilczych szczeniàt:
na ogó∏ ch´tnie si´ bawià, ∏atwo akceptujà nowe sytuacje, a ich zachowanie jest plastyczne.
Stosunkowo najbardziej podobnie do doros∏ych wilczych przodków zachowujà si´ szpice pó∏nocne i corgi, natomiast dobroduszne olbrzymy, takie jak bernardyn, berneƒski pies
pasterski czy du˝y pirenejczyk, w wieku doros∏ym majà sk∏onnoÊç do typowych m∏odzieƒczych zachowaƒ wilków. Klasyczne ju˝ dziÊ doÊwiadczenia z Bar Harbor, w których porównywano
zachowanie si´ pi´ciu ras psów (foksterier szorstkow∏osy, amerykaƒski cocker spaniel, basenji, beagle i owczarek szetlandzki), wykaza∏y, ˝e hierarchia w stadzie jest znacznie silniej zaznaczona u basenji, a s∏abo u cocker spanieli (3). Porównujàc zdolnoÊç psów tych ras do samodzielnego odnalezienia drogi w labiryncie, stwierdzono, ˝e najsprawniejsze w samodzielnym dzia∏aniu by∏y beagle, które przy tym stosunkowo rzadziej powtarza∏y b∏´dy i w kolejnych próbach ulepsza∏y rozwiàzania (4). Bardzo dobrze w pierwszych próbach sprawowa∏y si´ basenji, w póêniejszych jednak wydawa∏y si´ s∏abo zmotywowane. Cocker spaniele radzi∏y sobie Êrednio, zaÊ foksteriery mia∏y tendencje do rozwiàzaƒ „si∏owych” – próbowa∏y sobie raczej wygryêç drog´ na zewnàtrz, ni˝ jà odnaleêç. Najs∏abiej wypad∏y owczarki szetlandzkie (tab. 1).
Pozostawione w labiryncie wyraênie okazywa∏y zaniepokojenie i niepewnoÊç, a w kolejnych próbach powtarza∏y te same b∏´dy. Z drugiej strony jednak, choç tak ma∏o samodzielne, owczarki szetlandzkie sà zarazem jednymi z najbardziej podatnych na szkolenie psów. Wyniki zakrojonych na bardzo szerokà skal´ badaƒ (5) majàcych na celu porównanie pos∏uszeƒstwa, zdolnoÊci pami´ciowych i zdolnoÊci do pracy ró˝nych ras psów (tab. 2) uplasowa∏y owczarki szetlandzkie na bardzo wysokim miejscu pod wzgl´dem zdolnoÊci adaptacyjnych (okreÊlanej jako inteligencja adaptacyjna) i pos∏uszeƒstwa oraz zdolnoÊci do pracy (okreÊlana jako inteligencja pracy).
