Stanisława Staszica koncepcja nauki

Rozprawy z dziejów oświaty t XLV PL ISSN 0080-4754

ZBIGNIEW WÓJCIK

STANISŁAWA STASZICA KONCEPCJA NAUKI

1.

W 1952 г., w okresie wprowadzania nowego ustroju nauki i nauczania w

Pol-sce, Bogdan Suchodolski wydał opracowanie tekstów Stanisława Staszica pt.

O nauce, jej znaczeniu i organizacji. Książka składała się z obszernego Wstępu

wydawniczego oraz Wyboru pism. W tymże wyborze Suchodolski przedstawił

fragment autobiografii Staszica oraz jego teksty w działach: Nauka w walce o

po-stąp, Teoria poznania i metodologia, Prace i wskazania naukowe, Organizacja

nauki oraz Nauka i wykształcenie publiczne. Jest to wybór reprezentacyjny,

uwzględniający w dużym stopniu treść ogłoszonego przez Staszica w latach

1819-1820 Rodu ludzkiego, dzieła którego inni ówcześni marksistowscy

histo-rycy starali się nie dostrzegać

1

. Z tego względu książka przygotowana przez

Su-chodolskiego zachowała trwalszą wartość i - po niewielkim retuszu - mogłaby

być ponownie opublikowana.

Wstąp Bogdana Suchodolskiego po przeszło półwieczu również nie został

znacznie zerodowany przez czas. Razi nas uproszczony obraz stosunków

klaso-wych w końcu XVIII i na początku XIX w. oraz - zgoła fałszywa - ocena stanu

nauki w czasach saskich. W tym względzie postęp badań w drugiej połowie XX w.

przyniósł wiele nowego, co kazało zrewidować niektóre sądy także wydawcy

pism Staszica. Nadal wartościowe pozostały jednak jego główne ustalenia,

przedstawione w rozdziałach: Ogólna charakterystyka naukowej działalności

Staszica, Monistyczna koncepcja świata, Teoria rozwoju, Prawo natury i

histo-ria rozwoju ludzkości, Cechy naukowej metody Staszica, Postępowa rola nauki

w przeszłości, Społeczne zadania nauki w Polsce, Koncepcja nauki użytecznej,

' B. Suchodolski wskazał na opracowanie C. B o b i ń s k i e j stanowiące wstęp do książki: S. S t a s z i с . Wybór pism. Warszawa 1948.

86 _{ZBIGNIEW WÓJCIK}

Staszic jako organizator prac naukowych, Wielkość i sprzeczności naukowych osiągnięć Staszica.

W 1953 r„ tzn. po roku od ukazania się książki Staszica O nauce, Sucho-dolski ogłosił - udokumentowaną źródłami - rzecz pt. Nauka polska w okresie Oświecenia. W dziele tym jest wiele wzmianek o myśli twórczej Staszica. Jed-nak do wyboru źródeł trafiły ledwie urywki z dzieł wybitnego pisarza i filozofa. Tak np. w dziale Nauki historyczne Suchodolski zamieścił wypis Rzeczywista hi-storia narodu (fragment Rodu ludzkiego), w rozdziale Elementy naukowego poglądu na świat i naukowej metodologii - p o z a mottem - znalazł się tekst Prze-ciw wylącznictwu (fragment Rodu ludzkiego), a dalej dział Krytyka oświaty koś-cielnej z wypisem Krytyka uniwersytetów (fragment Uwag nad życiem Jana Za-moyskiego); dział: W walce o nowe zasady metodologii naukowej - Proces uogólniania (ze wstępu do przekładu Epok natury Bufifona). Do książki tej Su-chodolski zakwalifikował znacznie więcej tekstów Hugona Kołłątaja, Jana Śnia-deckiego i innych. To co przytoczył z opracowań Staszica zdaje się świadczyć, iż na tle ogólnym stanu nauki w Polsce w okresie Oświecenia doceniał raczej za-gadnienia krytyki ustroju feudalnego, wady szkolnictwa zakonnego oraz sprawy z zakresu metodologii badań. Z pewnością jest to obraz uproszczony, głównie zresztą wskutek oderwania się autora od chronologii zdarzeń, a czasem - typo-wego dla historyków piśmiennictwa - uogólniania i przedmiototypo-wego szufladko-wania danych. Mimo to przedstawiony obraz zawiera interesujący zestaw prze-myśleń badacza, który w swoim dorobku rozważania o myśli twórczej Staszica zaliczał do ważniejszych.

Poglądy Suchodolskiego na stosunek Staszica do nauki zostały szerzej spo-żytkowane przez autorów syntez z zakresu historii nauki oraz innych opraco-wań. Podejmował także ten temat autor niniejszego szkicu na sesji staszicow-skiej w Pile w 1986 r„ odwołując się jednak szerzej do dokonań geologicznych uczonego i męża stanu2.

2.

Pierwszą swą publikację ogłosił Staszic w 1779 r. Zgodnie z duchem epo-ki dal jej rozbudowany tytuł: Religia poema pana Rcissyna z francusepo-kiego tłuma-czone przez Xiędza Stasica kanclerza Kollegiaty Szamotulskiej. Z dodaniem przypisków, do których przyłączone Poema Pana Voltaira o zapadnieniu

Lisbo-nv- W powstałym około 1820 r. Krótkim rysie życia mego wyjaśnił, iż rzecz 2 Por. Z. W ó j c i k . Nauka jako czynnik naprawy i rozwoju Polski w teorii i praktyce

Stanisła-wa Staszica, [w:] Stanislaw Staszic - pisarz i działacz polityczny. Materiały z Sesji Naukowej odbytej dnia 12 maja 1986 i: w Pile. Pila 1987. s. 21-34.

S TANISŁAWA S T A S Z I C A K O N C E P C J A N A U K I 87

przełożył w piętnastym roku życia, chcąc zrobić m a t c e p r z y j e m n o ś ć3. Było to

zatem w 1770 r. i ta data - ale w innym kontekście - p o j a w i a się w j e g o szkicu z 1816 r. pt. Narodowość4. Rzecz dotyczyła d o s t r z e ż o n y c h n i e r ó w n o ś c i w

spo-ł e c z e ń s t w i e s t a n o w y m . Musiaspo-ł to dostrzec w f o r m i e j a s k r a w e j po rozpoczęciu nauki w P o z n a n i u .

M o ż e m y p r z y j ą ć , z a p e w n e nie p o p e ł n i a j ą c w i ę k s z e j p o m y ł k i , iż Staszic o t r z y m a ł p o c z ą t k o w e nauki w d o m u i w szkole parafialnej w Pile. N a s t ę p n i e uczył się w szkole w Wałczu5, po czym - od około 1770 - w S z k o l e

Lubrańskiego w P o z n a n i u . Po przekształceniu teLubrańskiego zakładu w Szkołę W o j e w ó d z k ą K o m i -sji Edukacji N a r o d o w e j pozostał w niej do 1778 г., u z y s k u j ą c w klasach teolo-gicznych święcenia kapłańskie. W czasie nauki był o p i e k u n e m m ł o d s z y c h6, co

w ł a d z e kościelne w y n a g r o d z i ł y w s p o m n i a n y m k a n c l e r z o s t w e m Kapituły Sza-motulskiej, f u n k c j ą raczej tytularną niż rzeczywistą.

N a u k ę w Poznaniu rozpoczął, w e d ł u g w s z e l k i e g o p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , przed p i e r w s z y m r o z b i o r e m - u k o ń c z y ł , g d y P o z n a ń był w K o r o n i e , ale Piła w Prusach. O j c i e c , burmistrz Piły, został przez z a b o r c ó w p o z b a w i o n y urzędu. C z ę ś ć z g r o m a d z o n e g o m a j ą t k u miał później p r z e z n a c z y ć synowi przed j e g o w y -j a z d e m na studia z a g r a n i c z n e w 1779 r.

