Podlaski
Kwartalnik Kulturalny
1/2018
…powtarzaj stare zaklęcia ludzkości, bajki i legendy bo tak zdobędziesz dobro, którego nie zdobędziesz powtarzaj wielkie słowa, powtarzaj je z uporem…
Przesłanie Pana Cogito Z. Herbert
Wydawnictwo ukazuje się dzięki pomocy finansowej Prezydenta Miasta Biała Podlaska Dariusza Stefaniuka Redakcja:
Red. naczelny Beata Zacharuk Sekretarz redakcji Iwona Warda Red.techn. Iwona Warda Kolegium redakcyjne:
Małgorzata Brodowska, dr Tomasz Demidowicz, Istvan Grabowski, dr Szczepan Kalinowski, Roman Pieńkowski, Radosław Plandowski
Projekt okładki: Roman Pieńkowski
Adres Redakcji PKK: Miejska Biblioteka Publiczna „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”, ul. Warszawska 12 A, 21 - 500 Biała Podlaska, tel. (83) 341 60 11,
e-mail: pkk@mbp.org.pl
Prenumerata na rok 2018 (łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 50 zł.
Bank PKO BP nr konta 67 1020 1260 0000 0002 0159 3870 Druk: Poligrafia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białej Podlaskiej
www.mbp.org.pl
Podlaski Kwartalnik Kulturalny
Spis treści
SCRIPTA MANENT...
Szczepan Kalinowski
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… T. Kościuszko
w legendzie J. Piłsudskiego
6 Robert Soldat
Przyczynek do dziejów miejscowości
Hrud do 1905 r. 24
Dariusz Sikora
Rolnictwo w powiecie bialskim w przededniu II wojny
światowej 40
Dariusz Magier
Jak bialskopodlaska partia komunistyczna się w stanie
wojennym reformowała 51
ZAKŁADKI PAMIĘCI Michael Andrews
My Great Grandfather…historia emigracji rodziny Sa-
dowskich i Jelinków 61
Czesław Maziejuk
Żuki – dzieje parafii 67
Kamil Zydlewski
Mieczysław Dryja - ostatni żołnierz generała „Waltera” 78 Zofia Frydel-Kośmider
Biała w moich oczach 83
IN MEMORIAM Tomasz Demidowicz
In memoriam Ryszard Chojecki (1939-2017) 88 RZECZ O... SZTUCE
Krzysztof Uzdowski
Czar tamtych lat – wywiad z Istvanem Grabowskim 90
Podlaski Kwartalnik Kulturalny Jan Gałecki
Ze starej kroniki 95
Małgorzata Brodowska
Chwile zatrzymane w obiektywie, Świat wyrażony pędzlem 96 Karolina Brodzik-Zaremba
Rozwijają swoje pasje 98
DRZAZGI MOJEJ WYOBRAŹNI Renata Diaków
Wyprawa w góry 100
Mirosław Kowalski
[w długie włosy wplecione...] 102
Ewa Włodarska
Litzmannstadt Ghetto. Wielka Szpera 104 Eugeniusz Rychlicki
Spojrzenie duszy 105
KULTURALNE IMPRESJE 114
ZAKAMARKI BIBLIOTEKI 124
KRONIKA KULTURALNA 136
NADESŁANO DO REDAKCJI 144
Artykuły zawarte w Podlaskim Kwartalniku Kulturalnym są własnością ich autorów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za ich treść merytoryczną.
Redakcja Podlaskiego Kwartalnika Kulturalnego składa serdeczne podziękowania
Panu Grzegorzowi Michałowskiemu
wieloletniemu redaktorowi naczelnemu za poświęcenie i zaangażowanie w tworzeniu
Podlaskiego Kwartalnika Kulturalnego
prezentowanie twórczości i wyszukiwanie młodych talentów promocję Wydawnictwa ukazującego historię, kulturę,
szt ukę i literaturę naszego Regionu
6
scripta manent
7
Szczepan Kalinowski
(Biała Podlaska)
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… T. Kościuszko w legendzie J. Piłsudskiego
Kto się boi Maciejowic, ten nie ma Racławic.
[J. Piłsudski w 1917 r. – stulecie śmierci T. Kościuszki]
Obaj nasi Naczelnicy żyli w blasku romantycznej legendy1. Pełniła ona funkcje integracyjne w okresie rozbiorowym. Kościuszko był symbolem po- czątku drogi znaczonej walką z zaborcami, którą uwieńczył J. Piłsudski czynem legionowym i zwycięstwem w 1920 r. Naczelnik Insurekcji przetrwał w sercach rodaków nie tylko jako zwycięzca spod Racławic, ale także jako ucieleśnienie moralnej prawości i zbratania się z polskim ludem.
Ważną sprawą dla Piłsudskiego było budowanie autorytetu wodza, czyli własnego. Autorytet zrastał się z legendą. Piłsudski świadomie ją budował.
Realizował romantyczny sen o szpadzie i wodzu, który okryty chwałą przywró- ci wolną i wielką Ojczyznę. Nie darmo od dziecka czytał biografie słynnych wodzów. Wychował się na „życiu” Napoleona, na romantycznej legendzie Ko- ściuszki i księcia Józefa. Zdawał sobie sprawę, jak ważne znaczenie dla wojska ma postać i mit wodza. Zdawał sobie sprawę, że ich legendę poprzedzała sława czynów wojennych. On o buławie marszałkowskiej wówczas mógł tylko śnić2.
W działalności politycznej i organizacji sił zbrojnych Piłsudski najczę- ściej odwoływał się do legendy Naczelnika Insurekcji Kościuszkowskiej. Już w czasach Kościuszki zaczęto spisywać jego życiorys i tłumaczyć fenomen popularności Naczelnika. Na ogół apoteozowano Kościuszkę i stawiano za wzór do naśladowania patriotom, podejmującym kolejne powstania. Podobnie było z mitem Komendanta J. Piłsudskiego, z tym że Kościuszko nie miał praktycznie „czarnej legendy”3.
1Artykuł jest rozbudowaną wersją wykładu „Kościuszko w legendzie Piłsudskiego”, który autor wygłosił 9 X 2014 r. na XXXI Międzynarodowej Konferencji Kościusz- kowskiej w Maciejowicach.
2 A. Kowalczykowa, Piłsudski i tradycja, Chotomów 1991, s. 145-147 i 161.
3 Sz. Kalinowski, Mit Józefa Piłsudskiego na Południowym Podlasiu. Rozprawa dok- torska, Lublin 2008.
Szczepan Kalinowski 8
Rola sztuki w budowaniu legendy Naczelników
Postać Kościuszki i dzieje powstania kościuszkowskiego były bardzo częstym tematem prac artystów, zwłaszcza w malarstwie4. Podobnie było z Piłsudskim, który pozował najwybitniejszym artystom epoki5. Ale byli też artyści, którzy malowali obu Naczelników, m.in. Wojciech Kossak i jego syn Jerzy, J. Malczewski, J. Mehoffer, A. Setkowicz. Szczególnie Komendant Le- gionów miał świadomość, że sztuka jest ważnym czynnikiem promocji idei niepodległościowej.
Relacje Piłsudskiego z reprezentantami inteligencji nakierowane były na początku XX w. na osobowości zdolne wesprzeć niepodległościowy czyn.
Stanisław Wyspiański, jako swój wkład finansowy na rzecz przyszłego po- wstania, ofiarował rysunek MB Częstochowskiej oraz przeznaczył 11 swych niedawno namalowanych pejzaży z widokiem na kopiec Kościuszki z per- spektywy swej pracowni, na poczet przyszłych funduszy.
Wbrew rzymskiej dewizie „Inter arma silent musae”, artyści legionowi tworzyli często wśród strzelaniny czy huku dział. W Legionach Polskich słu- żyło około 200 artystów. Dlatego Komendant J. Piłsudski stwierdził: Poszło przede wszystkim za nami, to co jest najpiękniejsze w kulturze polskiej – po- szła sztuka6.
Włączenie walk Legionów Polskich w łańcuch tradycji irredenckich, jako czwartego powstania narodowego, znalazło silne reperkusje w sztuce okresu I wojny światowej. Na pocztówce z 1914 r. „Hej kto Polak na bagne- ty!” anonimowego artysty, przygotowującemu się do walki oddziałowi patro- nuje T. Kościuszko. Artyści wprowadzali wybitnych bohaterów narodowych jako patronów toczącej się walki. Bojom Legionów obok ks. J. Poniatowskie- go i gen. J. Dąbrowskiego, najczęściej patronował T. Kościuszko. Ich popier- sia pojawiły się na medalu wybitym z okazji ogłoszenia aktu 5 listopada i 100-lecia śmierci T. Kościuszki7.