Wi´kszoÊç w∏aÊcicieli i mi∏oÊników psów sk∏onnych jest mówiç o ich inteligencji – wyjàtkowej zw∏aszcza u posiadanego
pupila. Mo˝na tu zauwa˝yç dwie nast´pujàce przeciwstawne tendencje. Jedni sk∏onni sà inteligencj´ psów uto˝samiaç z ich podatnoÊcià na szkolenie, a wi´c zdolnoÊcià do
zapami´tywania, i pos∏uszeƒstwem. Ale czy na pewno pos∏uszeƒstwo i podatnoÊç na szkolenie jest oznakà wysokiej inteligencji? O inteligencji zwierzàt tak pisze Kaleta (6): „Kiedy zwierz´
staje wobec nowej, nieznanej sytuacji, a standardowe rozwiàzania okazujà si´ nieskuteczne, z pomocà mogà mu przyjÊç zdolnoÊci, które w∏aÊnie okreÊla si´ jako inteligencja”. ZdolnoÊç uczenia si´ za pomocà warunkowania i sk∏onnoÊç do pos∏uszeƒstwa nie muszà byç wcale pozytywnie skorelowane z inteligencjà jako takà (7). Wydaje si´, ˝e podatnoÊç na szkolenie zarówno metodami opartymi na strachu i przymusie, jak i na nagradzaniu, jest specyficzna dla psów. Odchowywane sztucznie wilki i krzy˝ówki psów z wilkami sà bardzo trudne do szkolenia, zw∏aszcza metodami tradycyjnymi. Najcz´Êciej na próby wymuszania pos∏uszeƒstwa reagujà
Tabela 1. KolejnoÊç ras psów pod wzgl´dem pos∏uszeƒstwa i zdolnoÊci do pracy (5)
KolejnoÊç Rasa
1 border collie
2 pudel
3 owczarek niemiecki 4 golden retriever
5 doberman
6 owczarek szetlandzki 7 labrador retriever
8 papillon
9 rottweiler
10 australian cattle dog
Tabela 2. Rasy psów o najwy˝szej inteligencji adaptacyjnej (zdolnoÊciach adaptacyjnych*; 4) Wysoka „ogólna inteligencja”
(pami´ç i rozwiàzywanie problemów) doberman
owczarek niemiecki elghund
pudel
owczarek w´gierski puli owczarek szetlandzki
Du˝e zdolnoÊci uczenia si´ i zapami´tywania
beagle
owczarek belgijski malinois owczarek belgijski groenendal
owczarek belgijski tervueren berneƒski pies pasterski
border collie bouvier des flandres
golden retriever labrador retriever welsh corgi pembroke
Du˝e zdolnoÊci rozwiàzywania problemów
terier australijski basenji cairn terrier
chihuahua foksterier szorstkow∏osy
kerry blue terrier alaskan malamute
samojed schipperke
sznaucer husky syberyjski west highland white terier
* Kursywà podane sà przypisy autorki
ucieczkà, a przy braku takich mo˝liwoÊci – walkà. Tak˝e przy stosowaniu treningu opartego na nagradzaniu wydajà si´ s∏abo zmotywowane i nie uzyskujà pozytywnych wyników. PodatnoÊç psów na szkolenie zwiàzana jest przede wszystkim z ich reakcjà na nagrody oraz przymus emocjonalny i fizyczny. Wysoki stopieƒ emocjonalnej zale˝noÊci od w∏aÊciciela, ∏atwoÊç podporzàdkowania si´ jego kontroli i niska reaktywnoÊç na nieprzyjemnà fizycznie stymulacj´
wydajà si´ mieç zasadnicze znaczenie dla ∏atwoÊci wyszkolenia psa.
Bez wzgl´du jednak na to, jakie znaczenie ma „czysta inteligencja” i zdolnoÊç zapami´tywania, a jakie reaktywnoÊç emocjonalna, ró˝nice w ∏atwoÊci uczenia si´ i pos∏uszeƒstwie pomi´dzy psami ró˝nych ras sà znaczne.
Z pewnoÊcià najbardziej podatne na szkolenie sà psy pasterskie i retrievery. Prawdopodobnie przyczyni∏a si´ do tego wieloletnia hodowla oparta na selekcji zwierzàt jak najbardziej
zwiàzanych ze swymi opiekunami, reagujàcych na ka˝de ich polecenia i wykonujàcych je bez wzgl´du na otoczenie. Dlatego te˝ przede wszystkim psy tych ras wygrywajà konkursy pos∏uszeƒstwa, najlepiej spisujà si´ w popularnym na ca∏ym Êwiecie „agility”, a tak˝e
najcz´Êciej u˝ywane sà do pracy jako psy s∏u˝bowe w policji, wojsku i s∏u˝bach celnych.