O kształtowaniu się o s o b o w o ś c i Staszica z d e c y d o w a ł y różne okoliczności, przede w s z y s t k i m staranne katolickie w y c h o w a n i e w d o m u o s z c z ę d n y m i go-s p o d a r n y m , zajęcia pedagogiczne rozpoczęte w czago-sie nauki w go-szkołach, a wrego-sz- wresz-cie ś w i a d o m o ś ć p o c h o d z e n i a z klasy u p o ś l e d z o n e j w R z e c z y p o s p o l i t e j - miesz-czan. W p ł y w na kształtowanie się j e g o zainteresowań miały w y w r z e ć r ó w n i e ż studia paryskie, a z w ł a s z c z a treść książki B u f f o n a Les épocques de la nature, s t a n o w i ą c e j teorię Ziemi od j e j kształtowania się z m g ł a w i c y g w i e z d n e j po epokę, „kiedy człowiek zaczął w s p ó l n i e p r a c o w a ć z naturą". Z a j m o w a ł się p ó ź n i e j r ó ż n y m i s p r a w a m i : p r z e z p o n a d 15 lat był n a u c z y c i e l e m p r y w a t n y m u Z a m o y s k i c h , o d b y w a ł p o d r ó ż e b a d a w c z e j a k o geolog, t ł u m a c z y ł pisma peda-g o peda-g i c z n e , z a r z ą d z a ł d o b r a m i S a p i e h ó w i w ł a s n y m i , dał się poznać j a k o w y b i t n y

' S . S t a s z i c . Autobiografia. Autobiography. Testament. Testament, edycja .1. O l e j -n i c z a k a , Pila 2005. s. 9.

4 S. S t a s z i c , Narodowość, [w:] t e g o ż . Dzieła, t. 4. Warszawa 1816. s. 307-309; prze-druk: S. S t a s z i c . Wybór pism. edycja C. B a b i ń s k i e j . Warszawa 1948. s. 138-140 (były także inne przedruki).

5 Sugestię tę wysunął C. L e ś n i e w s k i w książce z 1926 r. Stanislaw Staszic, jego życie i ideo-logia w dobie Polski niepodległej 1755 1795. Dodajmy, że na mapie geologicznej dołączonej do książki O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski okolice Piły i Wałcza są do-kładniej opracowane niż tereny sąsiednie. Wskazuje to nie tylko na to. że autor znał z autopsji ten obszar, ale zapewne interesował się jego geologią przed rozpoczęciem nauki w Poznaniu. '' Por. Z. K u k u l s k i , Lata szkolne Staszica. Lublin 1926; M. B a n a s z a k , Kapłaństwo

Staszica - problem badawczy, [w:] Stanisław Staszic. Materiały z Sesji Staszicowskiej. Pila 1920 września 1995. Piła 1995. s. 91-100.

88 ZBIGNIEW WÓJCIK

pisarz polityczny - przede wszystkim jednak opracował własną wersję „epok natury", których najstarsze dzieje zawarł w dziele z 1815 r. O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski, a epokę najmłodszą - w Rodzie ludzkim ogłoszonym w latach 1819-1820. Niemal wszystko co opublikował od 1786 r. (polska wersja książki Buffona Epoki natury) po 1820 r. (ostatni tom Rodu Judz-kiego) i pozostawił w rękopisach, wiązało się z jego wielkim życiowym dziełem dotyczącym dziejów Ziemi i ewolucji na niej społeczeństw. Szczególną uwagę zwracał przy tym na sprawy polskie: fizyczny charakter położenia j e j w środko-wej Europie oraz ewolucję historii mieszkańców. Przynajmniej niektóre z tych pism miały charakter polemiczny, co stanowiło raczej zewnętrzną formę przeka-zu treści. Przede wszystkim jako pisarz był nauczycielem co wyraźniej pokreś-lił w Rodzie ludzkim, opatrując dzieło podtytułem „poema dydaktyczne".

3.

O studiach zagranicznych Staszica wiemy tylko tyle ile napisał w nader osz-czędnym w fakty Krótkim rysie życia mego. Czytamy tam:

„Zwiedziwszy uniwersytety w Lipsku i Getyndze, zatrzymałem się dwa la-ta w Paryżu przy Kolegium Francuskim i szczególniej oddałem się naukom fi-zyki i historii naturalnej. Pierwszej słuchałem pod Brissonem, drugiej pod sła-wnym Daubentonem. Przez tego zabrałem znajomość z nieśmiertelnej pamięci Buffonem. Wydał on był natenczas świeżo Epoki natury [właściwie: Les époc-ques de la nature]. Przy częstej z nim o tym dziele rozmowie powziąłem myśl wytłumaczenia Epok natury na ojczysty język.

Następnie zwiedzanie gór Alp i Apeninu, powracając przez Włochy do kra-ju, przekonało mnie, iż teoria epok jest dowcipna, ale z naturą niezgodna. To

spostrzeżenie zwracało coraz więcej moją uwagę na rozpoznanie ziemiorodztwa Karpatów. Zacząłem w tym zamirze zbierać wszystkie uwagi geologiczne, tak w wałasnym kraju, jako też przy powtórnym zwiedzaniu Włoch, Alp, Apeninu, Wezuwiusza i Etny. Na koniec przez kilka lat zwiedzanie naszych ojczystych Karpatów przyprowadziło mnie do wydania dzieła O ziemiorodztwie Karpatów i ziem dawnej Sarmacji [właściwie: O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i rów-nin Polski}"1.

Zacytowany tekst nie jest precyzyjny. Ponadto pomija zupełnie problem zezwolenia władz kościelnych na „świecką" naukę w stolicy Francji i to przez dwa lata. Zagadką mogłyby być studia przyrodnicze, gdybyśmy nie przyjęli, że Staszic świadomie przygotowywał się do zawodu nauczycielskiego i w związku z tym - j a k się wówczas mówiło - „nie zamierzał jeść chleba kościelnego".

STANISŁAWA STASZICA KONCEPCJA NAUKI 89 P o z a o j c e m , który n a m a w i a ] syna na studia w N i e m c z e c h i Francji, ktoś musiał k i e r o w a ć n a u k ą przyszłego nauczyciela dzieci Z a m o y s k i c h . P r z y p a d e k zdarzył, że w Paryżu zainteresował się - w ó w c z a s k o n t r o w e r s y j ą - k s i ą ż k ą B u f f o n a i j e j treści w c i ą g n ę ł a go w wir zagadnień z w i ą z a n y c h z naukami o Z i e m i , czy szerzej - s p r a w a m i ś w i a t o p o g l ą d o w y m i . Te miały go z a j m o w a ć do k o ń c a życia j a k o t w ó r c ę , badacza t e r e n o w e g o o r a z urzędnika administracji r z ą d o w e j .

4.

W pismach Staszica d o t y c z ą c y c h poznania n a u k o w e g o oraz organizacji na-uki d e f i n i c j a p o j ę c i a nana-uki nie p o j a w i a się w o g ó l e . N i c d z i w n e g o s k o r o np. w Słowniku Języka Polskiego S a m u e l a B o g u m i ł a Lindego, w j e g o d r u g i e j edy-cji z 1857 r. termin ten został niejako d o l e p i o n y do innego: nauczalny8, gdzie

do-piero niektóre przykłady z a s t o s o w a ń w s k a z u j ą na istotę p r o b l e m u .

Staszic na ten temat r ó w n i e ż nie miał u s t a b i l i z o w a n e g o zdania. N a ogół w y p o w i a d a ł się o n a u c e j a k o f o r m i e p o s z u k i w a n i a p r a w d y o materialnie ist-n i e j ą c e j rzeczywistości, ale uzist-nawał j ą także za u m i e j ę t ist-n o ś ć . W ostatist-nich z tych t e r m i n ó w niekiedy uwzględniał sprawy artystyczne (literatura, sztuka). Tak to w t e d y r o z u m i a n o . Przykładem m o ż e być T o w a r z y s t w o Przyjaciół N a u k w War-szawie, w którym na c z ł o n k ó w w y b i e r a n o także artystów. Faktem j e s t , że ich o b e c n o ś ć w tej organizacji, w określonych w a r u n k a c h politycznych kraju, mia-ła istotne znaczenie, c z e g o d o w o d e m są c h o ć b y Śpiewy historyczne J u l i a n a Ursyna N i e m c e w i c z a poezja u k i e r u n k o w a n a na p o p u l a r y z a c j ę d z i e j ó w o j c z y -stych. W tym kierunku zresztą poszły także inne X I X - w i e c z n e o r g a n i z a c j e n a u k o w e , g ł ó w n i e T o w a r z y s t w o N a u k o w e K r a k o w s k i e o r a z A k a d e m i a U m i e j ę t n o ś c i - Polska A k a d e m i a U m i e j ę t n o ś c i .

W tekstach Staszica, z w ł a s z c z a w j e g o wystąpieniach w r ó ż n e g o typu szkołach, o d n a j d u j e m y j e s z c z e inne r o z u m i e n i e terminu nauka. O z n a c z a ona ty-le co n a u c z a n i e (u Lindego: nauczalny). M i m o to kontekst p o z w a l a niemal za-w s z e o d c z y t a ć intencje autora.