4 M.in. portrety pędzla J. Kosińskiego, J. Grassiego i K. Wojnikowskiego, liczne rysunki z insurekcji J. P. Norblina i A. Orłowskiego, obrazy: Przysięga Kościuszki F. Smuglewicza (1797) i M. Stachowicza (ok. 1816), Kościuszko pod Racławicami J. Matejki (1888) oraz Panorama Racławicka W. Kossaka, J. Styki (1892-1894) i in.; na Wawelu znajduje się pomnik konny Kościuszki (L. Marconi 1899). Poza Polską najwięcej pomników Kościuszki znajduje się w USA.
5 Komendanta m.in. malowali m.in.: T. Pruszkowski, L. Sleńdziński, J. Fałat, J. Kos- sak, K. Krzyżanowski, L. Wyczółkowski, L. Gottlieb, S. Janowski, S. I. Witkiewicz, a rzeźby były dziełem m.in.: K. Laszczki, S. Ostrowskiego, J. Raszki, E. Wittiga.
6 Cyt. za: Sz. Kalinowski, Szlakiem Legionów po Podlasiu, Biała Podlaska 2002, s. 65.
7 Temat ten wrócił po wielu latach w USA, gdzie wybito medal z profilami głów Kościuszki i Piłsudskiego z napisem: W HOŁDZIE NACZELNIKOM.
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… 9
W pracy Adama Setkowicza z 1915 r. Za przykładem bohaterów, le- gioniście prowadzonemu przez uskrzydlonego Geniusza towarzyszą postacie wybitnych wodzów, jadących na koniach, na czele z Naczelnikiem Insurekcji Kościuszkowskiej8. W innym obrazie Setkowicza z 1915 r. Naczelnik Józef Piłsudski w głównej kwaterze, artysta profetycznie użył tytułu – Naczelnik, powszechnie kojarzącego się z Kościuszką, a który Komendant otrzyma do- piero w 1918 r. W ukazanej scenie Piłsudski występuje w podwójnej roli. Jest dowódcą I Brygady, ale równocześnie, przez użycie historycznych analogii, jakby przywołanym z przeszłości „mężem opatrznościowym” na wzór Ko- ściuszki i Napoleona9.
W obrazie Setkowicza Pieśń strzelców Biały Orzeł, który towarzyszy grupom strzelców, symbolizuje żądną odwetu Ojczyznę. Strzelcy są widoczni na tle kopca Kościuszki – „świętej mogiły” Polaków, którzy wyglądają jak grono mścicieli wyprowadzane z jego wnętrza10.
8 A. Setkowicz (1875-1945) popularny pejzażysta i akwarelista z Krakowa, znany z licznych reprodukcji w czasopismach ilustrowanych oraz kart pocztowych, jednym z tematów w jego twórczości były Legiony i Komendant J. Piłsudski.
9 W. Milewska, M. Zientara, Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914-1918, Kra- ków 1999, s. 366.
10Tamże, s. 387.
Pieśń Strzelców – pocztówka ze zbiorów autora
Szczepan Kalinowski 10
Pocztówka ze zbiorów autora
Malarz pochodzący ze znanej rodziny artystów – Jerzy Kossak, był auto- rem obrazu Na progu wieczności (1935)11. Alegoryczna kompozycja przedsta- wia wchodzącego po schodach katedry wawelskiej Marszałka, który przechodzi właśnie w chwale do historii, a którego witają w swoim gronie ideowi antenaci – gen. T. Kościuszko i ks. J. Poniatowski. To samo przedstawienie było powie-
lone na kilku płótnach, jedna z replik była dedykowana córkom Piłsudskiego12. Obraz był wystawiony w pałacu „Pod Baranami” na Rynku krakowskim w dniu pogrzebu i oglądały go tłumy13.
Bojom Legionów Polskich naj- częściej patronowali trzej najpopularniejsi
„święci narodowi” – T. Kościuszko, ks.
J. Poniatowski i gen. H. Dąbrowski. Ar- tyści od początku wojny w swoich pra- cach eksponowali Naczelnika w chłop- skiej sukmanie i Komendanta w szarym mundurze. Piłsudski był więc jakby no- wym wcieleniem Kościuszki, a jego portre- ty siłą rzeczy nabierały „waloru kościusz- kowskiego”14.
W Krakowie 29 III 1916 r. Komendant J. Piłsudski, u którego w I Brygadzie słu- żyło wielu malarzy, zwiedził w Pałacu Sztuki przy Placu Szczepańskim „Wy- stawę Sztuki Legionowej”. W setną roczni- cę śmierci T. Kościuszki w Warszawie 6 V 1917 r. otwarto wystawę poświęconą Naczelnikowi Insurekcji w 1794 r., w uroczystości wziął udział J. Piłsudski.
Na czwartym zjeździe legionistów w Warszawie w 1925 r. Komendant, w długim przemówieniu, odniósł się do prac artystów, którzy idealizują w swo- ich dziełach znane postaci. Wspomniał, iż podczas internowania w Magde- burgu stworzył aforyzm: Nie rozumiem, dlaczego Kościuszko, co miał nos kulawy, na portretach z rokiem każdym staje się bardziej podobny do Apollina
11 Jerzy Kossak (1885-1955) syn Wojciecha, malarz, przedstawiciel realizmu, kilka obrazów poświęcił J. Piłsudskiemu i Legionom.
12 W. J. Wysocki, Józef Piłsudski w malarstwie i grafice, „Niepodległość i Pamięć”, t. XII z. 2005, s. 135. Autor błędnie przypisuje ten obraz ojcu malarza Wojciechowi Kossakowi.
13 K. Olszański, Jerzy Kossak, Wrocław – Warszawa – Kraków 1992 s. 27.
14 W. Milewska, M. Zientara, Sztuka Legionów…, s. 398
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… 11
belwederskiego? Fałsz legendy na portretach Kościuszki daje się odczuwać.
Bo każdy taki Kopciuszek-Kościuszek gdzieś pracował, że mu potem kopiec sypną, że imię jego każda mała dziecina musi znać i szeptać słowa zaczną: to wielkie imię, to wielkie wspomnienie. I dalej przytoczył wypowiedzi legunów:
Co to będzie z naszym Komendantem? Że to on, mając wąs sumiasty brwi krzaczaste, nie każe sobie dobrego portretu zrobić. Co my na portrety patrzy- my, to każdy inny. Rysują po prostu Komendanta tak, ażeby potem powiedzia- no, że takiego Piłsudskiego wcale na świecie nie było15!
Legenda Naczelników w poezji
T. Kościuszce i J. Piłsudskiemu poświęcono setki utworów literackich, z tym że Naczelnik Powstania z 1794 r. częściej inspirował autorów zagra- nicznych. W twórczości legionowych bardów Kościuszko pojawia się spora- dycznie. Poeci opiewają własne boje i pospiesznie budują legendę Komendan- ta I Brygady, która spycha w cień Kościuszkę. Wymarsz z krakowskich Ole- andrów prawie nikomu nie kojarzył się z przysięgą Kościuszki i obietnicą Racławic16. Podczas przemarszu w 1915 r. I Brygady i 4 pp. Legionów przez Lubelszczyznę i Podlasie, ważnym tematem propagandowym skierowanym przeciw Rosji, była martyrologia unitów17. Setna rocznica śmierci gen. T. Ko- ściuszki wypadła w czasie kryzysu przysięgowego i uwięzienia Piłsudskiego w Magdeburgu. Mit Kościuszki nie był eksponowany w propagandzie Legio- nów, ponieważ do kanwy toczącej się wojny z udziałem milionowych armii, nie można było wpleść nitki insurekcyjnej, szczególnie po chłodnym przyję- ciu w 1914 r. I Brygady w Kongresówce18.
Mit Naczelnika19 w poezji wyprzedził formalny dekret rządu Jędrzeja Moraczewskiego z 22 listopada 1918 r. Już w 1915 r. w wierszu Józefowi Piłsudskiemu autorstwa Reny Maryth pojawia się apostrofa – Naczelniku:
Naczelniku! Ciebie długo czekali – nie ludzie, Bo ludzie już nawykli do jarzma, co gniecie, Lecz czekała Cię ziemia najcudniejsza w świecie I łany, co śnią cicho o wolności cudzie20.
W 1916 r. Franciszka Arnsztajnowa21 w wierszu O Wodzu dostrzegła pa- ralelę szarego munduru i sukmany oraz zestawiła ze sobą trzy nazwiska i wyra- ziła myśl o Piłsudskim jako sukcesorze Kościuszki i ks. J. Poniatowskiego:
15 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, Warszawa 1937, t. VIII, s. 206-207.