Druga, nie mniej liczna w naszym kraju grupa w∏aÊcicieli to ci, którzy uwa˝ajà,
˝e inteligencja psów przejawia si´ w zachowaniach prowadzàcych do unikni´cia kary (czego przecie˝ najcz´Êciej sami, nieÊwiadomie, psa nauczyli), w wykradaniu przedmiotów i jedzenia nale˝àcych do w∏aÊciciela lub innym, manifestowaniu swojej, cz´sto bardzo wysokiej pozycji w stadzie – rodzinie.
Nie nale˝y równie˝ specyficznych zdolnoÊci psów myliç z ich inteligencjà. Pies podbiega do drzwi w oczekiwaniu pana, jeszcze zanim zaparkuje on swój samochód czy otworzy drzwi do budynku nie dlatego, ˝e jest szczególnie inteligentny, lecz dzi´ki ogromnej selektywnej zdolnoÊci s∏uchu, która pozwala mu rozró˝niaç dêwi´ki ró˝niàce si´ zaledwie o 1/5 tonu w du˝ym szumie i ze znacznej odleg∏oÊci. O naszym z∏ym nastroju, nawet jeÊli potrafimy go ukryç przed najbli˝szymi, mówi mu wyczulony w´ch, który pozwala rozpoznaç woƒ strachu czy choroby.
Prace wielu autorów porównujàce niektóre swoiste zachowania wykaza∏y znaczne ró˝nice pomi´dzy psami ró˝nych ras, jeÊli chodzi o zdolnoÊci do okreÊlonej pracy. OczywiÊcie mo˝na wyszkoliç mieszaƒca lub owczarka na ca∏kiem niez∏ego psa myÊliwskiego, jednak rzadko si´
zdarza, aby któryÊ z nich mia∏ stójk´ tak wytrwa∏à jak wy˝∏y. Wy˝e∏ z kolei znacznie s∏abiej si´
sprawdzi przy pilnowaniu obejÊcia (choç niektóre wy˝∏y niemieckie sà doÊç ostre), a ju˝ na pewno nie dorówna w zaganianiu owiec wyszkolonemu
border collie, nie b´dzie te˝ z pewnoÊcià wykazywa∏
typowego dla psów tej rasy „przypadania” i „oka”. Typowe elementy zachowania wy˝∏ów i border collie to w obu przypadkach przekszta∏cone sekwencje zachowania
∏owieckiego, które pos∏u˝y∏y hodowcom do ca∏kiem odmiennych celów. Skoro tak odmiennie przekszta∏cone zosta∏y typowe wzorce zachowaƒ psów ró˝nych typów u˝ytkowych i ras mo˝na przypuszczaç, ˝e zró˝nicowana jest tak˝e sk∏onnoÊç do pewnych po˝àdanych
i niepo˝àdanych zachowaƒ prezentowanych na co dzieƒ.
Ma to du˝e znaczenie w dzisiejszych czasach, gdy wi´kszoÊç psów, i tych nale˝àcych do ras od wieków hodowanych jako psy ozdobne, jak i tych do niedawna jeszcze stricte u˝ytkowych pe∏ni przede wszystkim rol´
psów do towarzystwa. Szczególnie interesujàce wydajà si´
wyniki badaƒ amerykaƒskich naukowców (8), którzy próbowali okreÊliç predyspozycje psów 56 ras do
Tabela 3. Cechy zachowania si´
uszeregowane w zale˝noÊci od zró˝nicowania pomi´dzy rasami (9)
Lp. Cecha Stosunek F
1 pobudliwoÊç 9,6
2 ogólna aktywnoÊç 9,5 3 skakanie na dzieci 7,2 4 nadmierne szczekanie 6,9
5 ch´ç do zabawy 6,7
6 nauka pos∏uszeƒstwa 6,6 7 szczekanie ostrzegawcze 5,1 8 agresja w stosunku
do psów 5,0
9 dominacja w stosunku
do w∏aÊciciela 4,3
10 obrona terytorium 4,1 11 domaganie si´ pieszczot 3,6 12 sk∏onnoÊci niszczycielskie 2,6 13 nauka czystoÊci w domu 1,8
zachowaƒ szczególnie istotnych dla w∏aÊcicieli psów. W swoich badaniach wykorzystali odpowiedzi na ankiet´ przeprowadzonà wÊród 48 lekarzy weterynarii i 48 s´dziów
pos∏uszeƒstwa psów (ka˝dy z ankietowanych opisywa∏ 7 ras najlepiej mu znanych). Wyniki zosta∏y opracowane przy u˝yciu analizy wariancji, a wielkoÊç ró˝nic pomi´dzy rasami
oszacowana testem F (tab. 3).