W y p a d a o d n o t o w a ć , że g ł ó w n y organizator T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k - Stanisław K o s t k a Potocki - p r e z e n t u j ą c c z ł o n k ó w tego s t o w a r z y s z e n i a poś-więcił kilka wierszy s w e g o tekstu Staszicowi. Wynika z nich, że d r u g i e g o pre-zesa tej organizacji p o w o ł a n o na j e j członka z uwagi na osiągnięcia literackie, m i m o iż w t e d y miał w dorobku t ł u m a c z e n i e Epok natury B u f f o n a , p o p r z e d z o n e i n t e r e s u j ą c y m w s t ę p e m , który to tekst - j a k w o l n o się d o m y ś l a ć - m ó g ł być pods t a w ą przyznania Stapodszicowi podstopnia doktora o b o j g a praw A k a d e m i i Z a m o j -skiej, a w k o n s e k w e n c j i j e g o zatrudnienia w tej uczelni. Potocki o d n o t o w a ł :

* S. li. Linde wykorzysta) tylko niektóre z wcześniejszych prac Staszica. W ogóle nie spożytkował bogatego słownictwa autora Ziemiorodztwa Karpatów, także w drugiej edycji swego dzieła.

9 0 ZBIGNIEW WÓJCIK

„Stasic przełożył Ntmę Floriana, p o c h w a ł ę Marka Aureliusza Tomasa g ł a d k ą p o l s z c z y z n ą . Uwagi j e g o nad życiem Z a m o y s k i e g o należą do małej licz-by ksiąg od publiczności roztrząsanych. Z a s t a n ó w m y się nad u d e r z a j ą c ą w opi-niach z m i a n ą . Kiedy w y d a l Konarski dzieło s w o j e O skutecznym rad sposobie'. tlok f u k l i w y c h i g r o ź n y c h pism były na nie z g o d n ą prawie o d p o w i e d z i ą ; kiedy Staszic s w o j e b e z i m i e n n e oddał sądowi publiczności, w y s z ł o d w a d z i e ś c i a d w a pisma, które roztrząsały dzieło j e g o , a ż a d n e g o prawie w tej p i ś m i e n n e j walce p r z e c i w k o pisarzowi nie znalazło się u s z c z y p l i w e g o w y r a z u "4.

Potocki p o w y ż s z y tekst przedstawił na posiedzeniu T P N w m a j u 1801 r. D o s k o n a l e znał wszystkie publikacje Staszica, ale uważał że n a j b a r d z i e j znaczą-ce w jego d o r o b k u są t ł u m a c z e n i a literatury d y d a k t y c z n e j oraz r o z p r a w a polit y c z n a o Z a m o y s k i m . Z w ł a s z c z a ospolitapolitnia ma politakże charakpoliter spolitudium n a u k o w e -go, p o d o b n i e j a k i j e j d o d a t e k - nie w y m i e n i o n y przez r e f e r e n t a - Przyprawa

i przydatki do książki Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787 r.) czy

Prze-strogi dla Polski ( 1790 г.).

W r o z w o j u nauki Staszic z a z n a c z y ł s w ą o b e c n o ś ć drukiem polskiej wersji Epok natury B u f f o n a , w tym z w ł a s z c z a w ł a s n e g o wstępu oraz niektórych not. W s t ę p u j a w n i a nie tylko d o s k o n a ł ą polszczyznę, ale i błyskotliwość tłumacza. Pierwszy akapit j e s t t e g o w y r a z e m :

„Epoki natury tylko dla uczonych były pisane; j a nie t ł u m a c z y ł e m j e dla tej n a j w i ę k s z e j części ludzi, którzy, j a k bobry, śladem swoich o j c ó w z a w s z e j e d n o b u d u j ą i z a w s z e j e d n o myślą, bo głupi tu nic nie rozumiee; ani dla tych, którzy nie u m i e j ą c myśleć, a p a m i ę t a j ą c , że sama tylko n i e w i a d o n i o ś ć wielbić ich będzie, l ę k a j ą się, gdy drudzy myślą, bo takich boję się i tak przez wzgląd na sie-bie, j a k na nich s a m y c h , przestrzegam, aby tej książki nie czytali, g d y ż tylko się u g n i e w a j ą . Ani na koniec t ł u m a c z y ł e m dla tych, którzy myśleć b o j ą się, bo tu m y ś l e ć k o n i e c z n i e b ę d ą musieli. Ale przełożyłem na m ó j j ę z y k to pełne d o w c i -pu d z i e ł o dla ludzi k o c h a j ą c y c h prawdę, u m i e j ą c y c h i pragnących myśleć, dla których c i e k a w o ś ć stała się p o t r z e b ą ' "0.

T a d e u s z N o w a c k i p r z e d r u k o w u j ą c ten w s t ę p w książce z t e k s t ó w Staszica

pt. Pisma i wypowiedzi pedagogiczne opatrzył to własnym tytułem: Proces

poz-nania naukowego jako podstawa wychowania umysłowego, oddającego istotę

p r o b l e m u . G d y t ł u m a c z ogłaszał te słowa miał 31 lat i był przede w s z y s t k i m przekonany, że oparte na d o ś w i a d c z e n i u p o z n a n i e musi służyć s p o ł e c z e ń s t w u j a -ko nośnik idei, a l b o siła inspirująca postęp cywilizacyjny. Temu pozostał wier-ny d o k o ń c a s w e g o ż y c i a , o c z y m p r z e k o n u j e nie t y l k o treść Rodu ludzkiego

'' S. K. P o t o c k i . Pochwala Józefa Szymanowskiego, lniana w Zgromadzeniu Przyjaciół uk przez [...] Dnia 9 maja 1801 roku. ..Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Na-uk". T. I, 1802, s. 66.

"'S. S t a s z i c , O nauce... op. cit.. s. 163. (Tekst ten ukazał się w trzech edycjach nieco różnią-cych się doborem słów).

S T A N I S Ł A W A S T A S Z I C A K O N C E P C J A N A U K I 91 - ostatniego wielkiego dzieła w jego twórczości, ale także wiele wypowiedzi okolicznościowych, jak choćby przedstawiona 4 stycznia 1826 r. Mowa przy

ot-warciu Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w Warszawie".

Dodajmy, że Staszic naukę traktował jako naukowe poznanie, głównie o cha-rakterze teoretycznym, choć zawsze opartym na doświadczeniu. Obce mu były podziały na kierunki teoretyczne i praktyczne. Dążył jednak by ustalenia uczo-nych były w maksymalnym stopniu użyteczne dla kraju. Pod tym względem miał program niezwykle prosty i łatwy w realizacji. Dzięki temu j a k o badacz i organizator nauki oraz zarządca przemysłem, okazał się nadzwyczaj skuteczny w działaniu. Był przy tym bardzo stabilny w realizacji własnych założeń post-ępowania i gdy napotykał na przeszkody w ich realizacji nie załamywał się. Przymuszony w 1824 r. do rezygnacji z kierownictwa działem przemysłu krajo-wego realizował swoje plany unowocześnienia gospodarczego Królestwa Pol-skiego, ale na innych polach aktywności społecznej.

Anons prasowy o mającym się ukazać przekładzie Epok natury Buffona pojawił się w 1783 r.12 Zdaje się jednak, że Staszic zrealizował swe zamierzenie w roku następnym (takie wskazanie istnieje w trzecim wydaniu tego przekładu), ale trudności techniczne zdecydowały, iż dzieło ukazało się w 1786 г., za-początkowując serię przekładów z literatury francuskiej oraz prac oryginalnych nauczyciela dzieci Zamoyskich. Istotnym problemem jest to, że przekład dzieła Buffona został nasycony wcale obszernymi danymi o geologii ziem polskich. W jednej z nich nadmienił o zbieraniu skamieniałości w żupie wielickiej (w ko-lejnych edycjach wymienił słowo Wieliczka na Bochnia). Zdaje się to świadczyć o rozległych pracach, których ukoronowaniem miała się stać książka z 1815 r.

0 ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski.

Co najmniej od 1786 r. twórczość Staszica dotyczyła pedagogiki, spraw ad-ministracji i prawodawstwa oraz geologii i filozofii. W tych przedziałach lokują się także j e g o pisma z XVIII w. z zakresu polityki, które miały się stać w przy-szłości podstawą powołania ich autora do Towarzystwa Przyjaciół Nauk w War-szawie. W geologii miał zrobić więcej niż j e g o poprzednicy. Jako prezes tej or-ganizacji od 1808 г., a później także urzędnik rządowej administracji oświatowej 1 gospodarczej, miał stworzyć trwałe podwaliny pod rozwój tej dyscypliny, wiążąc j ą z górnictwem i hutnictwem.