16 K. Stępnik, Legenda Legionów, Lublin 1995, s. 143-144.
17 Sz. Kalinowski, Unici w poezji polskiej, Biała Podlaska 2002.
18K. Stępnik, dz. cyt., s. 154.
19 Naczelnikiem J. Piłsudski był w okresie 22 XI 1918 – 14 XII 1922 r.
20Rozkwitały pąki białych róż.., Wiersze i pieśni z lat 1908-1918 o Polsce, o wojnie, o żołnierzach, red. A. Romanowski, Warszawa 1990, s. 287.
Szczepan Kalinowski 12
Twój mundur próżny ozdób i galonów złota, Znajdzie się obok białej Kościuszki siermięgi, Jak relikwie pod szkło swe przyjmie je gablota, A młodzież przed nią składać będzie swe przysięgi.
W sercu Polaka wyrył wieczny chwały diament Dwoje imion: Kościuszko, Książe Józef...Dziecię Z ust matki swej na życia drogę, jak sakrament, Brało imion tych dwoje. Wodzu! Twoje – trzecie22.
W wierszu z 1917 r. napisanym w Moskwie, w 100-lecie śmierci Ko- ściuszki pt. Józef Piłsudski – Antoni Orłowski23 pisał:
Ma coś z Kościuszki i Traugutta Sławnego wodza imię ma. (...) Oto Naczelnik nasz i Wódz24.
Ten sam tytuł nadaje Komendantowi ofiarowany mu na imieniny utwór Jerzego Orwicza25:
Naczelniku Nasz mężny – niespożytej siły Masz w sobie skrę Kościuszki...26
W utworze Romana Kreczmara Na warcie z 1919 r. skierowane jest py- tanie retoryczne do Naczelnika Państwa:
Hej! i nigdyż nie przyśniła się sława?
Hej – i nigdyż nie szepnęły sny-wróżki, Że dla Ciebie, Komendancie, buława!
Naczelniku – puścizna Kościuszki27!
21 F. Arnsztajnowa (1865-1942) wybitna poetka Młodej Polski, m.in. wiersze Jego imię, Noc w Belwederze i Wodzowi – Twórcy, pisała sztuki teatralne, tłumaczka litera- tury angielskiej, działaczka POW w Lublinie.
22 F. Arnsztajnowa, Archanioł Jutra, Lublin 1924, s.19.
23 A. Orłowski (1869-1921) dziennikarz, satyryk i wydawca. Autor patriotycznych wierszy lirycznych, m.in. Na dzień 6 sierpnia i Wielki dzień Sejmu.
24 W blasku legendy, oprac. K. Jeżewski, Paryż 1988, s. 111.
25 Natalia Dzierżkówna ps. J. Orwicz (1861-1931), poetka, malarka, działaczka „So- koła”, autorka powieści o T. Kościuszce Żywot wodza narodu (1909) i Od Dubienki do Racławic (1924).
26 B. Urbankowski, Józef Piłsudski, marzyciel i strateg, Warszawa 1997, t. I, s. 269.
27 W. Wójcik, Legenda Piłsudskiego w polskiej literaturze międzywojennej, Katowice 1986, s. 141.
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… 13
W wizji literackiej („licentia poetica”) możliwe było spotkanie obu Na- czelników, jeszcze przed śmiercią Piłsudskiego. Janina Olszewska28 w wier- szu z 1919 r. Na Wawelu puentuje:
Wódz jak do brata wyciąga ramiona, A ten w sukmanie na pierś Jemu pada, Szepcąc „Twą mocą Polska wyzwolona”.
Echo zagrało i znów widmo znika.
A tylko Wisłą płynie szept tajemny Dzisiaj Naczelnik witał Naczelnika29.
Wacław Wolski30 w swoim patetycznym wierszu Józefowi Piłsudskiemu wskazuje Komendanta jako sukcesora gen. T. Kościuszki i Traugutta:
Żeś jest z ducha Kościuszków prawy Niobida, Żeś jej krew, łzy i mękę wziął w pierś Winkelrieda Żeś jest na ordynansie Jej pierwszy z żołnierzy31!...
Jan Brzechwa32 był autorem kilku wierszy poświęconych J. Piłsudskie- mu. W utworze napisanym po pogrzebie Marszałka pt. W niebie wskazuje na pobratymstwo dwóch wodzów, którzy jako pierwsi otrzymali w 1792 r. ordery Virtuti Militari ze zwycięskim wodzem w wojnie 1920 r.:
Będziesz mieszkał odtąd w niebie i nie zaznasz troski.
Jest u mnie pan Kościuszko i pan Poniatowski33(...)
W wierszu Henryka Zbierzchowskiego34 Legionista Pierwszej Brygady szeregom legionistów patronuje duch Kościuszki, narrator utworu z dumą powiada:
Wiedzie nas w boje wspomnienie Racławic i Sammo-Siery35.
28 J. Olszewska (1901- ?) artystka dramatyczna i poetka. Wydała osobny tom poświę- cony Marszałkowi pt. Józefowi Piłsudskiemu w hołdzie (wiersze 1914-1927)”.
29Tamże, s. 142.
30 W. Wolski (1898-1977), poeta, prozaik, dramaturg i krytyk teatralny związany z kręgiem Skamandra, uczestnik wojny w 1920 r. W opowieści o historii Polski Było tak (1935) eksponował zasługi J. Piłsudskiego.
31 W blasku legendy…, s. 131.
32 J. Brzechwa (1990-1966) właściwie Jan Wiktor Lesman, poeta, prozaik, autor po- pularnych wierszy dla dzieci, Piłsudskiemu poświęcił tom wierszy Imię wielkości (1938), jako ochotnik walczył w 1920 r. W latach 50. XX w. pisał wiersze gloryfiku- jące PZPR i ustrój socjalistyczny.
33 W blasku legendy…, s. 425.
34 H. Zbierzchowski (1881-1942) poeta, prozaik, dramatopisarz, bard Lwowa, laureat nagrody literackiej miasta Lwowa w 1928 r. i Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury w 1938 r., piszący pod pseudonimem literackim „Nemo”.
Szczepan Kalinowski 14
Zofia Zawiszanka36 - działaczka niepodległościowa w wierszu Nasz Naczelnik porównuje symboliczne ubiory obu Naczelników:
Czy widzisz postać tę w mundurze szarym? (…) Ten mundur równy jest białej sukmanie
Pierwszego naszych powstań Naczelnika.
Chłopski poeta Jan Szczawiej (1896-1983)37, w Rapsodzie żałobnym po śmierci Marszałka pisał:
Już rozległy się dzwony Już Wawel czeka w skupieniu
Cieniom Królewskim towarzysz snu przybędzie wiecznego.
(…) I Sobieski z Kościuszką zasłużonej ciszy Twej strzegą38...
Identyfikowanie Naczelników w poezji II Rzeczpospolitej było zjawi- skiem nagminnym. Miał w tym swój udział sam Piłsudski, przybierając wraz z objęciem władzy w kraju tytuł Naczelnika, jednoznacznie odwołując się tym samym do wodza Insurekcji. Wygląd Komendanta, jego ubiór, ruchy, rekwi- zyty, przyzwyczajenia – wszystko było w nim znaczące. Z wybitnych postaci historycznych na tę stylizację najmocniej wpłynęły: Kościuszko i Napoleon.
Naczelnik Insurekcji przetrwał w sercach Polaków nie tylko jako zwycięzca spod Racławic, ale także jako ucieleśnienie moralnej prawości i zbratania z prostym narodem. Jako wódz ukochany, w szarej sukmanie, niczym niemal nie wyróżniał się spośród swoich kosynierów. Podobnie szary mundur Ko- mendanta bez dystynkcji, upodabniał go do innych szeregowych legionistów.
Teatr ówczesnych czasów był również miejscem kształtowania patrio- tycznych uczuć społeczeństwa. Kilka razy w krakowskich teatrach była grana sztuka Kościuszko pod Racławicami39, na których był Piłsudski, m.in.
w Krakowie 29 III 1916 r. z Ludwikiem Solskim jako Naczelnikiem, w Wil- nie – 27 IV 1919 r., w Toruniu 5 VI 1921 r. Piłsudczycy już po śmierci swego
35 W blasku legendy…, s. 92.
36 Z. Gąsiorowska ps. Zawiszanka – poetka, prozaiczka i publicystka, pracowała w wywiadzie Legionów Polskich, należała do POW, była zwiadowczynią dostarcza- jącą J. Piłsudskiemu informacji o ruchach wojsk rosyjskich. Autorka: Nasz naczelnik Józef Piłsudski (ps. Przerowa 1917) oraz Świt wielkiego dnia. Opowieść z dzieciństwa Marszałka Piłsudskiego (1938).