Wed∏ug tej analizy pomi´dzy poszczególnymi rasami wyst´pujà znacznie wi´ksze ró˝nice pod wzgl´dem pobudliwoÊci, ogólnej aktywnoÊci czy szczekliwoÊci ni˝ pod wzgl´dem ∏atwoÊci nauki czystoÊci w domu i sk∏onnoÊci niszczycielskich. Badane cechy zosta∏y pogrupowane jako wskazujàce na: reaktywnoÊç (cechy 11, 1, 4, 3, 2), agresywnoÊç (cechy 10, 7, 8, 9) i ∏atwoÊç uczenia si´ (cechy 6, 13) – trzy czynniki warunkujàce w du˝ej mierze przydatnoÊç psów do spe∏nienia oczekiwaƒ ich w∏aÊcicieli. Na tej podstawie opracowano profile
behawioralne poszczególnych ras. Dla przyk∏adu podaj´ zestawienie ras psów uszeregowanych najwy˝ej i najni˝ej pod wzgl´dem niektórych badanych cech (tab. 4).
Podobne badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii (10) pozwoli∏y uszeregowaç poszczególne rasy psów pod wzgl´dem wysokiego, Êredniego i niskiego poziomu trzech kategorii: agresywnoÊci (okreÊlanej na podstawie obrony terytorium, dominacji w stosunku do w∏aÊciciela, stró˝owania, agresji w stosunku do innych psów i skakania na dzieci – dwie cechy, skakanie na dzieci i ogólna aktywnoÊç, zosta∏y zaliczone do dwóch kategorii),
szybkoÊci reagowania – reaktywnoÊci (okreÊlanej na podstawie szczekliwoÊci, pobudliwoÊci, domagania si´ pieszczot, skakania na dzieci i ogólnej aktywnoÊci) i niedojrza∏oÊci (okreÊlanej na podstawie ch´ci do zabawy, sk∏onnoÊci niszczycielskich i ogólnej aktywnoÊci). Ró˝nice mi´dzy badanymi rasami pod wzgl´dem wszystkich badanych zachowaƒ oszacowane
Tabela 4. Rasy psów uszeregowane w kolejnoÊci cz´stoÊci wyst´powania niektórych zachowaƒ (8, 9)
Rasy psów uszeregowane najwy˝ejRasy psów uszeregowane najni˝ej
Lp.
1
2
3
4
5
6
51
52
53
54
55
56
PobudliwoÊç bloodhound
basset
owczarek australijski chesapeake bay retriever
rottweiler
bernardyn
foksterier
west highland white terrier
sznaucer miniaturowy
silky terrier yorkshire
terrier terier szkocki
Nauka pos∏uszeƒstwa
chow chow
foksterier
chart afgaƒski
buldog angielski basset
beagle
owczarek australijski doberman
owczarek szetlandzki pudel Êredni owczarek niemiecki
pudel miniaturowy
Ogólna aktywnoÊç
basset
bloodhound
buldog angielski nowofundland
owczarek szkocki collie
bernardyn
west highland white terrier
terier irlandzki foksterier
sznaucer miniaturowy
chihuahua
silky terier
Skakanie na dzieci
golden retriever labrador retriever nowofundland
bloodhound
basset
owczarek szkocki collie
pomeranian
yorkshire terrier chow chow
west highland white terrier
sznaucer miniaturowy
terier szkocki
Szczekanie ostrzegawcze
bloodhound
nowofundland
bernardyn
basset
wy˝e∏
w´gierski norweski
elghund sznaucer miniaturowy west highland
white terrier terier szkocki doberman
owczarek niemiecki rottweiler
Dominacja w stosunku do w∏aÊciciela
golden retriever owczarek australijski owczarek szetlandzki owczarek szkocki collie epagneul breton
(brittany) bloodhound
foksterier
husky syberyjski
chart afgaƒski sznaucer miniaturowy chow chow
terier szkocki
na podstawie analizy wariancji by∏y bardzo wysoko istotne (P < 0,0001). Badane rasy psów zosta∏y na tej podstawie przypisane do 8 kategorii (tab. 5).