Pierwszą swą rozprawę geologiczną referował Staszic na posiedzeniu TPN w grudniu 1805 r. W założeniu miała ona stanowić wstępną rozprawę do opra-cowania monograficznego ziem polskich. Stąd j e j tytuł: O ziemiorodztwie gór

dawniej Sarmacji, a później Polski. Pierwsza rozprawa o równinach tej krainy,

11 S. S t a s z i c . Pisma i wypowiedzi. .. op. cit.. s. 262-264.

12 Por. A. .1 e ii d r y s i к . Wokół genezy .. Uwag" Staszica. ..Zeszyty Naukowe WSP w

92 Z B I G N I E W W Ó J C I K

o paśmie Łysogór, o części Bieskidów i Bielaw. Jest to pionierskie w naszym

kra-j u ściśle g e o l o g i c z n e ukra-jęcie p r o b l e m u f o r m o w a n i a się p o w i e r z c h n i o w e kra-j partii Z i e m i , w której na p o d s t a w i e o b s z e r n e g o materiału analitycznego stwierdził:

„To p e w n a , że morza d a w n i e j wznosiły się w y ż e j ; że o p a d a ł y w pewnych c z a s a c h ; że w o d y m ó r z nie były tem w początkach, czem s ą teraz; że pierwotny płyn, w którym się ten świat udzialał był od wód teraz nam znanych zupełnie inny; że ten płyn, po zasadzeniu się i ukształtowaniu pewnych gór, zmienił się, opa-dał; a z nim zmieniał się ziemi wierzch; zmieniały się na ziemi rośliny i zwierzę-ta; z m i e n i ł się z a p e w n e i w okrom ż y w i o ł o k r ą g ! ..."'•'.

G d y po latach będzie z a m y k a ł swe r o z w a ż a n i a g e o l o g i c z n e p r z e z n a c z o n e

do Ziemiorodztwa Karpatów tak ujmie swe rozważania:

„ Z m i e n i ł y się ziemi naszej wierzchy, zmieniły się w o k o ł o niej płyny, zmieniły się na niej rośliny i zwierzęta. C o się działo od wieków, to dziać się będzie i dalej. Jeszcze zmieniać się będzie j e j wierzch, z m i e n i a ć się b ę d ą ota-c z a j ą ota-c e j ą płyny; i zmieniać się b ę d ą na niej rośliny i zwierzęta"1 , 4.

Było to j e d n o z n a j w a ż n i e j s z y c h polskich s t u d i ó w o dziejach Ziemi. Zosta-ło na ogół p o z b a w i o n e w ą t k ó w p o b o c z n y c h , t y p o w y c h dla innych pism Staszi-ca. M i m o w s z y s t k o z n a j d u j e m y w nim uwagi o prochach królów na skałce wa-p i e n n e j W a w e l u w K r a k o w i e , a wa-przede w s z y s t k i m k o ń c o w e wa-przesłanie, n a z y w a n e często „ S t a s z i c o w s k ą o d ą do m ł o d o ś c i " . Z w r a c a j ą c się do czytel-n i k ó w - z r e s z t ą różczytel-nych geczytel-neracji - w s k a z y w a ł czytel-na potrzebę p o d e j m o w a czytel-n i a po-d o b n y c h stupo-diów by kraj stał się bogatszy. Z i e m i a n n a m a w i a ł po-do pracy napo-d „ d u c h e m n a r o d o w y m " pisząc: „[...] d o m y w a s z e niechaj staną się ś w i ą t y n i ą na-r o d o w y c h o b y c z a j ó w . N i e c h a j w nich ta m ł o d z i e ż pod w a s z y m o k i e m , pod wa-szym s ą d e m , w y k n i e s z a n o w a ć pracę, nauki i cnotę. A wy w a s z e m i d o c h o d y uś-w i e t n i a j c i e p r z o d k ó uś-w pamięć i dzieła; p o m n a ż a j c i e uś-w uś-w a s z e j krainie sztuki, u m i e j ę t n o ś ć , rękodzieła, rzemiosła, handel, rolnictwo. Tak z z a m i a r a m i przy-chylnych w a m , m ą d r y c h rządów, będąc z g o d n e m i , zostaniecie oraz i w a s z e m u n a r o d o w i wierni"1 5.

N i e po raz pierwszy w 1805 r. Staszic wypowiedział się na temat koniecznoś-ci powiązania badań z potrzebami kraju. Oddźwięki tego z n a j d u j e m y w e wszyst-kich p i s m a c h o g ł o s z o n y c h przed 1806 r. Z n a l a z ł o to także w y r a z w j e g o publicz-nych w y s t ą p i e n i a c h , i to niemal od początku j e g o a k t y w n e j działalności, w To-w a r z y s t To-w i e Przyjaciół N a u k . Jak To-w i a d o m o s t o To-w a r z y s z e n i e zostało p o To-w o ł a n e g ł ó w n i e do k u l t y w o w a n i a polszczyzny oraz d o k u m e n t o w a n i a d z i e j ó w narodu polskiego. Te d w a nurty miały w a ż n e znaczenie w czasie okupacji pruskiej (do

13 Cytat ze s. 123; edycja z 1806 r. 14 Cytat ze s. 390.

S. S t a s z i с . O ziemiorodztwie gór dawniej Sarmacji, a później Polski. Warszawa 1806, s. 128-129.

S T A N I S Ł A W A S T A S Z I C A K O N C E P C J A N A U K I 93 1 806 г.). N i e zostały zaniedbane później, ale w czasach Księstwa Warszawskie-go i Królestwa PolskieWarszawskie-go na c z o ł o wysunięto te dyscypliny, które przekładały się na wzrost oświaty, ogólnej kultury umysłowej społeczeństwa oraz rozwoju ręko-dzieł. przemysłu i rolnictwa. Tym zagadnieniom poświęcał Staszic najwięcej uwagi przedstawiając w czasie swej prezesury (od 1808 r.) okresowe sprawozda-nia z działalności stowarzyszesprawozda-nia.

Sprawa „teorii i praktyki" - jak tu ujął Suchodolski - w piśmiennictwie Staszica z zakresu różnych kierunków poznania nie stanowiła przedmiotu osob-nych rozważań. Od początku swej działalności pisarskiej konsekwentnie tak uj-mował problem badań by j e g o ustalenia mogły być wykorzystane w społeczeń-stwie, w o ś w i a c i e , administracji, gospodarce. Jako prezes p r o w a d z ą c y posiedzenia, podsumowując w sprawozdaniach dorobek Towarzystwa Przyja-ciół Nauk, wyraźnie starał się podkreślać potrzebę w i ę k s z e g o zaangażowania członków na rzecz podniesienia poziomu cywilizacyjnego kraju i to na wszy-stkich płaszczyznach. Stąd wypowiedzi typu:

Rok 1812:

„ W [...] z a m i a r z e u ż y t e c z n o ś c i dla kraju w y z n a c z y ł o T o w a r z y s t w o [ P r z y j a c i ó ł N a -uk] w n a g r o d ę m e d a l złoty dla tego, kto p i e r w s z y w k r a j u z a p r o w a d z i f a b r y k ę w y p r a w y skór d o p r o w a d z o n ą d o tej d o s k o n a ł o ś c i , d o k t ó r e j d o s z ł a w innych E u r o p y k r a j a c h . Wy-z n a c Wy-z o n y drugi m e d a l Wy-złoty dla tego, kto by dał n a j d o k ł a d n i e j s Wy-z y opis Wy-z i e m i s a l e t r Wy-z a n e j na P o d o l u i w s k a z a ł p r a k t y c z n y n a j ł a t w i e j s z y r o b i e n i a saletry s p o s ó b "1 6.

Rok 1814:

„ U m i e j ę t n o ś c i d o p o k ą d są j e s z c z e p r ó ż n y m w y n a l a z k i e m , m o ż e c z c z y m t y l k o ro-z u m u w y w o d e m albo p r ó ż n i a c t w a ro-z a b a w ą , d o p o k ą d nie s ą ro-z a s t o s o w a n e d o u ż y t k u na-rodów. I uczeni potąd nie o d p o w i a d a j ą s w e m u p o w o ł a n i u , s w e m u w t o w a r z y s t w a c h ludzkich p r z e z n a c z e n i u , d o p o k ą d w ich n a u k a c h , w ich u m i e j ę t n o ś c i a c h rządy nie z n a j d u j ą -p o d ł u g -potrzeby - w w e w n ę t r z n e j administracji rady i -p o m o c y , d o -p o k ą d ich u m i e j ę t n o ś ć nie n a d a j e f a b r y k o m i r ę k o d z i e ł o m o ś w i e c e n i a , ułatwiania k i e r u n k u p o s t ę p u ' "7.