37 J. Szczawiej (1896-1983), polski poeta oraz redaktor antologii i opracowań, pocho- dził z Ziemi Chełmskiej.
38 Cyt. za: J. Geresz, Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji Podlasia, [w:] Powstanie 1794 roku i tradycje kościuszkowskie na Podlasiu, red. J. Wojtasik, Siedlce 1997, s. 100.
39Kościuszko pod Racławicami – popularny dramat teatralny z 1880r. autorstwa Wła- dysława Ludwika Anczyca.
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… 15
wodza, uczęszczali na widowisko muzyczne Zygmunta Nowakowskiego pt.
Gałązka rozmarynu, którego prapremiera odbyła się 9 XI1938 r. Sztuka po- święcona Legionom od początku cieszyła się ogromnym powodzeniem, o czym świadczyły tłumy widzów i opinie recenzentów.
Symbol Kościuszki w działalności politycznej Piłsudskiego
Setna rocznica Insurekcji Kościuszkowskiej w 1894 r. była w Galicji inspiracją do tworzenia polskiego ruchu wojskowego. Z inicjatywy J. Piłsud- skiego 1908 r. powstał we Lwowie Związek Walki Czynnej.
Piłsudski w 1896 r. przedstawił Centralizacji plan wydania „Bibliotecz- ki historycznej robotnika polskiego”, która powinna objąć szereg broszurek traktujących o najważniejszych ruchach rewolucyjnych w Europie i na zie- miach polskich. Wśród nich, obok Wiosny Ludów w 1848r., Komuny Pary- skiej w 1871 i powstania w 1863 r., uznał postać Kościuszki, który może być wzorem dla kolejnego pokolenia Polaków walczących o niepodległość40.
Rewolucję klasową w Królestwie Polskim w 1905 r. Piłsudski chciał przekształcić w narodowe powstanie. Dla poparcia tej idei pozyskano S. Że- romskiego, S. Witkiewicza, B. Limanowskiego i S. Wyspiańskiego41.
Budując zręby polskich organizacji militarnych Piłsudski 6 IV 1913 r.
wykorzystał uroczystości kościuszkowskie we Lwowie i przyjął rewię Związ- ku Walki Czynnej oraz Drużyn Strzeleckich. W tym czasie spotkał się z wi- ceprezydentem Lwowa T. Rutkowskim, który potem wspominał: Jestem w dziwnym nastroju. Oto przed chwilą poznałem Pana, który swoją osobą i ideologią niezwykłe zrobił wrażenie. Ma w sobie coś z Tadeusza Kościuszki i Jana Henryka Dąbrowskiego. Jest nim Litwin z pochodzenia, Józef Piłsud- ski. Rutkowski stwierdził, że odegra on w naszych dziejach ogromna rolę42.
Wkroczenie do Królestwa Pierwszej Kompanii Kadrowej 6 VIII 1914 r.
otworzyło nową kartę w ojczystych dziejach. Legionistom wskazywano, że największą zasługą Naczelnika było świadome podjęcie ryzyka zbrojnego w 1794 r. Było to wyraźne nawiązanie do współczesności, gdzie postawiono znak równości pomiędzy wystąpieniem Kościuszki i jego jedynych prawdzi- wych następców – żołnierzy Legionów Polskich43. Podczas walk Legionów nad Nidą strzelcy śpiewali przeróbki hymnu porównujące Piłsudskiego do
40 L. Wasilewski, Józef Piłsudski jakim go znałem, Warszawa 1935, s. 14-15.
41S. Żeromski, Na broń – wspomnienie, [w:] W ćwierćwiecze zgonu, red. S. Bene- dykt, Londyn 1960, s. 77.
42 W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, Kraków-Łomianki 2006, t. I, s. 307.
43 W. Tokarz, Żołnierze kościuszkowscy, Kraków 1915, s. 7.
Szczepan Kalinowski 16
Medal bity w USA
Naczelnika Insurekcji 1794 r., bądź pieśń Dzięciołowskiego Komendancie, śpiewana na melodię Patrz Kościuszko na nas z nieba44.
Podczas obchodów 100-lecia śmierci Naczelnika w 1917 r. paralela na- suwała się sama – oto z minionego stulecia wyrósł wreszcie nowy wódz, któ- ry jak Kościuszko porwał nam duszę, zesłał nam zorzę, potęgę wiary, cudem swej miłości45. Obchody 100-lecia śmierci gen. T. Kościuszki w USA, które organizował Centralny Komitet Obrony Narodowej i w okolicznościowych mo- wach przedstawicieli KON wielokrotnie wskazywano Komendanta J. Piłsudskiego jako następcę Naczelnika.
Warszawski Komitet Robotniczy PPS rocznicę kościuszkowską uczcił rezolucją, w której przypomniał, że Ko- ściuszko podczas powstania „borykał się z wstecznictwem magnaterii szlachty”, a teraz boryka się z tym jego następca Józef Piłsudski. Odezwa PPS z 15 X 1917 r. kończyła się wezwaniem: Niech żyje pamięć Tadeusza Kościuszki!
Niech żyje spadkobierca jego myśli i czynów Józef Piłsudski! Niech żyje Repu- blika Ludowa! Niech żyje Socjalizm46! Ludowcy podkreślali mały udział chło- pów w uroczystościach kościuszkowskich w Krakowie i Warszawie: Boć przecie, kiedy wybuchła wojna, kiedy garść strzelców pod wodzą Piłsudskiego rzuciła się na Moskwę, na odwiecznego naszego ciemiężcę, powiedziało 9/10 Polski – to szaleństwo. Jak gdyby to, co uczynił Kościuszko, nie było takim samym szaleń- stwem (…) Uwielbiamy Kościuszkę, ale cośmy zrobili z Piłsudskim, jego następ- cą. (…) Doprawdy, kto nie rozumie, czym dziś dla Polski jest Piłsudski, czym są jego serdeczni żołnierze, niech nie plugawi swoją pochwałą grobu Kościuszki47.
Obchód kościuszkowski zorganizowali w 1917 r. także internowani w obozie w Szczypiornie legioniści Komendanta. Na Lubelszczyźnie sypano kopce pamięci gen. T. Kościuszki, m.in. w Tomaszowie Lubelskim, gdzie PSL zwołało ludowy wiec, na którym mówiono o żywym duchu Kościuszki – obecnie więzionym Józefie Piłsudskim48.
44 B. Urbankowski, Józef Piłsudski marzyciel i strateg, Warszawa 2014, s. 228.
45S. Duchińska, Trzy okruchy, s. 138.
46M. Mierzwińska, Gołąb i orzeł. Obchody rocznic kościuszkowskich w latach 1897 i 1917, Warszawa 1997, s. 92.
47Spadek Kościuszki, „Polak” nr 8 z 1917 r.
48M. Mierzwińska, Gołąb i orzeł…, s. 114.
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… 17
Niejednokrotnie sięgał Piłsudski dalej w głąb historii. Na różny sposób, raz z umiarem, kiedy indziej nie bez pewnej megalomanii zestawiał własne poczynania militarne, np. usprawiedliwiając dość ryzykowny atak na wojska rosyjskie w 1914 r. koło Nowego Sącza, z czynami ludzi, którzy byli od daw- na opromienieni legendą: z dziełem Napoleona, Księcia Józefa Poniatowskie- go, Kościuszki, a nawet Cezara.
Piłsudskiego zestawiano z Kościuszką już podczas obchodów stulecia śmierci przywódcy Insurekcji z 1794 r., jakie się odbyły w 1917 r. Jako Marsza- łek w okresie II Rzeczpospolitej, stosunkowo często wspominał sławę wodza Insurekcji i lubił sugerować, że jakoś go sam przypomina49. Po nieudanym zama- chu stanu w Polsce (pucz Januszajtisa) w nocy 4 I 1919 r., który miał na celu obalenie rządu Jędrzeja Moraczewskiego, Piłsudski zachował się łagodnie.
Obóz Naczelnika podkreślał, że oto, jak niegdyś Kościuszko, zawsze gotów jest przebaczać, ułaskawiać, godzić i wierzyć w dobre chęci swych nieprzyjaciół50.
W rocznicę Insurekcji Kościuszkowskiej, Piłsudski zorganizował 25 III 1919 r. w Warszawie centralne uroczystości z udziałem najwyższych władz od- rodzonej Rzeczypospolitej51. W Krakowie 19 X 1919 r. odbyło się święto zjed- noczenia armii polskiej. Po mszy św. w katedrze wawelskiej, Wódz Naczelny złożył wieniec na grobowcu Naczelnika z napisem „Kościuszce – Piłsudski”52.
Podczas Bitwy Warszawskiej w 1920 r. Wódz Naczelny przeżył satys- fakcję nie tylko z wstecznego pokonania Armii Czerwonej, ale też dokonał jakby korekty tragicznej historii gen. T. Kościuszki. Oto podległy mu oddział 15 pułku ułanów pod dowództwem płk W. Andersa 16 VIII 1920 r. brawuro- wą szarżą zniósł rosyjski oddział pod Maciejowicami53.
W inauguracyjnym numerze z 1922 r. „Podlaskie Nowiny Wyborcze”
w agitacji politycznej wykorzystały mit T. Kościuszki. Artykuł „Polsko! O kogo Ty się oprzesz!?”, poświęcony Naczelnikowi z 1794 r., zawierał aktualną para- lelę: Dzisiaj przez wszystkich czczony Kościuszko, wtedy był przedmiotem nie mniej podłej walki, jaka się i obecnie toczy przeciw Józefowi Piłsudskiemu.
Rabin Ozjasz Thon w żargonowym piśmie „Hajnt” w 1922 r. pisał: Piłsudski będzie najpiękniejszą postacią w historii Polski (…). Postać jego zapalać bę- dzie młodzież po wsze czasy do czynu, że kto wie czy Kościuszko nie utraciłby
49 A. Kowalczykowa, Piłsudski i tradycja..., s. 161, por. P. Cichoracki, Legenda i polityka, Kraków 2005, s. 213-219; Sz. Kalinowski, Mit Józefa Piłsudskiego na Południowym Podlasiu w latach 1918-1939, rozprawa doktorska, Lublin 2008.
50 Z. Zawiszanka, Nasz Naczelnik, Warszawa 1919, s. 27.
51 W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, Kraków Łomianki 2007, t. II, s. 192.
52 B. Urbanowski, Józef Piłsudski marzyciel…, s. 954.
53Tamże, s. 347.
Szczepan Kalinowski 18
nawet swej fantastycznej wielkości, gdyby osiągnął ostateczne zwycięstwo i został naczelnikiem państwa54.
Podczas wypoczynku na Maderze (1930-1931 r.), jak wspominała po- tem córka Wanda, Piłsudski z okna często spoglądał na dwa pagórki, które nazwał – kopiec Kościuszki i kopiec Wandy, tak jak w Krakowie55. W 1931 r.
do dobrego znajomego Artura Śliwińskiego profetycznie powiedział: Pocho- wają mnie na Wawelu, obok Kościuszki, zrobią jeszcze jednego bohatera na- rodu56. W następnym roku Piłsudski przyjął dr. Ludwika Góreckiego, wnuka Adama Mickiewicza, który wręczył Marszałkowi pamiątkę po T. Kościuszce w postaci jego polowego nożyka57.
Podczas uroczystości imieninowych 19 III 1933 r. odbył się w War- szawie spektakl teatralny „Żywe wizerunki bohaterów Polski. Od Chrobrego do Piłsudskiego”. Przedstawiono widzom kilkanaście najwybitniejszych po- staci historycznych, w tym gen. Kościuszkę. Na znaczkach pocztowych wy- danych z okazji XX-lecia odzyskania niepodległości zaprezentowano kilkana- ście zasłużonych postaci z ojczystych dziejów, w tym obok J. Piłsudskiego, również Kościuszkę58.
Obu Naczelników połączył Wawel, miejsce wiecznego spoczynku. Kon- dukt żałobny z trumną Marszałka 18 V 1935 r. kierując się ku katedrze, prze- chodził obok pomnika gen. T. Kościuszki. J. Piłsudski spoczął w krypcie św.
Leonarda, obok sarkofagów króla Jana III Sobieskiego i gen. T. Kościuszki59. Po śmierci obu Naczelników, ciało ich zostało wykorzystane jako pa- triotyczne symbole niezłomnych bohaterów. Serce Piłsudskiego po roku zo- stało uroczyście złożone obok prochów Matki na Rossie w Wilnie. Ciało Ko- ściuszki początkowo złożono w kościele w Solurze, aby w 1818 r. sprowadzić je ze Szwajcarii do Krakowa. Serce Naczelnika z Solury przez Mediolan trafi- ło w 1895 r. do Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu i w 1927 r.
zostało sprowadzone do Warszawy.
Kościuszko w pismach Piłsudskiego
W dyskusji o patriotyzmie pisał J. Piłsudski w 1902 r., iż może on mieć charakter szowinistyczny i występuje w państwach zaborczych oraz obronny, który wywołany jest napaścią i jest naturalną samoobroną praw narodowych.
54 Cyt. za: H. Pająk, Ponura prawda o Piłsudskim, Lublin 2005, s. 244.
55 Kalendarium…, t. IV, s. 218.
56 Tamże, s. 241.
57Tamże, s. 273.
58 H. Hein-Kircher, Kult Piłsudskiego i jego znaczenie dla państwa polskiego 1926- 1939, Warszawa 2008, s. 240.
59 Trumna z ciałem Piłsudskiego została w 1937 r. przeniesiona do krypty pod wieżą Srebrnych Dzwonów i do dziś nie została umieszczona w sarkofagu.
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… 19
W konkluzji stwierdza, że zdrowe jądro w patriotyzmie to: Ziemia nasza, która wydała Kościuszkę i Mickiewicza, widziała tych najlepszych patriotów walczących nie tylko z najazdem, lecz i niewolą ludu u własnych panów60.
W grudniu 1914 r. podczas walk Legionów pod Opatowcem, brygadier J. Piłsudski studiując mapę wojskową, wspominał: Lecz muszę zawsze domie- szać do swego przemyślenia terenu różne rzeczy, które są całkiem obce wojnie.
Tak więc i tutaj. Trafiłem na zabawny odcinek. Opowiadano mi, że w Winia- rach był Kościuszko i że lubił siedzieć tam, oglądając widok przeciwnego brze- gu Wisły. Jest jakoby w dworze w Czarkowej altana z kamiennym stołem, prze- chowywanym jako pamiątka po Naczelniku, który także bawił i przy tym stole siadywał. Wydaje mi się to legendą, gdyż nie umiem z danych historycznych, które posiadam, związać postaci Kościuszki z Winiarami czy Czarkową. (Zresz- tą pracy Kościuszki nie studiowałem dokładnie). A jednak jest przyjemnie my- śleć o tym, że gdy zagrzmią tu strzeleckie strzały, Kościuszko-Naczelnik patrzy na nas z najwyższego punktu – z Winiar. Śmieszny drobiazg, a jednak miły!61
Na bankiecie w hotelu „Bristol” 3 VII 1923 r. Marszałek po zrzeczeniu się przewodnictwa Ścisłej Rady Wojennej, wygłosił długie przemówienie do grona swoich zwolenników. Piłsudski akcentował m.in. fakt, iż piastował godność Naczelnika, jaką mógł szczycić się przed nim tylko jeden z Polaków:
Dla upiększenia mojej pracy, dla upiększenia moich wspomnień, dla honoru i zaszczytu moich dzieci dano mi miano, które u nas dziecko nieledwie, gdy wymawiać słowa polskie zaczyna, wspomina je z czcią – dano mi nazwisko
„Naczelnika”, imię, które łzy wyciska, imię człowieka, który, pomimo że umarł, żyje zawsze, wielkie imię Kościuszki. To imię Naczelnika nowotworzącego się państwa, Naczelnika, który w jednym ręku władzę cywilną i władzę wojskową ma piastować, któremu wyjątkowe prawa nadano, ażeby mógł w wyjątkowej sytuacji wyjątkową pracę dawać, to imię zostało mnie ofiarowane62.
W Warszawie w 1925 r. J. Piłsudski, który był wielokrotnie więziony przez władze carskie, wspominał, iż jednym z pierwszych po klęsce pod Ma- ciejowicami był T. Kościuszko i jego adiutant J.U. Niemcewicz. Marszałek wygłosił odczyt pt. „Psychologia więźnia” nawiązujący do przemocy sąsia- dów wobec Polaków: Dziecko rodziło się, jak gdyby predestynowane do ro- zumowania i myślenia o więzieniu. I gdy zaraz po upadku Polski mamy jedno imię, które najmniejsze dziecko powtarza obecnie, jako imię wiążące się z myślą i sercem polskim, imię Tadeusza Kościuszki, widzimy go, jako jednego z pierwszych prawie, osadzonych w więzieniu zaborców. Tadeusz Kościuszko, ranny pod Maciejowicami, wywieziony jest do nie gdzie indziej, jak do twier-
60 J. Piłsudski, Pisma..., t. II, s. 27.
61 Tamże, t. IV, s. 381.
62Tamże, t. VI, s. 29.
Szczepan Kalinowski 20
dzy Petropawłowskiej w Petersburgu. A imię tak głośne i rozgłośne, jak imię wielkiego Mickiewicza – jest również u wstępu życia złączone z więzieniem63.
Podczas przemówienia na zjeździe legionistów w Warszawie, 9 VIII 1925 r. do towarzyszy broni w przemówieniu wspominał o królewskim Krako- wie: Gdzie kolebka waszego życia? Hen, daleko mury prastarej stolicy Polski, stolicy z chwałą Jagiellonów, stolicy siły Chrobrych, wielkie śmiałe czyny, mury Wawelu. A na Wawelu śpią królowie, a obok kopiec Kościuszki sypią. (…) A ko- ło królewskich grobów w obcy mundur ubrany żołdak wartę trzyma. A kopiec Kościuszki w forty i armaty nie swoje, lecz obce ubrany64. Była to aluzja do faktu, że na Wawelu Austriacy urządzili swoje koszary, a kopiec Kościuszki został obudowany przez zaborcę murami obronnymi i koszarami.
Kolejny raz do Naczelnika Insurekcji 1794 r. odniósł się na zjeździe le- gionistów w Kielcach 8 VIII 1926 r. W swoim przemówieniu przypomniał swoją i Legionów „cierniową” drogę do postawionego celu: Hen, gdzieś na rubieży istnienia Polski dawnej, wyrasta dziwnie wielkie imię. Imię, któremu kurhany stawiają, imię, które dziecku małemu powtarza się jako imię wielkie i znajome-imię Tadeusza Kościuszki. Słońce zapadło i skryło się na długo, a On i Jego ludzie nie chcieli wierzyć, że słońce zgasło. Swoją wielką wiosnę życia spędzili oni, jak my, gdy bez światła, bez słońca życiodajnego biegliśmy w dniach sierpniowych w ułudę zorzy, która i dla nas mogła być tylko zorzą wieczorną, choć okazała się później, że była poranną. Te same im, co nam, towarzyszyły zjawiska. Ta sama była prawda świateł i prawda cieni. Tak samo jak ich – nas przeklinał rozsądek, tak samo jak Kościuszce, nam rzucano w oczy oszczerstwa, tak samo jak ich – nas niemoc deptała i mieszała z błotem65.
Na zjeździe legionistów w Wilnie 12 VIII 1928 r. Piłsudski przytoczył określenie, jakim obdarzył go jeden z przybyłych generałów z Rosji: Ni to Kośtiuszko, ni to Korsikan (…) O Korsykańcu marzyła młoda głowa, gdym biegał po tym mieście66. Wspomnienie żartobliwe, ale wprowadzające w do- borowe towarzystwo: Kościuszko, „Korsikan” – Napoleon, Piłsudski67.
Wieniawa68 w rozmowie z Piłsudskim (15 XII 1915 r.) wyraził zdzi- wienie, że zwalczają go różni patrioci, którym imię Kościuszki nie schodzi z ust, a przecież Komendant jest uosobieniem tradycji kościuszkowskich.
Piłsudski profetycznie odpowiedział: Rzecz tłumaczy się bardzo prosto. Po-
63J. Piłsudski, Pisma…, t. VIII, s. 174-175.
64Tamże, s. 198.
65 J. Piłsudski, Pisma..., t. IX s. 42-43.
66Tamże, s. 125-127.
67 A. Kowalczykowa, Piłsudski i tradycja…, s. 161.
68 Bolesław Ignacy Florian Wieniawa-Długoszowski (188-1942) generał Wojska Polskiego, dyplomata i wolnomularz; osobisty adiutant Komendanta, inicjator budo- wy pomnika Piłsudskiego w Rzymie.
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… 21
wołać się na Kościuszkę, posługiwać się jego imieniem, zachwycać się nim i solidaryzować z jego ideami może każdy bezkarnie, bez konsekwencji i kosz- tów. Bo Kościuszko nie żyje. Kto solidaryzuje się z mną musi płacić wysiłkiem, męką, trudem, ofiarą wolności z życia. Kiedyś, gdy mnie już nie będzie, będę miał także miliony zapalczywych i podobnie im nie ryzykujących wielbicieli.
Będę dla nich wzorem patrioty i duchowym wodzem narodu. Będą się powo- ływali na mnie i cytowali moje słowa przy każdej sposobności69.
Mit Kościuszki był mitem nadziei z symbolem chłopskiej sukmany i kosy postawionej na sztorc. Zwycięzca spod Racławic przetrwał w sercach Polaków jako ucieleśnienie moralnej prawości i zbratania z prostym ludem.
Mit Traugutta stał się mitem tragicznego Samotnika, który przez pół roku jako tajny dyktator kierował całą machiną powstania. Mit Piłsudskiego jest w ja- kimś sensie syntezą obu tych wielkich mitów. Z jednej strony uświęca konspi- racyjną trauguttowską pracę, z drugiej sakralizuje Naczelnika, który walczy jak Kościuszko w polu z otwartą przyłbicą. Chociaż Wódz prowadzi w okre- sie 1918-1920 kilka wojen jednocześnie, to kończy je zwycięstwami. I tu jest największa różnica: mit Piłsudskiego jest mitem Zwycięzcy, mity Kościuszki i Traugutta to mity pokonanych70.
Obaj Naczelnicy, obok Jana Pawła II mają najwięcej pomników w Pol- sce. Najbardziej okazałym w kraju upamiętnieniem są dwa kopce w Krako- wie. W 1823 r. była gotowa symboliczna mogiła – kopiec, który stał się jed- nym z najbardziej charakterystycznych symboli kultu Tadeusza Kościuszki.
Był on po śmierci Piłsudskiego bodźcem do usypania kurhanu Marszałkowi71. W kopcu – w sensie przenośnym i dosłownym – zawarła się historia Polski.
Uroczyste manifestacje, spontaniczne majówki, kaplica patronki Polski bł.
69 Kalendarium…, t. I, s.448-449.
70 B. Urbankowski, Józef Piłsudski: marzyciel i strateg, Warszawa 1998, t. I, s. 286.
71 Kopiec na krakowskim Sowińcu pamięci J. Piłsudskiego ma 36 m wysokości i jest o metr wyższy niż Kościuszki. Najwyższy kopiec Piłsudskiego na Podlasiu w uroczy- sku Majówka ma 12 m wysokości.
Kopce usypane na cześć Tadeusza Kościuszki
Szczepan Kalinowski 22
Bronisławy, ziemia z pól bitewnych, łączność z Polonią – to już nie tylko kult Kościuszki, ale dzieje całego Narodu z polską diasporą włącznie72.
Podobnie było z kopcem Niepodległości im. Marszałka J. Piłsudskiego, który był sypany w okresie II Rzeczpospolitej przez Polaków z kraju i emi- gracji. Ale jest tu różnica. Kościuszce sypano kurhan za pieniądze, Piłsud- skiemu bezinteresownie (sic!-SK)73.
Komendant inspirował się tradycją kościuszkowską, m.in. od oddziałów Kościuszki I Brygada Legionów Polskich przyjęła termin – obywatel, a w od- działach Komendanta żartobliwie dowódców nazywano „Kościuszkami”. Józef Piłsudski rozkochany w Kościuszce nie przypadkowo chodził w maciejówce i szarym mundurze, chciał w ten sposób podkreślić swoją przynależność do prostego ludu tak jak osoba, którą obrał sobie za wzór.
Najwyższy Naczelnik dla wyróżniających się oficerów i żołnierzy usta- nowił 11 IX 1794 r. dystynkcję w złotych obrączkach, z najchlubniejszym dla serc obywatelskich napisem: „Ojczyzna obrońcy swemu”. Podobnie ponad wiek później rozkazem z 6 VIII 1916 r. J. Piłsudski ustanowił odznakę hono- rową I Brygady Legionów Polskich „Za wierną służbę”. Oba odznaczenia wojskowe były nadawane zasłużonym żołnierzom zamiast orderów74.
Naczelnik cenił wartości moralne żołnierzy o czym pisał historyk Raw- ski: Na wieść o Maciejowicach- pisał i dostaniu się Kościuszki do niewoli
„upadły serca”. Właściwie dopiero teraz okazało się w pełni, jak wielkie było jego oddziaływanie moralne75.
Podobnie pisał o roli Wodza Naczelnego w Bitwie Warszawskiej w pamiętniku francuski gen. M. Weygand: Marszałek Piłsudski w ciągu trzech dni, jakie spędził pośrodku wojska, bezpośrednio przed rozpoczęciem swego uderzenia zelektryzował je, potrafił przelać ze swej duszy w dusze walczących swoją ufną wiarę i swoją wolę triumfalnego pokonania wszystkich przeszkód.
Nikt poza nim nie mógłby tego dokonać76.
Znakomity historyk Janusz Pajewski zestawił nazwiska obu Naczelników:
Rola, jaką w dziejach Polski odegrał Józef Piłsudski, niezależnie od tego, czy widzieć tu będziemy przede wszystkim negatywy czy przede wszystkim pozyty-
72 Pomniki T. Kościuszki na Podlasiu: Chotycze, Dołholiska, Kuzawka, Łomazy, Siedlce, Sosnowica, Terespol, Tuczna (dąb), Witulin, Włodawa; szlak kościuszkow- ski wzdłuż Bugu pokrywa się z walkami żołnierzy Marszałka w sierpniu 1920 r. Ja- nów Podl., Cieleśnica, Malowa Góra, Neple, Kuzawka, Terespol, Włodawa.
73 Sz. Kalinowski, Kopce Legionów Polskich i Komendanta na Podlasiu. „Lublin, Kultura i Społeczeństwo”, nr 7 z 2015.; por. J. Bukowski, Wojna na kopce, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza (Londyn), nr 263 z 2002, s. 17.
74 W okresie międzywojennym o polskich Naczelnikach światu przypominały dwa statki pasażerskie: SS „Kościuszko” i MS „Piłsudski”.
75 T. Rawski, Studia i materiały do historii wojskowości, t. XIV z 1968 r., cz. I, s. 228.
76 Cyt. w tłum. M. Kukiela, Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921, Londyn 1963, s. 664.
Dano mi nazwisko „Naczelnika”… 23
wy, była znaczniejsza, donioślejsza niż rola dziejowa Tadeusza Kościuszki.
(…) Piłsudski ciążył nad Polską przez ćwierć wieku. Ale czym innym jest dzia- łalność konkretna, realna, czym innym legenda. I tu legenda Najwyższego Naczelnika Narodu dominuje nad legendą Pierwszego Marszałka Polski. Le- genda Kościuszki to praca dla kraju, dla ludu, to cześć dla wysokich wartości etycznych. (…) Legenda Piłsudskiego to walka o niepodległość i kult wodza77. Kościuszko i Piłsudski już za życia stali się legendą i jednymi z najbar- dziej znanych Polaków w historii. Obaj spełniali wszelkie warunki, ażeby odgrywać pośmiertnie rolę – „bijącego w oczy” przykładu szczerego i ofiar- nego oddania się sprawie polskiej. Wyróżniała ich bezinteresowność w służ- bie publicznej78. Legenda gen. T. Kościuszki, bohatera trzech narodów, naro- dziła się jeszcze za jego życia i trwa przez ostatnie 200 lat. Gen. T. Kościusz- ko to jeden z najbardziej znanych i rozpoznawalnych na świecie Polaków, obok króla Jana III Sobieskiego, świętego Jana Pawła II i Marszałka J. Piłsud- skiego, z tym że mit Komendanta po wojnie był podtrzymywany na emigracji, bo w okresie PRL zszedł do podziemia.
Legenda Kościuszki i legenda Piłsudskiego mogły współżyć harmonij- nie w obrębie porozbiorowego i XX – wiecznego mitu polskiego, przedsta- wiały bowiem warianty patriotyzmu pozwalające zaaprobować całą tradycję niepodległościową i różne, określone przez historię formy walki. Piłsudski dla współczesnych był legendą i sam tworzył autolegendę. Nie robił tego z próż- ności, wiedział bowiem, co znaczą imponderabilia w świadomości społeczeń- stwa. Na pytanie z 1800 r. T. Kościuszki „Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość”?, pozytywną odpowiedź po 120 latach dał w 1918-1920 r.
Józef Piłsudski.
77 J. Pajewski, Postać dziejowa Józefa Piłsudskiego, [w:] Józef Piłsudski i jego legen- da, red. A. Czubiński, Warszawa 1988, s. 27-28.
78 Znani poeci Lechoń i Tuwim w korespondencji podkreślali, że „Dziadek forsy publicznej nie ruszy.”
24
Kościół parafialny w Hrudzie ok roku 1930
25
Robert Soldat
(Hrud)
Przyczynek do dziejów miejscowości Hrud do 1905 r.
Istnieje kilka teorii na temat powstania nazwy wsi Hrud. Jedna z nich mówi, iż pod wpływem działania języka polskiego przekształceniu uległa miejscowa nazwa Gród, od grodu, jaki przypuszczalnie mógł znajdować się na tym terenie. Choć jest to najczęściej spotykane wytłumaczenie nazwy miejscowości, brak jakichkolwiek dowodów na potwierdzenie tej tezy. Druga teoria mówi, że nazwa Hrud wywodzi się od białoruskiego słowa grud, gru- dok (hrudok). Słowo to oznacza miejsce, miejscowość, wieś czy przysiółek położone na wzniesieniu, nad rzeką, potokiem, otoczone bagnami, lasami i łąkami, czasami w trudno dostępnym miejscu1. Faktycznie Hrud położony był nad rzeczką Białką, na lekkim wzniesieniu. Lasy i łąki towarzyszą Hru- dowi do tej pory, zaś bagna to nieodległe tereny, kilka kilometrów od centrum w okolicznych lasach i na łąkach2. Trzecia, najmniej poznana i najbardziej ta- jemnicza teoria mówi, iż nazwa Hrud jest nazwą topograficzną od hrud (grąd), miejsce wśród bagien, prasłowiańskie grodЪ – wzniesienie, pierś3, jednak brak jakiegokolwiek wytłumaczenia szerszego tej kwestii. Zarówno w literaturze jak i innych źródłach pisanych próżno by szukać potwierdzenia lub zaprzeczenia dla tej teorii.
Co do nazwy miejscowości narosło wiele nieścisłości i legend. Jedna z nich mówi o tym, że na miejscu dzisiejszego Hruda stał średniowieczny gród warowny. Trudno jednak odnieść się w historyczny sposób do tej legen- dy. Żadne źródła pisane, które przetrwały do dziś nie wspominają o takowym grodzie. Prawdą jest to, że tereny te i ich okolice w czasach początków pań- stwa polskiego były zasiedlone. Wskazują na to archeologiczne badania po- wierzchniowe (AZP), przeprowadzane w roku 1991 przez mgr S. Żółkow- skiego wraz grupą archeologów konsultantów, w skład której wchodzili m.in.:
prof. A. Kempisty, doc. T. Węgrzynowicz, prof. M. Miśkiewicz, dr J. Budzi-
1 A. Józefowicz, Pogranicza kulturowe w legendach i podaniach Podlasia, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Organizacja i zarządzanie”, z. 65/2013, s. 12.
2 J. Janowicz, Likwidacja oficjalnego nazewnictwa Białostocczyzny pochodzenia białoru- skiego przez administrację rządową w latach 1921-2004. Scripta Manent, 2004, s. 189.
3 E. Szczodruch, (opracowanie), Odapelatywne nazwy osobowe. Na podstawie: Słow- nik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Odapelatywne nazwy osobowe, http://www.stankiewicze.com (dostęp: 5.05. 2017)
Robert Soldat 26
szewski4. Wyniki jednoznacznie potwierdzają fakt istnienia osady już od XI wieku na obszarze graniczącym z obecną wsią Hrud. Pierwotna osada umiej- scowiona była na piaszczystym wzniesieniu, górującym nad okolicą nieopo- dal cieku wodnego dopływu rzeczki Klukówki. Teren ten opasany był mokra- dłami i łąkami ze wszystkich niemalże stron5. Zapewne w okresach deszczów i roztopów wiosennych dotarcie do pierwotnej osady było nie lada wyzwa- niem. W odniesieniu do współczesności dawna osada leży przy drodze z Hru- da do Ossówki, niemalże na jej granicy, od strony Hruda. W tym miejscu na- leży również wspomnieć, iż na tym terenie i w jego okolicach archeolodzy znaleźli pozostałości wcześniejszych kultur z okresu starożytności, a nawet paleolitu i neolitu6. Grupa badawcza wskazywała na istnienie na tym terenie przedstawicieli kultury trzcinieckiej i wielbarskiej7, jednak wymaga to badań w większym zakresie, w tym wykopalisk.
Najstarsze ślady osadnictwa na terenie obecnego Hruda przypadają na XIII-XIV wiek. Koncentrują się one w dwóch miejscach. Na wschód od trak- tu biegnącego z Białej do Janowa, stanowisko położone jest na łagodnym sto- ku doliny niewielkiego, lewobrzeżnego dopływu rzeki Klukówki, tworzącego w tym miejscu „zatokę”. Teren jest piaszczysty i lekko wyniesiony ponad po- ziom podmokłych łąk (1,5-2m). Drugie miejsce to przeciwległy kraniec wsi (zachodni) w pobliżu dzisiejszych zabudowań parafialnych. Stanowisko ar-
4 AZP 20-48. Archiwum WUOZ w Lublinie – delegatura w Białej Podlaskiej. Wykaz obiektów zabytkowych – stanowisk archeologicznych – znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków gminy Biała Podlaska. Sporządzony na podstawie zarządzenia nr 85/2014 Wójta Gminy Biała Podlaska z dnia 1 grudnia 2014 r. w sprawie gminnej ewidencji zabytków gminy Biała Podlaska.
5 AZP 20-24, 43-47. Archiwum WUOZ …, dz. cyt.
6 Głównie stanowisko AZP 20 oraz 49. Archiwum Konserwatora …, dz. cyt.
7 Kultura trzciniecka stanowisko AZP 36, 46 i 47, wielbarska AZP 43. Archiwum WUOZ …, dz. cyt.
Hrud – AZP 43 – fragment ceramiki
z XIII/XIV wieku Hrud – fragment ceramiki AZP 43
młodszy przed rzymski do rzymskiego, prawdopodobnie kultura wielbiarska
Przyczynek do dziejów... 27
cheologiczne znajduje się na krawędzi dobrze ukształtowanego stoku doliny dopływu rzeki Klukówki. W obu przypadkach część stanowiska od strony po- łudniowej została prawdopodobnie zniszczona przez obecną zabudowę8.
Najstarsze ślady pisane do jakich udało się dotrzeć na temat Hruda wymieniają miejscowość wśród dóbr przekazanych w roku 1571 Radziwiłłom przez rodzinę Kiszków9. W tymże roku książę Mikołaj Sierotka posiadł tylko połowę Bialszczyzny, obejmującej wówczas miasto z dworami: Sworskim Grabanowem i Worgulami; z wsiami: Hrud, Grabanów, Worgule, Terebella, Sławacin, Wołkowola Szczosnowska i Klonowica10.
Przez kolejne lata Hrud był w posiadaniu rodziny Radziwiłłów podle- gając pod tworzone na potrzeby danego właściciela folwarki, administracyjnie przynależąc do hrabstwa bialskiego11. I tak już kilkadziesiąt lat po przejściu okolicznych ziem w ręce litewskiego rodu Aleksander Ludwik Radziwiłł12 zreformował wieś Hrud i utworzył folwark Hrud, prawdopodobnie pod koniec swojego życia, które trwało do 1654 roku13. Folwark w Hrudzie miał w po- siadaniu w tym czasie 125 włók ziemi, zaś w Roskoszy, do której należała część ludności Hruda – 20 włók14. Do czasu reformy Hrud należał do folwar- ku Cycyborskiego, na co wskazują pisma procesowe między Aleksandrem Ludwikiem księciem Radziwiłłem i Barbarą Mieleszkową z 1594 roku15. Folwark Hrud dość szybko znika z dokumentacji inwentarzowej hrabstwa bialskiego, zaś cała ludność przechodzi w podległość folwarku w Roskoszy.
8 Na zniszczenia wskazują opisy stanowisk AZP 31, 34 oraz AZP 33. Archiwum WUOZ …, dz. cyt.
9 Biblioteka Warszawska, Ogólnego zbioru tom 230, Pismo miesięczne poświęcone naukom, sztukom i sprawom społecznym, Rok 1898 – t. 3, Warszawa Wydawca ul. Warecka 14, 1898, s. 321.
10 Biblioteka Warszawska…, dz. cyt., s. 321;
11 Przynależność do hrabstwa bialskiego istniała od początku przejęcia dóbr Białej i okolic przez ród Radziwiłłów. Szerzej: Biblioteka Warszawska…, dz. cyt.
12Aleksander Ludwik Radziwiłł ur. 4 sierpnia 1594 w Nieświeżu, zm. 30 marca 1654 r.
w Bolonii.
13 Szerzej: Polski słownik biograficzny t. 30 (1987), Radwan – Reguła Tadeusz, t. 30 s. 150.
14J. Flisiński, Biała na Podlasiu, t. I. Dzieje miasta i okolic do 1795 roku, Biała Pod- laska 2012, s. 342.
15 Zapis z 1627 roku informujący o tym, że dane pochodzą z 1594 roku. AGAD, Dział XXIII Archiwum Radziwiłłów, teka 4 plik 5, s. 150-154, 159-160, 163. Akta granicz- ne. Proces graniczny między Aleksandrem Ludwikiem księciem Radziwiłłem i Bar- barą Mieleszkową w sądach: grodu brzeskiego, Trybunału Głównego Wileńskiego i Mińskiego i podkomorskim wiedzionego o zabór gruntów: Burwińskiego i Sawczy- na kata oraz o pobicie leśnika i zniszczenie lasu i zboża.
Robert Soldat 28
W roku 1714 wieś wymieniana jest w inwentarzu folwarku Roskosz16, zaś w 1725 w obszernym inwentarzu folwark Hrud nie jest już wpisany17. Ten stan trwa co najmniej do roku 1781, gdzie na mapach hrabstwa bialskiego folwark Hrud nie jest jeszcze ujmowany18. Hrud pojawia się za to w inwentarzu z roku 1794 już jako samodzielny folwark19, jednak nie cała ludność wsi do niego należy. Część wschodnia należała do folwarku Roskosz, zaś zachodnia do folwarku Hrud20. Podobna sytuacja ma miejsce w roku 181821.
Dokumenty z 1736 roku odnotowują istnienie gospody, należącej do folwarku Roskosz22. Leżała ona przy trakcie z Białej do Janowa, tuż za wsią, w kierunku północnym. W inwentarzach z XVIII wieku znajduje się obszerny opis zabudowań, należących do rodziny żydowskiej. Karczma stara...23 – tak opisywana w roku 1736, by już 4 lata później odremontowaną karczmę odno- towywać: Karczma za P. Boharewicza zbudowana. Izba z komorą i sień, z dy- lów ściany, jeszcze niepokryta. Do izdebki za P. Kapyera zbudowanej wrot nie mają...24
Wiek XIX to czas zastawnej własności Hruda i Roskoszy. W tym cza- sie wieś Hrud była własnością rodu Radziwiłłów z Białej, lecz zastawiana na- leżała formalnie do innych właścicieli, np. w roku 1822 Radziwłłowie oddali w zastaw Teodorowi i Ludwice z Kamieńskich Michałowskim Roskosz i Hrud za 243.541 złp25.
Ludność Hruda to bez wątpienia mieszanka kulturowa pogranicza rusko-litewsko-polskiego26. Najstarsze zapisy wymieniają kilka rodzin drob- noszlacheckich, przybyłych na te tereny z zachodu, prawdopodobnie z Ma-
16Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 3557.
17 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 123.
18 Mapa hrabstwa bialskiego z 1781 roku, J. Flisiński, Biała…, dz. cyt.
19 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 1331., s. 1-4, 10-11.
20 Wynika to z porównania dwóch inwentarzy z roku 1794 folwarku Hrud i folwarku Roskosz. AGAD, Dział XXV Archiwum Radziwiłłów, sygn. 1331. s. 1-4, 10-11 oraz sygn. 3559 s. 1-8.
21 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 1332.
22 Gospoda nie została ujęta w inwentarzach folwarku Roskosz z roku 1714, 1728 oraz inwentarzach hrabstwa bialskiego w latach 1729, 1731, pojawia się już w roku 1736 i zawiera szczegółowy opis zabudowań. AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 124-127, 3557.
23 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 127, s. 165.
24 AGAD, Archiwum Radziwiłłów, Dział XXV, sygn. 128, s. 228.
25 Biblioteka Warszawska…, dz. cyt., s. 322.
26Przez stulecia tereny te poddawane były silnym oddziaływaniom kulturowym, eko- nomicznym, społecznym i politycznym ze strony ludów i plemion zamieszkujących te tereny i okolice, a także przybyłym tj. Jaćwingowie, ludność białoruska, ukraińska, tatarska, żydowska, szerzej: A. Józefowicz, dz. cyt., s.12.