Warto zwróciç uwag´, ˝e populacje psów tych samych ras w ró˝nych krajach mogà ró˝niç si´ znacznie, jeÊli chodzi o najcz´Êciej spotykane typy zachowania. Na przyk∏ad w opinii szwajcarskich policjantów-przewodników psów powa˝ny problem w trakcie szkolenia rottweilerów stanowi∏ ich brak agresji w stosunku do pozoranta.
OczywiÊcie nie nale˝y sàdziç na podstawie przytoczonych powy˝ej badaƒ, ˝e wszystkie psy nale˝àce do rasy o sk∏onnoÊci do zachowaƒ agresywnych b´dà agresywne, a ˝aden pies z rasy o niskim poziomie agresji nie b´dzie jej wykazywa∏. Wp∏yw wrodzonych, dziedzicznych predyspozycji na zachowanie si´ jest bardzo trudny do oszacowania ze wzgl´du na bardzo ma∏o precyzyjne mo˝liwoÊci pomiaru tych cech, ich zazwyczaj odmienny od normalnego rozk∏ad w populacji (co utrudnia oszacowanie parametrów genetycznych), a przede wszystkim du˝y wp∏yw warunków Êrodowiska, w tym wychowania, jakiemu pies zosta∏ poddany. Badania nad dziedziczeniem cech zachowania si´ psów pozwoli∏y wykazaç ich poligeniczny
charakter.Oszacowana odziedziczalnoÊç poszczególnych cech by∏a zazwyczaj niewielka (11).
Oznacza to du˝y udzia∏ zmiennoÊci Êrodowiskowej, w tym, jak mo˝na przypuszczaç, tak˝e wp∏ywu Êrodowiska zwiàzanego z rozwojem i otoczeniem psa. Dlatego te˝, choç niewàtpliwie mo˝na mówiç o pewnych predyspozycjach psów ró˝nych ras do niektórych zachowaƒ, uogólnieniem stanowczo zbyt daleko idàcym jest stwierdzenie, ˝e wszystkie rottweilery sà agresywne, a owczarki szetlandzkie doskonale wyszkolone. Tak jak nieszkolony owczarek szetlandzki nie b´dzie pos∏uszny, podobnie odpowiednio wychowany rottweiler nie b´dzie agresywny. Da si´ wyszkoliç psa rasy chow chow (by∏a w Polsce suka tej rasy, która ukoƒczy∏a kurs psa towarzyszàcego II stopnia), choç wymaga to znacznie wi´cej pracy i cierpliwoÊci ni˝
w przypadku owczarka niemieckiego. Znam te˝ wiele ∏agodnych i przyjaênie nastawionych do ludzi rottweilerów. Psy utrzymywane w naszych domach ˝yjà zazwyczaj w Êcis∏ym zwiàzku socjalnym z domownikami (i cz´sto innymi zwierz´tami), co wp∏ywa na kszta∏towanie ich
Tabela 5. 49 ras psów podzielonych zgodnie z ich charakterystykà na 8 kategorii (10)*
* W ka˝dej kategorii rasy sà uszeregowane w kolejnoÊci typowoÊci przedstawionych cech Kategoria
A
B
C
D
E
F
G
H
Charakterystyka wysoka agresywnoÊç,
Êrednia reaktywnoÊç, ma∏a niedojrza∏oÊç wysoka agresywnoÊç, Êrednia reaktywnoÊç,
wysoka niedojrza∏oÊç
Êrednia agresywnoÊç, niska reaktywnoÊç, niska niedojrza∏oÊç
Êrednia agresywnoÊç, wysoka reaktywnoÊç, niska niedojrza∏oÊç
niska agresywnoÊç, Êrednia reaktywnoÊç, wysoka niedojrza∏oÊç