Rok 1820:

„ L e c z nauki i u m i e j ę t n o ś c i , tylko w teorii d a w a n e , b y n a j m n i e j nie u z u p e ł n i a j ą za-m i a r ó w ich u ż y t e c z n o ś c i w s p o ł e c z e ń s t w a c h ludzkich. J e s z c z e one z s a za-m ą t y l k o t e o r i ą nie są u ż y t e c z n e , j e s z c z e s ą tylko c i e k a w e , c z c z e , próżniackie, j a k k a ż d a c i e k a w o ś ć p r ó ż n a . 1 m ę d r c y w u m i e j ę t n o ś c i a c h t y l k o t e o r e t y c z n i e n a j b i e g l e j s i - j e s z c z e t y m s a m y m nie s t a j ą się u ż y t e c z n y m i ; o w s z e m , i oni m o g ą być t y l k o c i ę ż a r e m , j a k i m j e s t k a ż d y p r ó ż n i a k , j a k i m i s ą z g r o m a d z e n i a r o z m a i t e g o g a t u n k u k o n t e m p l a c j o n i s t ó w .

N a u k i i u m i e j ę t n o ś c i d o p i e r o s t a j ą się u ż y t e c z n y m i , g d y s ą w p r a k t y c e d o u ż y t k u p u b l i c z n e g o z a s t o s o w a n e "1 8.

"'S. S t a s z i с . O nauce..., op. cil., s. 312. 17 Tamże. s. 177.

94 Z B I G N I E W W Ó J C I K

W b r e w temu co niekiedy się pisze, Staszic nie udostępniał s w y c h odkryć kopalin dla potrzeb przemysłu, b o w i e m nie p r o w a d z i ł t e g o typu r o z p o z n a n i a na skalę b e z p o ś r e d n i o p r z y n o s z ą c ą bogactwa właścicielom. S w ą o g r o m n ą i wszech-stronną w i e d z ę w y k o r z y s t y w a ł zrazu w podjętych próbach r e f o r m o w a n i a Rze-c z y p o s p o l i t e j szlaRze-cheRze-ckiej, a później - j u ż w Rze-czasaRze-ch Księstwa W a r s z a w s k i e g o i Królestwa Polskiego - w oświacie i przemyśle. Realizował s w e ustalenia twór-cze za p o ś r e d n i c t w e m administracji r z ą d o w e j oraz przez o d p o w i e d n i e inspiro-w a n i e prac c z ł o n k ó inspiro-w i inspiro-w s p ó ł p r a c o inspiro-w n i k ó inspiro-w T P N .

M a j ą c w s p a r c i e Stanisława Kostki P o t o c k i e g o z r e f o r m o w a ł s z k o l n i c t w o średnie i w y ż s z e w y k o r z y s t u j ą c do t e g o n a j n o w s z ą w i e d z ę z z a k r e s u o ś w i a t y i administracji oraz p r a w o d a w s t w a .

Starał się łączyć działalność w y s p e c j a l i z o w a n y c h u r z ę d ó w z f u n k c j o n o w a -niem szkół z a w o d o w y c h . Z n a l a z ł o to w y r a z z w ł a s z c z a w p o w s t a ł e j w 1816 r. G ł ó w n e j Dyrekcji G ó r n i c z e j w Kielcach oraz z n a j d u j ą c e j się przy niej Szkole A k a d e m i c z n o - G ó r n i c z e j . Instytucje te p r a c o w a ł y o w o c n i e w latach 1 8 1 6 - 1 8 2 6 , dając d o b r e r o z p o z n a n i e b o g a c t w kopalnych Polski oraz kształcąc specjalistów. N i e k t ó r y c h z nich wysłał Staszic na u z u p e ł n i a j ą c e studia zagraniczne.

Wysiłkiem Staszica powstały w Warszawie dwie szkoły wyższe: prawa (później prawa i administracji) - 1808 r. oraz lekarska - 1810 r. Uczelnie te w 1816 r. weszły w skład Uniwersytetu W a r s z a w s k i e g o j a k o wydziały. S z k o ł ą Lekarską, podob-nie j a k i u n i w e r s y t e t e m w czasie organizacji, kierował b e z p o ś r e d n i o Staszic, w y k o r z y s t u j ą c - stale p o g ł ę b i a n ą - s w ą wiedzę.

N i e bez rozdrażnienia przejął Staszic w 1810 r. opiekę nad uniwersytetem w K r a k o w i e , w ó w c z a s pośpiesznie z r e o r g a n i z o w a n y m przez H u g o n a Kołłątaja. Wielkiemu r e f o r m a t o r o w i oświaty miał za złe usunięcie z tej uczelni w y b i t n y c h f a c h o w c ó w c u d z o z i e m c ó w . Tego typu p o s t ę p o w a n i e uważał za naganne1 4. Nic

więc d z i w n e g o , że gdy po Kongresie Wiedeńskim wielu saksońskich górników i h u t n i k ó w znalazło się bez pracy, przez kilka miesięcy z o r g a n i z o w a ł dla nich zatrudnienie w stosownych urzędach w Królestwie Polskim. N a r z e k a n o niekie-dy na to, że w Szkole A k a d e m i c z n o - G ó r n i c z e j w y k ł a d a n o g ł ó w n i e po niemiec-ku-", ale w t e d y młodzież w szkołach średnich poznała ten j ę z y k . Zresztą Staszic przeciwstawiał się polityce z a ś c i a n k o w e j w nauce. Wręcz przeciwnie - zdolniej-szych a b s o l w e n t ó w szkół w y ż s z y c h oraz k a n d y d a t ó w na p r o f e s o r ó w w uczel-niach w y s y ł a ł na u z u p e ł n i a j ą c e studia zagraniczne.

Zachował się list Staszica pisany do Teodora Urbańskiego, przebywającego wówczas z kolegą na stypendium we Francji. Treść tego listu oddaje zaangażowanie

19 Por. teksty ogłoszone przez T. N o w a c k i e g o w książce Materiały do działalności

peda-gogicznej Stanisława Staszica. Wroclaw 1957. s. 189-238: R. D u t к o w a . Uniwersytet Ja-gielloński w czasach Księstwa Warszawskiego. Wroclaw 1957.

20 Por. Z. W ó j c i k . Studia z dziejów rozpoznania bogactw mineralnych regionu

S TANISŁAWA STASZICA KONCEPCJA NAUKI 9 5 n a d a w c y nie t y l k o k s z t a ł c e n i e m s t u d e n t ó w na p r z y s z ł y c h i n ż y n i e r ó w . Z t e g o w z g l ę d u z a s ł u g u j e na p r z y t o c z e n i e :

„ P o n a w i a m m o j e d a w n i e j im w y r a ż o n e p r z e d m i o t y , w k t ó r y c h się s z c z e -g ó l n i e m a c i e d o s k o n a l i ć , a b y ś c i e się stali k r a j o w i w a s z e m u u ż y t e c z n i . O ś m rzek od k i l k u n a s t u lat w P o l s c e b y ł o p r z e z S e j m y o g ł o s z o n y c h s p ł a w n y m i : W i s ł a . Warta, N e r , Pilica, N i d a , W i e p r z , B u g , N a r e w . W s z y s t k i e p r z e c i e ż b y ł y t y l k o w y m i e n i o n e w p r a w i e , ale zostały się d z i k i e , n i e t k n i ę t e . G d y m i ta c z ę ś ć a d m i -n i s t r a c j i p o w i e r z o -n ą została, r o z p o c z ą ł e m k o ł o -niej p r a c ę , o c z y s z c z a -n i a ich od z a w a ł ó w i p r z e s z k ó d z d z i a ł a n y c h p r z e z n a t u r ę i ludzi. D o z n a ł e m w t y m w i e l e o p o r u ; p r z e ł a m a ł e m j e p r z e c i e ż . J u ż z nich n i e k t ó r e w k r ó t c e o c z y s z c z o n e b ę d ą . N a s t ą p i ą w i ę c r o b o t y t r u d n i e j s z e , to j e s t u r z ą d z e n i e s t a ł y c h ich b i e g ó w , r o b i e n i e p r z e k o p ó w , u r z ą d z e n i e w s z ę d z i e p o t r z e b n e g o w ó d s p a d k u , d a l e j p o ł ą c z e n i e nie-k t ó r y c h nie-k a n a ł e m i u w a ł o w a n i e c i ą g ł e Wisły, a b y j e j nie d o p u ś c i ć [do] b u j a n i a d z i k i e g o i n i s z c z e n i a na kilka mil p o b o c z n y c h n a j p i ę k n i e j s z y c h k r a i n . D o t a k i c h prac w i e m . ż e k r a j nie m a z d a t n y c h ludzi. C z e k a w i ę c za p o w r o t e m p a n ó w ten p r z e d m i o t . M a c i e b y ć z a s z c z e p i c i e l a m i n a u k d o t e g o p r z e d m i o t u p o t r z e b n y c h i z a r a z e m d y r y g u j ą c y m i p o d o b n y m i r o b o t n i k a m i . Jest w a s d z i s i a j d o 30. e l e w ó w , którzy w z i m i e b i o r ą p r z y g o t o w a w c z e nauki m a t e m a t y c z n e , a w lecie z n a j d ą się przy r o b o t a c h d r ó g i rzek. C h c i a ł b y m w i ę c , a b y p o w a s z y m p o w r o c i e b y ł przy u n i w e r s y t e c i e w y d z i a ł d o n a u k t e m u p r z e d m i o t o w i p o t r z e b n y c h . Te n a u k i d a w a -ł y b y się p r z e z z i m ę , a latem p o z b i e r a l i b y ś c i e u c z n i ó w d o robót p r a k t y c z n y c h , k t ó r y c h b y w a m o d d a n a była d y r e k c j a . O t ó ż te s ą p r z e d m i o t y , to j e s t cel k t ó r e g o t e r a z n i g d y nie s p u s z c z a j c i e z o k a i u ż y t k u j c i e w s z ę d z i e , a b y ś c i e p o w r ó c i w s z y k r a j o w i stali się u ż y t e c z n i . W t y m z a m i a r z e na p r z y s z ł e lato w y j e d z i e c i e d o Ho-landii, d o Anglii, p o w r ó c i c i e p r z e z D a n i ę , H a n o w e r i B a w a r i ę d o Polski.