niska agresywnoÊç, niska reaktywnoÊç, niska niedojrza∏oÊç
niska agresywnoÊç, wysoka reaktywnoÊç, niska niedojrza∏oÊç
Êrednia agresywnoÊç, Êrednia reaktywnoÊç, Êrednia niedojrza∏oÊç
Rasy
rottweiler, owczarek niemiecki, bulterier
jack russel terrier, corgi, cocker spaniel, west highland white terrier, cairn terrier,
foksterier, border collie
buldog angielski, chow chow, dog niemiecki, airedale terrier
toy pudel, yorkshire terrier, chihuahua, pudel miniaturowy, jamnik miniaturowy, pekiƒczyk, lhasa apso, pomeranian, shih tzu,
jamnik standardowy seter angielski, seter irlandzki, springer spaniel angielski, golden retriever,
dalmatyƒczyk, labrador, bokser greyhound, basset, whippet, pointer
king charles spaniel, cavalier king charles spaniel, owczarek szetlandzki
samojed, pudel Êredni, owczarek szkocki collie, owczarek staroangielski, sznaucer miniaturowy, border terrier, beagle, staffordshire bulterrier,
terier szkocki
zachowaƒ w sposób cz´sto niezamierzony przez w∏aÊcicieli, niezale˝ny od planowego i Êwiadomego wychowania i szkolenia. OkreÊlenie profilu zachowaƒ typowych dla rasy pos∏u˝yç ma do wyboru odpowiedniego psa, a zarazem uprzedziç w∏aÊciciela o tym, z jakimi problemami mo˝e si´ spotkaç i u∏atwiç mu dostosowanie sposobu wychowania i szkolenia do jego potrzeb. Niestety w wi´kszoÊci przypadków decyzje o wyborze i nabyciu psa w bardzo ma∏ym stopniu oparte sà na rzetelnej wiedzy na temat jego predyspozycji behawioralnych. Znacznie cz´Êciej przysz∏y w∏aÊciciel decyduje si´ na wybór tego w∏aÊnie psa ze wzgl´du na jego wyglàd lub z pobudek sentymentalnych.
W trakcie moich wieloletnich konsultacji, zw∏aszcza na poczàtku lat 90., kiedy szczeni´ta przywo˝one z terenów by∏ego ZSRR sprzedawano na wielu bazarach, cz´sto powtarza∏a si´
taka oto sytuacja: w∏aÊciciel mniej wi´cej rocznego psa w typie owczarka kaukaskiego prosi∏
o rad´, gdy˝ pies od pewnego czasu wykazywa∏ agresj´ w stosunku do sàsiadów, dzieci,
˝ony, a w koƒcu do samego w∏aÊciciela. Zapytany o to, czym kierowa∏ si´ przy wyborze psa odpowiada∏: bo to by∏a taka Êliczna puszysta kulka. Na pytanie o warunki domowe mówi∏,
˝e mieszka w bloku, na którymÊ tam pi´trze, na du˝ym osiedlu. WczeÊniejsze doÊwiadczenia z wychowaniem psa – na ogó∏ ˝adne. Zazwyczaj dominacyjne zachowania psa by∏y ju˝ tak daleko posuni´te, a w∏aÊciciel psa nie mia∏ mo˝liwoÊci przeprowadzenia czasoch∏onnej terapii behawioralnej wymagajàcej zaanga˝owania ca∏ej rodziny, nie∏atwej przy psie agresywnym i ma∏o podatnym na szkolenie, ˝e jedynym wyjÊciem by∏o oddanie psa lub, w skrajnych przypadkach, nawet jego uÊpienie.
W Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i krajach Europy Zachodniej praktykujàcy lekarze weterynarii coraz cz´Êciej zajmujà si´ doradztwem przy wyborze odpowiedniego psa (12).
Taka konsultacja jeszcze przed nabyciem psa to najlepszy sposób wyboru odpowiedniego zwierz´cia, które nie zawiedzie oczekiwaƒ swojego w∏aÊciciela. OczywiÊcie lekarz, który podejmie si´ takiego doradztwa, powinien posiadaç niezb´dnà wiedz´ dotyczàcà kynologii, a tak˝e wiele informacji na temat medycznych, fizycznych i behawioralnych cech typowych dla ró˝nych ras.
Szacuje si´, ˝e w Polsce ˝yje obecnie oko∏o 6,7 mln psów, z czego tylko 66 tys. to psy rasowe zarejestrowane w Zwiàzku Kynologicznym, mniej wi´cej dwa razy tyle – psy rasowe niezarejestrowane, a pozosta∏e to mieszaƒce. Powszechny jest poglàd, ˝e mieszaƒce sà nie tylko bardziej ˝ywotne, zdrowsze, ale i màdrzejsze od psów rasowych. OczywiÊcie wiele przemawia w∏aÊnie za wyborem mieszaƒca – niski bàdê ˝aden koszt nabycia, pomoc bezdomnym zwierz´tom, wi´ksza ˝ywotnoÊç mieszaƒców. Jednak tylko nabycie psa
okreÊlonej rasy po znanych rodzicach pozwala przewidzieç, jaka b´dzie jego wielkoÊç, kiedy doroÊnie, rodzaj w∏osa, predyspozycje zdrowotne, a przede wszystkim u∏atwia przewidywanie jego zachowania. Konsultant powinien przeprowadziç dok∏adny wywiad dotyczàcy warunków domowych, w jakich ma znaleêç si´ pies, wieku poszczególnych cz∏onków rodziny, ch´ci codziennego poÊwi´cania psu czasu przez przysz∏ych w∏aÊcicieli, preferencji dotyczàcych wyglàdu i temperamentu psa. Cz´sto przysz∏y w∏aÊciciel psa nie zdaje sobie sprawy ze specyfiki rasy i jej potrzeb. Pi´kne fotografie w ksià˝kach opisujàcych rasy psów czy nawet obejrzane
„na ˝ywo” wypiel´gnowane i u∏o˝one psy pokazywane na wystawach wzbudzajà zachwyt, ale nie sprawdzà si´ w konkretnej rodzinie. Na przyk∏ad pi´kny, puchaty chow chow, podobny do du˝ego pluszowego misia, to pies, który wyjàtkowo ma∏o nadaje si´ dla rodzin z ma∏ymi dzieçmi – jest trudny do wyszkolenia, mo˝e wykazywaç dominacj´ w stosunku do w∏aÊciciela, cz´sto tak˝e skacze na dzieci (co wykazano w przedstawionych tabelach). Natomiast jest psem bardzo czystym, na ogó∏ nie ma sk∏onnoÊci niszczycielskich, nie wymaga te˝ szczególnie d∏ugich spacerów. Z kolei border collie, ∏atwy do szkolenia i niezbyt agresywny, jest psem bardzo aktywnym i wymagajàcym zaj´cia, stàd nie powinien trafiç do w∏aÊcicieli, którzy nie majà zbyt wiele czasu dla psa i nie przepadajà za aktywnym wypoczynkiem. Takich przyk∏adów mo˝na mno˝yç wiele.