Pisałeś mi Pan, ż e p o z n a ł e ś p a n a B u c h e r , inżyniera, k t ó r y b y ż y c z y ł s o b i e w e j ś ć w s ł u ż b ę kraju p o l s k i e g o . P r o s z ę z t a k i m i , g d z i e ci się, uda z a b i e r a ć z w i ą z -ki, k o r e s p o n d e n c j ą , a b y ś p o w r ó c i w s z y , g d y się z s o b ą r o z m ó w i m y , g d y plan uło-ż y m y , m ó g ł tu ś c i ą g a ć takich j a k i c h b y ś m y za p o t r z e b n y c h z p l a n u uznali. N i e o p u s z c z a j c i e z u w a g i tego, c o m tu w y r a z i ł . W s z y s t k o c o w a m d o o s i ą g n i ę c i a te-g o celu b ę d z i e p o t r z e b n y m , w s z y s t k o w a m u ł a t w i ć starać się będę"2 1.

P i s a ł to Staszic, w y s o k i u r z ę d n i k w ł a d z o ś w i a t o w y c h , d o s t u d e n t a , j e d n e -g o w w i e l u w ó w c z a s d o k s z t a ł c a j ą c e -g o się za -g r a n i c ą . K a ż d e m u z nich starał się u ł a t w i a ć n a u k ę , w y k o r z y s t u j ą c c z ę s t o P o l a k ó w p r a c u j ą c y c h w r ó ż n y c h k r a j a c h o r a z z a g r a n i c z n y c h c z ł o n k ó w T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k . N i e m o ż e m y się d z i w i ć , ż e u c z n i o w i e ci byli w p r z y s z ł o ś c i d o s k o n a ł y m i s p e c j a l i s t a m i , u ż y t e c z -n y m i d l a k r a j u . W s p o m n i a n y w y d z i a ł n a u k p r a k t y c z n y c h przy U n i w e r s y t e c i e W a r s z a w -skim nie p o w s t a ł , g ł ó w n i e z u w a g i na p o d j ę t e p r z e z S t a s z i c a p r a c e z m i e r z a j ą c e 21 Tamże. s. 78-79.

9 6 ZBIGNIEW WÓJCIK

do otwarcia politechniki, której pracę i n a u g u r o w a ł w styczniu 1826 r. W c z e ś n i e j przy w y d z i a ł a c h f i l o z o f i c z n y c h (ale nie tylko) istniały szkoły specjalistyczne. Jedna z nich w U n i w e r s y t e c i e W a r s z a w s k i m kształciła o w y c h 30. e l e w ó w do bu-d o w y bu-d r ó g i regulacji rzek.

Dbał Staszic by w e w n ę t r z n e urządzenia uczelni miały k o n k r e t n e zapisy do-t y c z ą c e różnych k i e r u n k ó w prakdo-tycznych (górniczych, w e do-t e r y n a r y j n y c h i in-nych). N i e w s z ę d z i e mógł z r e a l i z o w a ć z a m i e r z e n i e . M i m o to w zarysie utworzył p o d s t a w o w ą sieć szkól praktycznych.

W c a ł e j s w e j działalności o r g a n i z a c y j n e j na polu o ś w i a t o w y m dbał g ł ó w n i e o r o z w ó j nauk w ścisłym tego s ł o w a znaczeniu, w y m a g a j ą c od nauczy-cieli pracy t w ó r c z e j . W s p ó l n i e z Potockim, m i m o o p o r ó w ze strony w ł a d z koś-cielnych, p r z e p r o w a d z o n o organizację studiów teologicznych w uniwersytetach. Teologii nie u z n a w a ł za naukę, gdyż tam w s z y s t k o zostało p o d a n e w Piśmie Świątyni. U w a ż a ł j e d n a k , że kształcenie w i n n o być f i n a n s o w a n e , a zatem i kon-t r o l o w a n e , przez pańskon-two. N a kon-tej zasadzie d o p r o w a d z i ł kon-także do powskon-tania pań-s t w o w e j pań-szkoły rabinów.

5.

B o d a j latem 1 805 r. Staszic zakończył program badań t e r e n o w y c h , których w y n i k i miały się złożyć w przyszłości na r o z p r a w ę O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Z a r ó w n o w kraju, j a k i za g r a n i c ą badania te pro-wadził z w ł a s n y c h środków. Było to w ó w c z a s normą. Wycieczki b a d a w c z e , nawet w czasach Komisji Edukcji N a r o d o w e j , o p ł a c o n e przez magistraturę o ś w i a -t o w ą , były nieliczne.Uczeni wsparcia na druk swych prac poszukiwali z w y k l e wśród m o ż n y c h sponsorów. W przypadku Jana Ś n i a d e c k i e g o i druku j e g o

dwóch rozpraw O Koperniku (1802 r.) oraz Jeografia, czyli fizyczne i

matema-tyczne opisanie Ziemi (1804 r.) - sponsorem tym było T o w a r z y s t w o Przyjaciół N a u k w Warszawie, choć wiele w s k a z u j e , że druk opłacał Staszic. W ł a d z e tej or-ganizacji na początku 1806 r. wyraziły z g o d ę na ogłoszenie r o z p r a w y O

ziemio-rodztwie gór dawniej Sarmacji, a później Polski. Druk tej publikacji z całą

pe-w n o ś c i ą pokrył Staszic.

Po przejęciu kierownictwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk po zgonie w 1807 r. p i e r w s z e g o prezesa - Jana A l b e r t r a n d e g o , organizacja prowadziła działalność ze s k ł a d e k c z ł o n k ó w i d a r o w i z n . Tak było r ó w n i e ż w c z a s i e p r e z e s u r y Staszica w latach 1 8 0 8 - 1 8 2 6 . J e d y n i e autorom d a w a n o m o ż l i w o ś ć o g ł a s z a n i a r o z p r a w w „ R o c z n i k a c h " oraz w drukach zwartych. O f i a r o w a n e T o w a r z y s t w u g m a c h y (na Kanonii, a później przy N o w y m Ś w i e c i e ) stanowiły w ł a s n o ś ć Staszica i on p o k r y w a ł n i e m a ł e koszty ich utrzymania.

Przed p r o b l e m e m f i n a n s o w a n i a nauki i n a u c z a n i a stanął Staszic d o p i e r o w 1807 r. p o d e j m u j ą c pracę w Izbie E d u k a c y j n e j (później Dyrekcji) Księstwa

S T A N I S Ł A W A S T A S Z I C A K O N C E P C J A N A U K I 9 7 W a r s z a w s k i e g o . N a t e r e n i e k r a j u w ó w c z a s p r a c o w a ł o k i l k a s z k ó ł ś r e d n i c h , k t ó r y c h t y l k o L i c e u m W a r s z a w s k i e m i a ł o n o r m a l n e w a r u n k i f u n k c j o n o w a n i a . N a r e a k t y w o w a n i e s z k ó ł n i e z b ę d n e b y ł y f u n d u s z e e d u k a c y j n e (tzw. p o j e z u i c k i e ) , w t e d y w w i ę k s z o ś c i r o z g r a b i o n e . S t a s z i c p o d j ą ł s k u t e c z n ą w a l k ę o o d z y s k a n i e w p ł y w ó w z t e g o t y t u ł u . D n i a 6. s i e r p n i a 1 8 1 2 r. p r z e d s t a w i ł o b s z e r n e o p r a c o w a

-nie Obrona funduszu edukacyjnego do tronu podana przeciw twierdzeniom tych,

którzy w roku 1809 i 1810 usiłowali te dobra sobie przywłaszczyć jako własność

ziemską

22

.

G r u n t o w n a a n a l i z a w s k a z y w a ł a na p r a w n e p o d s t a w y o d z y s k a n i a n a

l e ż n y c h p a ń s t w u s u m o r a z ich w ł a ś c i w e j lokaty. U c i ą ż l i w ą b a t a l i ę S t a s z i c w y g r a ł . K a j e t a n K o ź m i a n , ś w i a d e k d y s k u s j i w R a d z i e S t a n u , z a n o t o w a ł w y s t ą p i e -n i e S t a s z i c a , k t ó r e p r z e s ą d z i ł o o j e g o z w y c i ę s t w i e :

„Cóż to j a widzę, w Radzie Stanu Księstwa Warszawskiego targujących się na świętość funduszu, który cnotliwi obywatele w roku 1775 zdrajcom i łupieżcom ojczyz-ny wydarli. Ci sami zdrajcy i łupieżcy, co śmieli kraj zaprzedać, odstąpili część swoich łupów na wychowanie swoich dzieci. Źli obywatele nie śmieli być złymi ojcami. A tu widzę ojców familii poświęcających los i dolę swojego plemienia dla kogo? Dla marno-trawców i złoczyńców, dla wykrętaczów prawnych, co wiedząc, j a k a jest natura tych dóbr, podstępnie powciskali się do hipoteki, gdyż znali prawa wyrażone. Są one w

Vo-lumina legum

i niewiadomościązasłonić się nie mogą. Ciemni ojcowie zgubili swój kraj, my go dźwięgnąć chcemy, a sposoby oświecenia naszym potomkom o d e j m u j e m y . Niech się więc Polska nie spodziewa powstać, a gdyby nawet jakim cudem powstała, zgubi j ą młode, a z naszej winy ociemniałe plemię"2 3.

C z ę ś ć o d z y s k a n y c h ś r o d k ó w S t a s z i c p r z e z n a c z y ł na - s z e r o k o r o z u m i a n y - f u n d u s z s t y p e n d i ó w z a g r a n i c z n y c h ( s t u d i a s p e c j a l i s t y c z n e a b s o l w e n t ó w u c z e l n i , p o d r ó ż e n a u k o w e k a d r y n a u c z a j ą c e j itp.). P r z e d s t a w i o n y w y ż e j list d o T e o d o r a U r b a ń s k i e g o z 1 8 2 0 r. o d d a j e istotę p o l i t y k i m a g i s t r a t u r y o ś w i a t o w e j : s t u d e n c i m i e l i o d b y ć d w i e p o d r ó ż e s t u d y j n e , b y s k u t e c z n i e j p ó ź n i e j p r a c o w a ć i u c z y ć i n n y c h z a w o d u i n ż y n i e r s k i e g o . N a t y m e t a p i e r o z p o z n a n i a p r o b l e m u ^ t r u d n o ś c i ś l e u s t a l i ć l i c z b ę w y s ł a n y c h z a g r a n i c ę p r z e z m a g i s t r a t u r y : o ś w i a t o w ą o r a z s p r a w w e w n ę t r z n y c h i p o -licji. W i a d o m o j u ż , ż e w y s y ł a n o z a a w a n s o w a n y c h s t u d e n t ó w (i a b s o l w e n t ó w ) z U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o o r a z S z k o ł y A k a d e m i c z n o G ó r n i c z e j w K i e l c a c h . Z z a s a d y w y s y ł a n o t y c h w s z y s t k i c h , k t ó r z y w p r z y s z ł o ś c i mieli b y ć n a u -c z y -c i e l a m i , z w ł a s z -c z a s z k ó ł w y ż s z y -c h ( m . in. A n t o n i M a r e k P a w ł o w s k i , J ó z e f T o m a s z e w s k i : p i e r w s z y p o p o w r o c i e był n a u c z y c i e l e m s z k ó ł ś r e d n i c h , a p ó ź n i e j

22 S. S t a s z i c , Dzielą, t. 4, Warszawa 1816. s. 170-216: przedruk w: t e n ż e . Pisma i

wy-powiedzi pedagogiczne. op. cit., s. 78-113.

23 К. K o ź m i a n . Pamiętniki, t.2. Wroclaw 1972. s. 184-185.

24 Zagadnieniem tym zajmuje się obecnie prof, dr liab. Adam Massalski z Akademii

9 8 Z B I G N I E W W Ó J C I K

uniwersytetu; T o m a s z e w s k i pracował w szkolnictwie K r a k o w a , a następnie w Szko-le A k a d e m i c z n o - G ó m i c z e j w K i e l c a c h ) .

W i e l u u d a w a ł o się, z p e w n o ś c i ą z listami p o l e c a j ą c y m i S t a s z i c a , na w ł a s -n e ś r o d k i . W ś r ó d -nich był L u d w i k Z e j s z -n e r , k t ó r y o b r o -n i ł d o k t o r a t w G e t y -n d z e , a n a s t ę p n i e k i e r o w a ł K a t e d r ą M i n e r a l o g i i w U n i w e r s y t e c i e J a g i e l l o ń s k i m2 5.

Z k o n i e c z n o ś c i c z ę s t o j e ź d z i i za g r a n i c ę p r o f e s o r o w i e S z k o ł y A k a d e m i c z -n o - G ó r -n i c z e j w K i e l c a c h . Kilku z -nich p r o w a d z i ł o t e r e -n o w e studia g e o l o g i c z -n e , a p o s z u k i w a n i a z ł ó ż soli k a m i e n n e j w M a ł o p o l s c e w i ą z a ł y się z b a d a n i a m i p o r ó w n a w c z y m i z w ł a s z c z a w B o c h n i i W i e l i c z c e . J e r z e g o B o g u m i ł a P u s c h a z G ł ó w n e j D y r e k c j i G ó r n i c z e j w K i e l c a c h ( t a k ż e p r o f e s o r a w t a m t e j s z e j uczel-ni) w y s ł a ł S t a s z i c w p o d r ó ż s t u d y j n ą na W ę g r y , c o z a o w o c o w a ł o o b s z e r n ą

roz-prawą, ogłoszoną w 1 824 r. pt. Geognostisch bergmännische Reise durch einen

Teil der Karpathen Ober- Nider-Ungarn angestellt im Jahre 1821. W czasie tej

p o d r ó ż y był m. in. w W i e l i c z c e , Tatrach, s ł o w a c k i c h t e r e n a c h g ó r n i c z y c h , ale t a k ż e w e W s c h o d n i e j Galicji2 6.

D o d a j m y , ż e S t a s z i c o r g a n i z o w a ł w y j a z d y , z w ł a s z c z a m ł o d z i e ż y , s t a r a j ą c się u z y s k a ć w s p a r c i e dla nich z e s t r o n y p r z e b y w a j ą c y c h za g r a n i c ą P o l a k ó w ( m . in. J ó z e f a M a r k o w s k i w P a r y ż u , p ó ź n i e j p r o f e s o r a c h e m i i U n i w e r s y t e t u Jagiel-l o ń s k i e g o ) o r a z z a g r a n i c z n y c h c z ł o n k ó w T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k w War-s z a w i e . C h o ć b y z t e g o w z g l ę d u r e a l i z a c j a p r o g r a m u War-s t y p e n d i ó w z a g r a n i c z n y c h b y ł a w y j ą t k o w o s k u t e c z n ą . 6. W j e d n y m ze s z k i c ó w o g ł o s z o n y c h w n a w i ą z a n i u d o s e t n e j r o c z n i c y z g o -nu a u t o r a Rodu ludzkiego K a z i m i e r z K o n a r s k i napisał:

„Wydała Polska wielu ludzi zdolniejszych, letniejszych, bardziej do życia i ludzi stworzonych niż Staszic, ale nie wydała może drugiego równego mu fanatyzmem, apo-stolstwem pracy. Pracy jako piętna godności człowieka, jako źródła odrodzenia moral-nego jako podstawy szczęścia całej społeczności"27.

C o p e w i e n c z a s p o d n o s z o n a j e s t k w e s t i a utopii w d z i a ł a n i a c h S t a s z i c a . Z p e w n o ś c i ą j e s t t o n a s t ę p s t w e m s ł a b e j z n a j o m o ś c i j e g o b i o g r a f i i i d o r o b k u t w ó r c z e g o . J u ż j a k o k i l k u n a s t o l a t e k z d a w a ł s o b i e s p r a w ę , że z d o l n o ś c i a m i prze-w y ż s z a r ó prze-w i e ś n i k ó prze-w . C o n a j m n i e j prze-w p i ę t n a s t y m roku ż y c i a m i a ł ś prze-w i a d o m o ś ć , że j a k o d u c h o w n y m o ż e n a j w y ż e j z o s t a ć - i to z c z a s e m - p r o b o s z c z e m . W tych 25 S. C z a r n i e c k i , Zarys dziejów geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 1964,

s. 25 i inne.

2I' l'or. A. S. K l e c z k o w s k i . Jerzy Bogumił Pusch. Zycie i dzieło w okresie Królestwa Polskie-go (1816-1831), „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej". Ser. C, z. 17. 1972. s. 123-148. 27 K. K o n a r s k i , Stanislaw Staszic iv Lodzi w roku 1825. Łódź 1928, s. 4.

STANISŁAWA STASZICA KONCEPCJA NAUKI 9 9 w a r u n k a c h j u ż w szkole średniej w Poznaniu wiedział, że j e d y n a dla niego real-na kariera to z a w ó d real-nauczyciela d o m o w e g o w z a m o ż n e j rodzinie s z l a c h e c k i e j . Do t e g o z a w o d u p r z y g o t o w a ł się bardzo starannie. Praca u Z a m o y s k i c h dała mu w i ę c e j - m o ż l i w o ś ć zajęcia się badaniami oraz realizację z a m i e r z e ń t w ó r c z y c h . Stan d u c h o w n y i praca nauczycielska w z n a n y m z prawości d o m u d a w a ł y S t a s z i c o w i p o c z u c i e b e z p i e c z e ń s t w a , t y m b a r d z i e j iż p r z e z w i e l e lat b y ł o to w obszarach a d m i n i s t r o w a n y c h przez Austrię. M i m o to p o d j ą ł w a l k ę o u p o d -m i o t o w i e n i e klas u p o ś l e d z o n y c h w R z e c z y p o s p o l i t e j . Z p r z y t o c z o n e g o w y ż e j tekstu P o t o c k i e g o w y n i k a , że walka ta została z a u w a ż o n a przez o g ó ł szlachty j u ż przed z e b r a n i e m się w Warszawie w 1788 r. s e j m u , n a z w a n e g o W i e l k i m .

W czasie pracy u Z a m o y s k i c h , a później Sapiehów, obok t w ó r c z o ś c i pisar-skiej wiele uwagi przeznaczył na g r o m a d z e n i e m a j ą t k u . Już w 1800 r. stał się z i e m i a n i n e m . D w a lata później p o d j ą ł batalię o b u d o w ę z w ł a s n y c h ś r o d k ó w g m a c h u dla T o w a r z y s t w a Przyjaciół N a u k . N a p o t k a ł na tej d r o d z e wiele przeszkód f o r m a l n y c h , które pokonał. W krótkim czasie p r o w i n c j o n a l n e t o w a -r z y s t w o stało się a u t e n t y c z n ą o g ó l n o p o l s k ą a k a d e m i ą nauk, a z c z a s e m także b i b l i o t e k ą n a r o d o w ą i m u z e u m n a r o d o w y m . Dla takiej placówki u f u n d o w a ł du-ży g m a c h , który dziś nosi j e g o imię i nadal słudu-ży instytucjom n a u k o w y m .

O r y g i n a l n ą t w ó r c z o ś ć n a u k o w ą : g e o l o g i c z n ą i f i l o z o f i c z n ą ogłaszał w la-tach 1 7 8 6 - 1 8 2 0 . O ile chodzi o geologię w z n i ó s ł się niewątpliwie na w y ż y n y . P o d o b n i e było z filozofią, c h o ć obrana maniera przekazu myśli o k a z a ł a się dla p o t o m n y c h niezbyt s z c z ę ś l i w ą i z p e w n o ś c i ą p o z b a w i o n ą nośności utworu dy-d a k t y c z n e g o . M i m o to j a k o filozof z a j m u j e w dy-dziejach nauki z n a c z ą c e m i e j s c e .

N a j w i ę k s z e osiągnięcia miał j e d n a k j a k o organizator nauki i j e j praktyczn e g o z a s t o s o w a praktyczn i a w oświacie. S w o j ą g ł ę b o k ą w i e d z ę p r z y r o d praktyczn i c z ą i h u m a praktyczn i -s t y c z n ą -stale w z b o g a c a ł , d a j ą c temu w y r a z z w ł a -s z c z a w k-siążkach O

ziemio-rodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski oraz Rodzie ludzkim. Poema

dydaktyczne. W dziełach tych w s k a z a ł , iż t e o r e t y c z n e studia m a j ą p o d s t a w o w e z n a c z e n i e p o z n a w c z e . Ich wartość musi być j e d n a k w e r y f i k o w a n a przez zasto-s o w a n i e w praktyce: o ś w i a t o w e j , p r z e m y zasto-s ł o w e j itp.

To co k o n s e k w e n t n i e realizował w czasie pracy w T o w a r z y s t w i e Przyjaciół N a u k , a później także w magistraturach o ś w i a t o w y c h i g o s p o d a r c z y c h było pro-p a g o w a n i e idei nauki u ż y t k o w e j . K o n s e k w e n t n i e dążył by uczeni i a b s o l w e n c i w s z y s t k i c h t y p ó w szkół byli krajowi użyteczni. To w ł a ś n i e było g ł ó w n y m ele-m e n t e ele-m j e g o koncepcji nauki.

P o g r z e b Staszica w styczniu 1826 r. był m a n i f e s t a c j ą n a r o d o w ą , j a k i e j nie o d n o t o w a ł y kroniki w przypadku p o c h ó w k u królów. Ż e g n a ł y go r ó ż n e stany, w y s o c y urzędnicy oraz z a m i e s z k u j ą c e W a r s z a w ę grupy etniczne. W m a s i e swo-j e swo-j była to młodzież, która dzięki swo-j e g o s k u t e c z n e m u działaniu z d o b y ł a

1 0 0 ZBIGNIEW WÓJCIK

W 1976 r. Bogdan Suchodolski ogłosi wybór tekstów Staszica pt. Być na-rodowi użytecznym. Tytuł oddaje istotę problemu dokonań pracowitego życia autora Rodu ludzkiego: mądre, konsekwentne i w praktyce skuteczne prace nie-pospolitego człowieka epoki Oświecenia. Jako organizator nauki i przemysłu nie miał sobie równych w dziejach Polski. Dzięki temu klęski X I X w. w Polsce oka-zały się mniejsze, mimo likwidacji przez Rosjan uczelni oraz rabunku przez za-borców dóbr kultury.

Zbigniew Wójcik

Stanislaw Staszic's Science Conception

S U M M A R Y

Geology and philosophy were the research passion o f Stanislaw Staszic (1755 - 1826).

I le was interested in sciences concerning the Earth in order to improve on the economic

develop-ment o f the state, and in philosophy to eliminate degenerations connected w i t h a use o f the laws o f nature, and the laws o f nations.

Since 1871 he w o r k e d as a tutor, and this job made him translate the French scientific and educational classical works into Polish. I i i s translation o f Button's w o r k entitled Les époques de la nature had three editions (1786. 1803 and 1816). I l e always made additions to the transla-tions' content c o m m e n t i n g on the mines that were situated on Polish territories. A s a geologist he knew A l p i n e . A p e n i n e and Carpathian area, and European Lowland. Since 1806 he used to pub-lish the results o f his searches. A n d all results o f his research works were included in a book o f 1815 entitled O ziemiorodztwie Karpalów i innych gór i równin Polski (Carpathian and Other Polish Mountains' and Plains' Geology).

Staszic was also a cofounder o f Warsaw Society o f the Friends o f Sciences, and its pres-ident since 1808. He contributed - sometimes using his o w n money - to the theoretical and practi-cal researches. He laid an emphasis on developing studies on mother tongue and history o f the na-tion. Very fast he managed to convert the Society into nation - w i d e science academy (scholars and artists), national museum and national library.

A s a high - ranking c i v i l servant (sincc 1807) he organized higher education. Moreover, there were established basal academies (university, m i n i n g academy, institute o f technology, su-perior school o f agriculture and forestry, art schools, and even rabbinical school).

He acted in the period when Polish territories were under control o f o c c u p y i n g forces o f Austria. Prussia and Russia. Specialists o f Warsaw Society o f the Friends o f Sciences, and teach-ers and graduates o f different schools - educated thanks to Staszic - used to improve on econom-ic and educational development after his death. Undoubtedly, this fact let Polish people outlast as a nation in the 19th century.