Tak˝e w obr´bie jednej rasy, a nawet jednego miotu, zdarzajà si´ psy o bardzo ró˝nych predyspozycjach. Istotne (P < 0,01) ró˝nice w tendencjach do niektórych zachowaƒ zaznaczajà si´ mi´dzy sukami a psami.
W wielu badaniach (4, 10) suki okaza∏y si´ wyraênie bardziej sk∏onne do pos∏uszeƒstwa,
∏atwiej uczy∏y si´ czystoÊci i bardziej domaga∏y si´ pieszczot. Psy natomiast znacznie cz´Êciej okazywa∏y dominacj´ w stosunku do w∏aÊcicieli, by∏y bardziej agresywne w stosunku
do innych psów, a tak˝e ogólnie bardziej aktywne, pobudliwe i sk∏onne do obrony terytorium.
Przy wyborze odpowiedniego szczeni´cia z miotu pomocne mogà byç testy behawioralne szczeniàt. Opracowano wiele takich testów. Majà one na celu okreÊlenie wra˝liwoÊci na bodêce, typu charakteru psa oraz warunków Êrodowiskowych, do których pies powinien w przysz∏oÊci trafiç, a tak˝e przydatnoÊci szczeniàt do przysz∏ego szkolenia. Wi´kszoÊç autorów jest zgodna,
˝e wiek, w którym nale˝y badaç zachowanie i charakter szczeniàt, przypada na 7 tydzieƒ.
W tym wieku bowiem pies jest ju˝ dostatecznie dojrza∏y, aby móc wyraziç wi´kszoÊç mo˝liwoÊci swego charakteru, które nie zosta∏y jeszcze zmodyfikowane przez wychowanie i socjalizacj´, co daje przysz∏ym w∏aÊcicielom szans´ wybrania z miotu szczeniàt, które sprostajà ich przysz∏ym wymaganiom (13, 14).
PiÊmiennictwo
1. Wayne R.: Molecular evolution of the dog family, www.kc.net-wolf2dog/wayne2htm
2. Coppinger R., Schneider R.: Evolution of working dogs. W: Serpell J. (ed.): The Domestic Dog – its evolution, behaviour and interactions with people. Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 21–44.
3. Scott J., Fuller J.: Dog Behavior. The genetic basis. The University of Chicago Press, Chicago 1965.
4. Elliot O., Scott J. P.: The analysis of breed differences in maze performance in dogs. Anim. Behav. 1965, 13, 5–18.
5. Coren S.: The Intelligence of Dogs: canine consciousness and capabilities. Free Press, New York 1994.
6. Kaleta T.: Zachowanie si´ zwierzàt. Zarys problematyki. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2003.
7. Lindsay S. R.: Applied Dog Behavior and Training. Iowa State Press, Ames 1999.
8. Hart B. L., Hart L. A.: The Perfect Puppy. How to choose your dog by its behavior. W. H. Freeman, New York 1988.
9. Hart B. L.: Analysing breed and gender differences in behaviour. W: Serpell J. (ed.): The Domestic Dog – its evolution, behaviour and interactions with people. Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 21–44.
10. Bradshaw J. W. S., Goodwin D., Lea A. M., Whitehead S. L.: A survey of the behavioural characteristics of pure-bred dogs in the United Kingdom. Vet. Rec. 1996, 138, 465–468.
11. Willis M. B.: Genetics of the Dog. Howell, London 1989.
12. Landsberg G. M.: Preventive and basic behaviour counselling for dog and cat owners. Proc. WSAVA World Congress, Berlin 1993.
13. Campbell W. E.: The effect of environment on canine behaviour. Mod. Vet. Pract. 1986, 1, 4–7.
14. Vollhard W., Fisher T. G.: Puppy personality profile. Am. Kennel Gazette 1985, 3, 4–8.
Dr K. Fiszdon, Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierzàt, Wydzia∏ Nauk o Zwierz´tach SGGW, ul. Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa
