Ja n Dą b r o w s k i
Gr o b y k u l t u r y ł u ż y c k i e j z Si e d l i s z c z a, p o w. c h e ł m s k i
Cmentarzysko w Siedliszczu, pow. chełmski, woj. lu belskie oznaczone jako stanowisko 2 zostało odkryte w 1965 roku przy kopaniu piasku. W ciem nym wypeł- nisku jamy znaleziono wówczas fragm enty kilku na czyń. Znalezisko trafiło do zbiorów prowadzonej przez mgr. F. Barana Izby Pamiątek w Gminnej Szkole Lice alnej w Siedliszczu, gdzie znajdowały się i inne zabytki archeologiczne (por. B. Bargieł, J. Libera 1989). Tę cera mikę przekazał następnie F. Baran autorow i artykułu. Uzyskawszy od mgr. Z. Ślusarskiego wiadom ość o tym odkryciu przeprowadziłem z ram ienia Instytutu H isto rii Kultury Materialnej (obecnie Instytutu Archeologii i Etnologii) PAN w 1967 r. krótkie badania sondażowe (J. Dąbrowski 1968, s. 86; 1969a, s. 85 n.). W następnym roku prace kontynuow ano przy w spółpracy dr. Z. Bu kowskiego i mgr. P. Zaręby (J. Dąbrowski 1969b, s. 86). Łącznie przekopano tu 4 ary, przeprow adzono także badania sondażowe na stan. 2 w M ajdanie Z ahorodyń skim, pow. chełmski oraz rozpoznano pow ierzchnio wo zniszczone stan. 3 (koło cm entarza parafialnego), także z m ateriałami kultury łużyckiej. Nie wiadom o natomiast, czy z kulturą łużycką m ożna łączyć jeden ze znalezionych w okolicy toporków kam iennych (B. Bargieł, J. Libera 1989, s. 35 nn.). Podczas badań wielką pom oc świadczyli nauczyciele i uczniow ie m iejscowe go liceum.
Materiały z Siedliszcza m im o wyrywkowości d a nych były niejednokrotnie cytowane w różnych p u b likacjach, przytaczanych w dalszych częściach tego ar tykułu. Wynikało to przede wszystkim z bardzo małej ilości wiadomości o kulturze łużyckiej na tym terenie, co dopiero ostatnio ulega pewnej popraw ie (S. Czopek 1997).
Badane stanowisko znajduje się na zachód od wsi przy gościńcu prowadzącym do Woli Korybutowej, na polu należącym wówczas do W. Kicińskiej z Sie dliszcza. Jest to północny stok niewielkiego wzgórza, opadający ku dolinie strum yka, za którą znajduje się stanowisko 2 w M ajdanie Zahorodyńskim . Plan tachymetryczny stanowiska wykonał w 1968 roku
m gr inż. A. Uhrynow ski, wtedy też naniesiono siatkę arową, ujednolicając oznaczenia wcześniejszych wyko pów (ryc. 1). Zgodnie z częstą wówczas praktyką ary oznaczano wedle dwóch osi, a to liczbowej, biegnącej z południa ku północy i literowej biegnącej ze w scho du n a zachód. Wykopy usytuow ane były obok miejsca odkrycia grobu 1, na szczycie wzgórza o wysokości 180,39 m n.p.m. Lokalizację grobów w obrębie siatki arowej przedstawia ryc. 1.
Ryc. 1. Siedliszcze, pow. C hełm , stan. 2. Plan wykopów. Zakre- skow ano obszar w ybierania piasku z zaznaczeniem p raw dopo dobnej lokalizacji grobu 1. Cyfry i litery oznaczają siatkę arową.
276 Ja n Dą b r o w s k i
Ka t a l o g
G r ó b 1. Ten num er nadano grobow i odkrytem u w 1965 roku przy wybieraniu piasku, kiedy to na głę bokości 0,6-0,7 (?) m w ciem nym wypełnisku znale ziono fragm enty naczynia. W zbiorach Izby Pamiątek określono tak jednak fragm enty pięciu naczyń, ich wzajemny związek nie jest więc pewny.
1. Klejone naczynie baniaste o powierzchniach wygładzanych, a zewnętrznej dołem lekko chro- powaconej. Barwa czarnobrunatna, przełom u jaśniejsza, domieszka gruboziarnista. Średnica największa wynosi 24,5 cm, dna 11 cm (ryc. 2). 2. Silnie przepalone fragm enty baniastego gładzo
nego naczynia o średnicy otw oru ok. 18 cm. Dalszy fragm ent tegoż naczynia pochodzi z są siedniego ara.
3. Dwa fragm enty esowatego naczynia zewnętrznie wygładzanego pod krawędzią, niżej silnie chro- powaconego, wew nętrznie wygładzanego. Barwa szaroczarna, domieszka gruboziarnista w dużej ilości. Średnica otw oru ok. 17 cm.
4. Fragm ent stożkowatej szyjki naczynia zew nętrz nie wyświecanego, wew nętrznie wygładzanego. Barwa zew nętrzna brunatnoczarna, w ew nętrzna i przełom - jasnobrunatna. Domieszka średnio- ziarnista, średnica otw oru 24 cm.
5. Wygładzany b runatny fragm ent wklęsłego dna naczynia. Domieszka średnioziarnista, średnica 11 cm.
G r ó b 2. Na głębokości 0, 39 m wystąpił kolisty za rys o średnicy ok. 0,8 m, zniszczony od południow e go w schodu przez piaśnicę. W przekroju stożkowaty o płaskim dnie, średnica ok. 0,6 m i miąższości 0,3 m. W ypełnisko tworzył jasnoszary piasek ze śladami spa lenizny.
1. Trzy fragm enty naczynia esowatego zewnętrznie lekko chropowaconego z rzędem odcisków palca p od krawędzią, wew nętrznie wygładzonego. Bar wa zew nętrzna i przełom u szarobrunatna, we w nętrzna szaroczarna. Domieszka średnioziarni sta, średnica otw oru 14 cm; największa 16 cm. 2. Fragm ent brunatnego gładzonego glinianego kó
łeczka (?) z otworkami. Domieszka średnioziarni sta, średnica 3 cm (ryc. 3; 2).
3. Trzy fragm enty brzuśców naczyń. 4. Dwa odłupki.
G r ó b 3. Na głębokości 0,45 m stw ierdzono zarys owal ny 1 x 1,5 m, o przekroju nieckowatym i miąższości blisko 0,6 m. W ypełnisko stanow ił ciem noszary zbi ty piasek z w kładkam i orsztynu i kilku kam ieniam i (ryc. 4).
Ryc. 4. Siedliszcze, pow. C hełm , stan. 2. Plan (A) i przekrój (B) grobu 3. Legenda: 1 - jasny piasek; 2 - szary piasek; 3 - kam ienie; 4 - poziom y orsztynu; 5 - glina; 6 - skorupy; 7 - węgle drzew ne.
278 Ja n Dą b r o w s k i
Ryc. 5. Siedliszcze, pow. C hełm , stan. 2. Plan (A) i przekrój (B) grobu 4. Legenda - por. ryc. 4.
1. Osiem fragm entów dużego naczynia wyświeca nego o w yodrębnionym dnie, barw y szaroczarnej. Domieszka średnioziarnista, średnica dna 10 cm. 2. Fragm ent placka o pow ierzchniach wyświeca
nych, zdobionego nieregularnym i liniam i i o t workam i. Barwa brunatna, średnica 25 cm. 3. Fragm ent ostro załam anego brzuśca pucharka (?)
wygładzanego, zdobionego przeciwstawnymi g ru pam i skośnych kresek. Barwa czerw onobrunatna, przełom u szarobrunatna, największa średnica
18 cm.
4. Jedenaście fragm entów średniej wielkości naczy nia o pow ierzchni zewnętrznej lekko chropowa- conej z guzkami p o d krawędzią, wewnętrznej wygładzanej. Barwa szarobrunatna, domieszka średnioziarnista.
5. Jedenaście fragm entów naczynia esowatego wy gładzanego, barw y brunatnoszarej, domieszka średnioziarnista.
6. O dłupek, fragm ent narzędzia wnękowego. 7. Przepalona kość.
Gr ó b 4. Zaznaczył się na głębokości 0,35 m jako roz
wleczony kolisty zarys o średnicy ok. 1,2 m, z kam ie nieniem n a stropie. W przekroju cylindryczny o m iąż szości 0,46 m. W ypełnisko tworzył szary zbity piasek z m ałym i kam ykam i i wkładkami orsztynu (ryc. 5).
1. D robny fragm ent krawędzi brunatnego naczynia zdobionego otw orkam i po d krawędzią.
2. Dziewięć fragm entów brzuśców dwóch dużych chropowaconych naczyń.
3. Cztery fragm enty brzuśca dużego gładzonego naczynia.
4. Trzy fragm enty brzuśca małego wyświecanego naczynia.
Gr ó b 5. Bezpośrednio pod warstwą próchniczną od głę
bokości 0,3 m wystąpiły w jasnym piasku fragmenty cera miki. Wyraźne ich skupisko zaznaczyło się na głębokości 0,42 m - odkryto liczne fragmenty naczynia 1 zawiera jącego węgle drzewne i rozłożone kości oraz fragmenty kilku dalszych naczyń. Miąższość skupiska 0,32 m.
1. Naczynie baniaste wygładzane, dołem silnie chro- powacone, barw a b ru n atn a z czarnym i plamami. Domieszka średnioziarnista, w masie chropowa- cenia - gruboziarnista. Średnica dna 14,5 cm, największa brzuśca 35,5 cm, otw oru - 24,5 cm; wysokość 32 cm (ryc. 6).
2. Liczne fragm enty naczynia esowatego zdobio nego guzkami po d krawędzią. Powierzchnia zew nętrzna słabo chropowacona, w ew nętrzna wygładzana, barw a czerw onobrunatna, dom iesz ka średnioziarnista. Średnica otw oru ok. 16 cm.
Ryc. 6. Siedliszcze, pow. C hełm , stan. 2. Naczynie z grobu 5. Fot. S. Biniewski.
3. Liczne fragm enty brzuśca dużego naczynia ze wnętrznie pionow o przecieranego, wew nętrznie wygładzanego. Barwa zewnętrzna szaroczarna, wewnętrzna i przełom u brunatna, domieszka gruboziarnista.
4. Cztery fragm enty naczynia o niew yodrębnionym dnie, barw y zewnętrznej szarobrunatnej, we wnętrznej i przełom u szaroczarnej. Powierzchnie wygładzane, powyżej chropowacone, domieszka średnioziarnista. Średnica dna 10 cm.
5. Fragment zdeformowanej nóżki słabo gładzo nego pucharka (?) barw y brunatnej. Domieszka średnioziarnista.
6. Cztery fragm enty średniej wielkości naczynia ze wnętrznie silnie chropowaconego, wew nętrznie wygładzanego, barw y brunatnoszarej, domieszka średnioziarnista.
7. Drobny fragm ent naczynia kultury pucharów lejkowatych.
8. Rdzeń odłupkowy.
9. Fragmenty przepalonych kości.
G r ó b 6 . Na głębokości 43 cm uchwycono słabo czy telny owalny (ok. 0,8 x 1 m ) zarys od strony p ołu d n io wej wyraźnie ciemniejszy (ślad po drzewie). Przekrój stożkowaty o płaskim dnie, wypełnisko tworzył szary piasek z poziom am i orsztynu, ciemniejszy przy dnie; miąższość 0,42 cm.
1. Dwa fragm enty niew yodrębnionego dna szaro- czarnego wygładzanego naczynia, od w ew nątrz ślady modelowania. Domieszka gruboziarnista, średnica 11 cm.
2. Sześć drobnych fragm entów brzuśców kilku n a czyń.
G r ó b 7 . Na głębokości 0,44 m wystąpił słabo widoczny kolisty zarys o średnicy ok. 0,8 m. Miąższość wynosiła 0,2 m, a dno było płaskie. W ypełnisko tworzył jasny piasek z poziom am i orsztynu, a m ateriał zabytkowy występował przy stropie.
1. Cztery fragm enty naczynia barw y szarobrunatnej z otworkami p o d krawędzią. Powierzchnia zew nętrzna przecierana, w ew nętrzna wygładzana. Domieszka średnioziarnista, średnica otw oru 12 cm.
2. Fragment brzuśca gładzonego naczynia.
G r ó b 8 . Na głębokości 0,22 m odkryto skupisko sko rup i kamieni, a 10 cm niżej zaznaczył się kolisty zarys o średnicy ok. 0,8 m, w przekroju cylindryczny, silnie uszkodzony kretow inam i (ryc. 7). Wypełnisko to szara wy piasek z ciem niejszymi wkładkami oraz kam ienia mi. W północnej jego części odkryto grocik krzem ien ny, w górnej zalegały fragm enty naczynia 2 (znalezione także w warstwie), a w środkowej naczynia 3. Inwentarz
grobu opublikowano (J. Dąbrowski 1972, tabl. XXVI; J. Dąbrowski, A. Gardawski 1979, tabl. XXVIII).
1. Uszkodzony grocik z wydzielonym trzonkiem . Długość zachowana 1,9 cm (ryc. 8: 4).
2. Siedem fragm entów wygładzanego naczynia baniastego zdobionego nad załom em nieregular nymi, zachodzącym i na siebie przeciwstawnymi grupam i skośnych kresek. Barwa szaroczarna, domieszka gruboziarnista, średnica otw oru ok. 19 cm (ryc. 8: 7).
3. Esowate brunatnoszare naczynie zdobione
param i guzków p od krawędzią. Powierzchnia zew nętrzna silnie chropowacona, w ew nętrzna wygładzana, domieszka gruboziarnista. Średnica dna ok. 13 cm, największa 30 cm; otw oru 25,5 cm; wysokość 32 cm (ryc. 8: 11).
4. Uszkodzony brunatnoszary wygładzany pucharek zdobiony rzędem nakłuć i grup skośnych kresek. Domieszka drobnoziarnista, średnica dna 6,5 cm; największa 15 cm, otw oru 11 cm; wysokość 13,5 cm (ryc. 8: 10).
5. Cztery fragm enty silnie spieczonego placka, zdo bionego rzędam i wykonanych od dołu otworków i krzyżującymi się liniam i rytym i. Barwa brunat- noczerwona, przełom u szaroczarna. Domieszka średnioziarnista, średnica 28 cm (ryc. 8: 1). 6. Liczne fragm enty górnej części naczynia ban ia
stego. Powierzchnia zew nętrzna wyświecana, w ew nętrzna wygładzana, barw a b ru n atn a z sza- roczarnym i plam am i, w ew nętrzna i przełom u szaroczarna, domieszka gruboziarnista. Średnica otw oru 18 cm; największa 23,5 cm (ryc. 8: 8). 7. Fragm ent jasnobrunatnej wygładzanej misy. D o
mieszka średnioziarnista, średnica otw oru 16 cm (ryc. 8: 5).
8. Pięć fragm entów brunatnoszarej wygładzanej misy, zdobionej przebitym i dw ustronnie otw or kami, a od w ew nątrz odciskam i palcowymi. D o mieszka średnioziarnista, średnica otw oru 29 cm (ryc. 8: 2).
9. Trzy fragm enty naczynia esowatego, zdobionego guzkam i p o d krawędzią. Powierzchnia zew nętrz na słabo chropowacona, w ew nętrzna wygładza na, barw a zew nętrzna i przełom u brunatnoszara, w ew nętrzna czarna. Dom ieszka średnioziarnista, średnica otw oru 15 cm (ryc. 8: 3).
10. Cztery fragm enty silnie spieczonego naczynia ba niastego barwy czerwonobrunatnej z czarnymi plamami. Powierzchnie wyświecane, domieszka gruboziarnista, średnica otw oru 20 cm (ryc. 8: 12). 11. Sześć fragm entów słabo gładzonego naczynia
esowatego szarobrunatnego, zdobionego dwoma rzędam i odcisków paznokcia. Dom ieszka śred nioziarnista, średnica otw oru 17 cm (ryc. 8: 9).
28ο Ja n Dą b r o w s k i
282 Ja n Dą b r o w s k i
12. Fragm ent jasnobrunatnego naczynia esowatego zdobionego ornam entem palcowym. Powierzch nia zew nętrzna silnie chropowacona, w ew nętrz na wygładzana. Domieszka średnioziarnista, średnica otw oru 22 cm (ryc. 8: 6).
13. Rdzeń odłupkowy, dwa odłupki retuszowane, w tym jeden z m ikrołuskaniem .
Gr ó b 9. Na głębokości 25 cm zaobserwow ano słabo
czytelny kolisty zarys o średnicy ok. 0,8 m. W przekro ju kształt nieckowaty, wypełnisko tworzył szary piasek ograniczony i poprzecinany poziom am i orsztynu miąższości 0,43 m. Ceramikę stw ierdzono tylko przy stropie.
1. Dwa fragm enty naczynia esowatego (?) wygła dzanego, z przebitym od w ew nątrz otworkiem p o d krawędzią. Barwa zew nętrzna i przełom u brunatnoszara, w ew nętrzna - szaroczarna. Śred nica otw oru 19 cm (ryc. 9: 1).
Gr ó b 10. Na głębokości 0,25 m wystąpił owalny (ok.
1 x 1,2 m ) słabo czytelny zarys w przekroju nieckowaty,
silnie rozwleczony. W ypełnisko stanow ił szary piasek z jasnym i wkładkam i i poziom am i orsztynu m iąższo ści 0,32 m.
1. Kilkanaście fragm entów średniej wielkości n a czynia o lekko wychylonej krawędzi, zew nętrzna lekko chropowaconego, wewnątrz wygładzanego. Barwa zew nętrzna szarobrunatna, w ew nętrzna i przełom u brunatna. Domieszka średnioziarni sta.
2. Trzy fragm enty dwóch naczyń wygładzanych.
Gr ó b 11. Na głębokości 21-23 cm stwierdzono na ok.
6 m 2 nieregularne rozwleczenie w postaci w ydłużo nych plam oraz kilku śladów po drzewach, ze znaczną ilością fragm entów ceram iki i bryłek zbitej gliny. Prze cięcie go profilem pozwoliło stwierdzić w południow o- wschodniej części słabo czytelny zarys szarego piasku zalegający na warstwie gliniastej, zniszczony przez jam ę zwierzęcą i ślad po drzewie. Miąższość zarysu wynosiła ok. 0,3 m, a rozwleczenia sięgały 0,35 m niżej.
1. Liczne fragm enty dużego naczynia o słabo wy odrębnionym dnie. Barwa bru n atn a z czarnymi
plamami, pow ierzchnie wygładzane, zew nętrzna także przecierana, domieszka gruboziarnista. Średnica dna 14,5 cm.
2. Dolna część dużego naczynia o powierzchni zewnętrznej słabo chropowaconej, wewnątrz wygładzanej. Barwa zewnętrzna brunatna, we wnętrzna i przełom u szarobrunatna, domieszka średnioziarnista. Średnica dna 14 cm.
3. Przepalony fragm ent gładzonego naczynia eso watego zdobionego rzędem głębokich dołków. Domieszka gruboziarnista, średnica otw oru ok. 18 cm.
4. Niewyodrębnione dno wygładzanego naczynia barwy brunatnej. Domieszka średnioziarnista, średnica 10 cm.
5. Fragment średniej wielkości półkulistej wygła dzanej misy. Barwa szarobrunatna, domieszka średnioziarnista.
6. Dziewięć fragm entów brzuśca lekko chropow a- conego naczynia. Barwa zew nętrzna brunatna, wewnętrzna i przełom u szarobrunatna. Dom iesz ka średnioziarnista.
7. Kilka złuszczonych fragm entów naczyń.
8. Fragment odłupkowego rdzenia i zaczątkowy rdzeń odłupkowy.
9. Przepalona kość.
Jako grób 12 oznaczono szary wydłużony zarys m ię dzy grobami 13 a 15 o wym iarach ok. 1 x 1,5 m z nie wielką ilością ceram iki na stropie. Jest to zapewne w ar stwa rozwleczenia któregoś z sąsiednich pochówków.
Gr ó b 13. Na głębokości 0,41 m wystąpił nieregularny
owalny zarys (ok. 1,4 x 1,7 m) zniekształcony kretow i- nam i, a od południow ego-zachodu śladem po drzewie. O kilka centym etrów niżej w yodrębniono zarys kolisty o średnicy ok. 1 m, w przekroju cylindryczny. W ypeł nisko tworzył ciem noszary piasek, miąższość 0,12 m. Połączony warstwą rozwleczenia z grobem 15.
1. Pięć fragm entów naczyń, w tym dwóch dużych (jedno chropowacone).
Gr ó b 14. Na głębokości 0,48 m zaznaczył się zniekształ
cony owalny zarys (ok. 0,85 x 1,3 m). W przekroju m iał płaskie dno o średnica ok. 0,9 m i rozchylone ścianki. Wypełnisko tworzył szary piasek z jasnym i wkładkami, ograniczony poziom em orsztynu, miąższość 0,2 m.
1. Sześć fragm entów brzuśców naczyń chropowa- conych.
Gr ó b 15. Na głębokości 0,4 m stwierdzono silnie
zniekształcony przez kretow iny i poprzerastany korze niam i zarys, lepiej czytelny o 10 cm niżej jako kolisty o średnicy 0,9 m. W przekroju kształt cylindryczny, wypełnisko tworzył szary piasek poprzecinany p o
ziom am i orsztynu, na głębokości 0,8 m stwierdzono skupisko skorup naczynia 1 i kilka węgli drzewnych; miąższość 0,65 m.
1. Liczne fragm enty kulistego wygładzanego n a czynia, barw y czarnej, przełom u brunatnoszarej. Dom ieszka drobnoziarnista. Średnica dna 11 cm, największa 39; otw oru 26 cm, wysokość 31,5 cm (ryc. 10: 3).
2. Sześć fragm entów dolnej części dużego wygła dzanego czarnego i silnie spieczonego naczynia 0 niew yodrębnionym dnie. Dom ieszka średnio ziarnista, średnica dna 14,5 cm.
3. Liczne drobne fragm enty dużego chropowacone- go brunatnego naczynia. Domieszka średnioziar nista.
Gr ó b 16. Na głębokości 0,4 m wystąpił kolisty zarys
o średnica ok. 1 m. z dużym fragm entem naczynia na stropie. W przekroju zarys cylindryczny, wypełnisko stanow ił szary piasek, ograniczony od dołu poziom em orsztynu. Miąższość 0,18 m.
1. Fragm ent słabo gładzonego dużego naczynia barw y zewnętrznej żółtobrunatnej, w ew nętrzna 1 przełom u czarnej. Dom ieszka gruboziarnista.
Gr ó b 17. Na głębokości 0,32 m zaznaczyło się duże
rozwleczenie, uszkodzone od północnego-w schodu współczesnym wkopem. Kilka cm poniżej stwier dzono uszkodzony kolisty zarys o średnicy ok. 1,2 m. W ypełnisko tworzył szary piasek, przecięty i ograni czony poziom am i orsztynu, z kilku jam am i zwierzę cymi. W przekroju kształt nieckowaty (?) o miąższości 0,4 m.
1. Dwa fragm enty cylindrycznej szyjki naczynia
wygładzanego, szarobrunatnego. Dom ieszka
średnioziarnista, średnica otw oru ok. 20 cm (ryc. 9: 5).
2. Fragm ent wygładzanego placka barw y zew nętrz nej brunatnej, wewnętrznej i przełom u szaro brunatnej. Domieszka średnioziarnista, średnica
19 cm (ryc. 9: 3).
3. Kilkanaście fragm entów dużego naczynia ze w nętrznie silnie chropowaconego, w ew nątrz wygładzanego. Barwa zew nętrzna brunatna, w ew nętrzna i przełom u szaroczarna, dom iesz ka gruboziarnista. Średnica otw oru ok. 18 cm (ryc. 9: 2).
4. Fragm ent wygładzanej brunatnoczarnej misy półkulistej. Domieszka średnioziarnista, średnica otw oru 18 cm (ryc. 9: 4).
5. Fragm ent krawędzi małego czernionego naczynia wygładzanego, domieszka drobnoziarnista. 6. Drobny fragm ent brzuśca dużego naczynia zdo
bru-284 Ja n Dą b r o w s k i
Ryc. 10. Siedliszcze, pow. C hełm , stan. 2. C eram ika: 1 ,2 ,4 - grób 21; 3 - grób 15.
natna, przełom u szaroczarna, domieszka średnio ziarnista.
7. Dwa fragm enty dużego wygładzanego naczynia.
8. Fragm ent taśmowego ucha naczynia.
9. Dziesięć fragm entów brzuśców trzech naczyń chropowaconych.
10. O dłupek i narzędzie wnękowe.
Gró b 18. W północnej części dużego rozwleczenia za obserw ow ano na głębokości 0,3 m słabo czytelny za rys kolisty o średnicy ok. 1 m. Zarys w przekroju jest nieckowaty, w ypełniony szarobrunatnym piaskiem i ograniczony poziom em orsztynu. Miąższość 0,25 m, nieliczne fragm enty ceram iki występowały w górnej części wypełniska.
1. Fragm ent wychylonej krawędzi średniej wielko ści brunatnego słabo gładzonego naczynia. D o m ieszka średnioziarnista.
2. Jedenaście fragm entów brzuśców naczyń gładzo nych.
G ró b 19. N a głębokości 0,47 m wystąpił rozwleczo ny i uszkodzony jam ą zwierzęcą zarys w przybliżeniu kolisty o średnicy ok. 0,9 m. W przekroju m a kształt nieckowaty (?) o miąższości 0,12 m, zniekształcony rozmywami. W ypełnisko tworzył szary piasek ograni czony poziom em orsztynu, m ateriał zabytkowy wystę pow ał przy stropie.
1. Sześć drobnych fragm entów brzuśców naczyń chropowaconych.
G ró b 20. Na głębokości 0,5 m zaobserwowano roz wleczony podłużny zarys z fragm entam i ceramiki, na stropie, w profilu mający kształt nieckowaty o średnicy ok. 0,6m. W ypełnisko stanow ił piasek szary, nad dnem ciemnoszary, poprzecinany poziom am i orsztynu. Grób ten - o miąższości 0,62m - wkopano w klin zmarzli- nowy.
1. Cztery fragm enty słabo gładzonego esowatego naczynia barw y brunatnej, a przełom u szaroczar- nej. Domieszka gruboziarnista, średnica otw oru
i największa ok. 18 cm.
2. Fragm ent brzuśca dużego brunatnego wygładza nego naczynia dwustożkowego. Domieszka śred nioziarnista.
3. Kilkanaście drobnych fragm entów brzuśców na czyń, w tym dwa przepalone.
G ró b 2 1. Na głębokości 0,5m wystąpił rozwleczony za rys (ok. 1 x 2 m ) z wyraźnym śladem drzewa w środku. W przekroju stwierdzono zniekształcony kształt niecko waty o średnicy ok. 1,1 cm i miąższości 0,5m. W ypeł nisko jam y stanowił szary piasek, przy ścianach i dnie szaroczarny z kam ieniam i (ryc. 11). M ateriał zabytkowy występował na całej głębokości. Inwentarz grobu opub likowano (J. Dąbrowski 1972, tabl. XXV: 6-8).
1. Siedem fragm entów naczynia esowatego słabo gładzonego o krawędzi pogrubionej i głęboko nacinanej. Barwa brunatnoszara, przełom u sza roczarna. Dom ieszka gruboziarnista, średnica o t woru 23 cm (ryc. 10: 1).
2. Fragment naczynia esowatego zdobionego pod krawędzią głębokim i skośnymi nacięciami. Po wierzchnie wygładzane, zewnętrzna tw ardym narzędziem. Barwa brunatna, przełom u szaro brunatna, dom ieszka gruboziarnista. Średnica otworu 25; największa 25,5 cm (ryc. 10: 4). 3. Fragment szarobrunatnego ciężarka tkackiego (?)
nierównego i słabo gładzonego. Domieszka śred nioziarnista w niewielkiej ilości, średnica p o d stawy 4,5 cm; wysokość zachowana 4,8 cm (ryc.
10: 2).
4. Trzy fragm enty brzuśca czernionego naczynia. 5. Dwa odłupki, w tym m ikroretuszow any i narzę
dzie wnękowe.
6. Dwie przepalone kości.
Na cmentarzysku stw ierdzono następujący układ warstw: próchnicę orną o miąższości 22-30 cm tworzy brunatna piaszczysta ziemia z niewielką ilością m ate riału zabytkowego. Poniżej wystąpił zbliżonej grubości jasnożółty piasek, zalegający na jasnym ławicowanym piasku z poziom am i orsztynu. Zabytki występowały do głębokości 30 cm; przy szczycie wzgórza do 65 cm. Ze względu na to, iż m ateriały kultury łużyckiej p o chodzą niewątpliwie ze zniszczonych orką, korzeniam i drzew lub wkopam i zwierzęcymi grobów (za czym przemawia też znaczna przewaga ceram iki gładzonej nad chropowaconą) całość zabytków opisano łącznie.
C eram ika średniow ieczna i now ożytna występowała przeważnie w warstwie próchnicznej.
Zn a l e z i s k a l u ź n e
1. Na głębokości 20 cm w warstwie próchnicy w północnej części ara 8F znaleziono fragm ent wa piennej formy odlewniczej do produkcji sierpa i szpili (ryc. 3: 1) o wym iarach 3,2 x 2,3 x 1,4 cm; publiko w ana (J. Dąbrowski 1969a, s. 85, ryc. 1: 2; 1972, s. 152, ryc. 25: a; T. M alinowski 1982, s. 249 n.; M. Gedl 1995, s. 91 n., Taf. 33: 663).
2. Na głębokości 27 cm w jasnożółtym piasku na arze 7G odkryto fragm ent krzem iennego płoszcza (ryc. 12: 1) z krzem ienia kredowego pochodzenia p ołu d n io wo-wschodniego, o wym iarach 5,4 x 3,3 x 0,7 cm.
3. Na głębokości 32 cm w jasnożółtym piasku na arze 9E zalegał uszkodzony grocik trzoneczkow aty z zadzioram i (ryc. 12: 2) z krzem ienia kredowego. W ym iary 2,8 x 1,5 x 0,4 cm.
4. Fragm ent brunatnego placka słabo gładzonego, zdobionego przebitym i dw ustronnie otworkam i, linia m i rytym i i odciskam i palca. Domieszka średnioziar nista, średnica ok. 16 cm.
5. Fragm ent szarobrunatnego naczynia kulistego (?) zewnętrznie chropowaconego, wewnątrz wygładzanego. Domieszka średnioziarnista, średnica otw oru 14 cm.
6. Fragm ent półkulistej misy wygładzanej. Barwa czerw onobrunatna, przełom u szarobrunatna, dom ie szka średnioziarnista. Średnica otw oru 19 cm.
7. Fragm ent brunatnego esowatego słabo gładzo nego naczynia o pogrubionej płytko skośnie nacinanej krawędzi. Dom ieszka średnioziarnista, średnica otw o ru ok. 16 cm.
286 Ja n Dą b r o w s k i
Ryc. 12. Siedliszcze, pow. C hełm , stan. 2: 1 - grocik z w arstw y n a arze 9E; 2 - fragm ent płoszcza (?) z w arstw y n a arze 7G. Fot. S. Biniewski.
8. D robny fragm ent brunatnego naczynia ze w nętrznie chropowaconego, w ew nątrz wygładzanego. Dom ieszka gruboziarnista, średnica otw oru 16 cm.
9. Fragm enty czterech den naczyń wygładzanych 0 średnicach 7 i 11 cm.
10. Fragm ent wygładzanego placka zdobionego o r nam entem paznokciowym . Barwa brunatna, przełom u szarobrunatna, domieszka średnioziarnista.
11. Dwa fragm enty dużego brunatnoszarego słabo gładzonego naczynia o wychylonej skośnie nacinanej krawędzi. Domieszka gruboziarnista.
12. Fragm ent ostro załam anego brzuśca dużego naczynia dwustożkowego. Barwa jasnobrunatna, p o w ierzchnie wygładzane, domieszka drobnoziarnista.
13. Fragm enty krawędzi trzech wygładzanych mis półkulistych.
14. Fragm enty siedm iu krawędzi naczyń nieokre ślonych, w tym jednego chropowaconego.
15. 478 fragm entów brzuśców naczyń łużyckich, w tym 370 gładzonych, 99 chropowaconych, pięć prze palonych, cztery złuszczone, a dwa zdobione otw or kami.
16. 79 krzem ieni, w tym: odłupek m ikrołuskany z surowca kredowego; 44 odłupki z surowca kredow e go (jeden m ikrołuskany), 7 odłupków przepalonych; trzy łuszcznie (czterobiegunow y dw ustronny), z któ rych dwa z surowca kredowego, a jeden z wołyńskiego kredowego; w iórek m ikrolityczny z surowca czekola dowego (?); łuskany w iór z retuszem łuszczniowym z surowca kredowego; fragm ent przepalonego wióra; 7 łusek z surowca kredowego; 6 okruchów naturalnych 1 6 przem ysłowych z surowca kredowego, okruch prze palony; dwie łuszczki z surowca kredowego.
17.93 fragm enty naczyń średniowiecznych i now o żytnych. 18. Cztery przepalone kości. 19. Sześć bryłek polepy.
An a l i z a
W m ateriale zabytkowym dom inuje oczywiście cera mika, choć niewielką tylko jej część udało się określić typologicznie. Najwięcej, bo 14 to naczynia esowate. Zgodnie z wcześniejszymi propozycjam i (J. Dąbrowski 1962, s. 8) wyróżniłem tu grupę I to jest „klasyczne” naczynia o wyraźnym profilu, niekiedy mające skośne krawędzie oraz grupę II o krótkich lejkowatych szyj kach i słabo wydętych brzuścach. Formy „klasyczne” reprezentuje sześć naczyń, z których trzy są chropowa- cone. Mają one średnice otw orów 16-25,5 cm, a zdo bione są po d krawędzią guzkami i dołkam i (ryc. 8: 3, 11). Pozostałe naczynia są nieco mniejsze (średnica otw orów 14-25 cm) lekko chropow acone lub gładzo ne. Z reguły są zdobione bądź nacinaniem krawędzi, bądź nacięciami, guzkami, odciskam i palca i paznokcia p o d krawędzią (ryc. 8: 6, 9; 10: 1, 4) . Naczynia obu grup stwierdzono w grobie 8. Są one częste na stano wiskach z Lubelszczyzny, występując także w tych sa mych zespołach (B. Misiewicz 1985, s. 11, tabl. V: 1, 3; 2005, s. 66, ryc. 3: 1, 6-8). Trwają one długo, ale naczy nia grupy II (podobnie zdobione) występują częściej u schyłku epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza, kie dy to zanikają już formy grupy I. W skazują więc na IV i V okres epoki brązu.
Naczyń baniastych odtw orzono sześć, w tym jed no w całości. Są to naczynia średnie i duże (średnica otworów 18-24,5 cm) o szyjkach stożkowatych i cy lindrycznych (ryc. 2; 6; 8: 8, 12). Tylko jedno jest zdo bione grupam i przeciwległych skośnych kresek (ryc. 8: 7). O rnam ent ten występuje na Lubelszczyźnie rzadko (por. S. Gołub 1994, tabl. XVI: 3; E. Kłosińska 2005a, ryc. 4: a; E. Kłosińska, M. Piotrowski 2005, tabl. II: 9) i chyba nie łączy się z wczesnymi m ateriałami.
Zidentyfikowano trzy pucharki ulwóweckie. Je den z nich udało się wykleić (ryc. 8: 10). Jest to form a o ostrym załomie, a więc typologicznie stosunkowo wczesna. Pucharki ulwóweckie są typowe dla kilku w schodnich grup łużyckich i trw ają od późnego III przez IV okres (E. Banasiewicz 1991, s. 25 n.; E. Kłosiń ska 2005a, s. 164 n.). W pew nym stopniu potw ierdza to data C 14 dla osady z Hrubieszowa-Podgórza, m ateriał z której wbrew autorce opracow ania (E. Banasiewicz 1991, s. 27) uważam za jednorodny chronologicz nie, podobnie jak hom ogeniczny jest m ateriał z gro bu 8 w Siedliszczu.
Fragm enty dwóch dużych naczyń dwustożkowych nie pozwalają na bliższe określenia. M ożna jedynie
po-wiedzieć, że jedno z nich miało ostry załom brzuśca, co jest cechą wczesną, natom iast drugie (grób 20) było znacznie słabiej profilowane.
Zrekonstruow ano jedno z dwóch naczyń okre ślonych jako kuliste o słabo wychylonej krawędzi (ryc. 6: 3). Średnice otw orów wynoszą 14 i 26 cm, naczynie mniejsze jest chropowacone. Są to zapewne formy pochodne od naczyń dwustożkowych z lekko wyodrębnioną krawędzią. W ystępują one rzadko na stanowiskach łużyckich, a dodać można, że w yodręb nianie krawędzi spotyka się już u wczesnych naczyń dwustożkowych (por. J. Miśkiewicz, T. Węgrzynowicz
1974, tabl. IX: 4; Z. W ichrowski 1989, ryc. 3: a).
Misy występują stosunkow o rzadko, co zapewne jest konsekwencją rytuału pogrzebowego (por. niżej). Ogółem stwierdzono fragm enty ośmiu mis, w tym sześciu półkulistych i dwóch stożkowatych (ryc. 8: 2,5; 9:4). Egzemplarze półkuliste są niezdobione, wygładza ne, o zmierzonych średnicach otw oru 18-19 cm. Misy stożkowate są też wygładzane, o średnicy otw oru 16 i 29 cm; jedna jest zdobiona otworkami, a od w ewnątrz odciskam i palca. Dla dociekań chronologicznych nie są przydatne.
Zachowały się fragm enty pięciu placków o śred nicach 16-28 cm; tylko jeden jest niezdobiony ( ryc. 9: 3). Pozostałe mają ornam ent rytych linii, otworków, odcisków palca oraz paznokcia (ryc. 8: 1). Są to formy pospolite i długotrwałe.
Dom niem ane kółeczko z grobu 2 (J. Dąbrowski 1969a, s. 85; 1972, s. 150) m ożna też uznać za m iniatu rowy placek (ryc. 3: 2). Należy jednak zwrócić uwagę, że na tym terenie występują nierzadko gliniane figurki ptaszków (por. J. Głosik 1958, tabl. XLVIII: 7-9; LI: 6, 8; LII: 1, 7; E. Kłosińska 2005a, ryc. 4: c, d). Są one w li teraturze traktowane jako przedm ioty kultowe, w tym także jako części wózków obrzędowych występujących w epoce brązu na znacznych terenach Europy (por. B. Hansel 2000). Nie m ożna więc całkowicie wykluczyć podanej tu interpretacji. Natom iast fragm ent ciężarka tkackiego (ryc. 10: 2) reprezentuje typ pospolity w m a teriałach łużyckich.
Zdobienie wystąpiło na fragm entach tylko 24 n a czyń. Stosunkowo najczęściej, bo siedem razy, stw ier dzono otworki przebijane od zewnątrz, wewnątrz i dw ustronnie (ryc. 8: 1, 2; 9: 1), na plackach współ- występujące przeważnie z rytym i liniami. Pokrewne jest naczynie esowate z rzędem głębokich dołków p od krawędzią. Na czterech naczyniach występują odci ski palców, w tym w ew nątrz jednej z mis (ryc. 8: 2, 6). Uwagę zwrócić należy na zdobienie naczyń esowa- tych grupy II rzędam i takich odcisków p o d krawędzią. Te właśnie rzędy odcisków to niewątpliwie m otyw pochodzenia wschodniego, częsty zwłaszcza w m ate riałach grupy m ogilańskiej, ale trwający dłużej (T. Wę
grzynowicz 2001, s. 13 n„ ryc. 5: a; 8: c; 21: a; 27: f; 40: k). W ystępuje on niekiedy i na naczyniach łużyckich (por. E. Banasiewicz 1991, ryc. 11: 3; A. Karnas 2003, tabl. II: 7; IV: 7, 8; J. Ligoda 2004, tabl. II: 8) wskazując na późną epokę brązu. C zterokrotnie w om awianym m a teriale zaobserwow ano guzki p o d krawędzią naczyń (ryc. 8: 3, 11) chropowaconych, a rów nież cztery razy stw ierdzono rzędy nacięć n a lub p o d krawędzią naczyń (ryc. 10:1,3). O rnam ent skośnych grup kresek wystąpił trzykrotnie, w tym raz z rzędem nakłuć (ryc. 8: 7, 10). Natom iast o rnam ent paznokciowy stw ierdzono zale dwie dw ukrotnie (ryc. 8: 9). Ogólnie więc powiedzieć m ożna, że zdobnictwo naczyń z Siedliszcza m ieści się w zestawie m otyw ów znanych z tego terenu.
Naczynia wykonane są z gliny schudzanej dom iesz ką tłucznia, najczęściej średnioziarnistego, a bardzo rzadko - drobnoziarnistego. Naczynie dwustożkowe z grobu 5 było dołem chropow acone m asą o większych ziarnach domieszki, co w kulturze łużyckiej występuje nierzadko (M. M ogielnicka-Urban 1984, s. 63). Frag m entaryczność zachowania m ateriału u tru dn ia wy powiedzi o technice budow y naczyń. D na są płaskie, rzadko dwuwarstwowe lub wklęsłe. Naczynia lepiono z wałków nakładanych od w ew nątrz lub od zewnątrz. Jest to więc powszechnie stwierdzana technika sporzą dzania naczyń łużyckich.
Natom iast nieznaczną specyfikę m ateriału stw ier dzić m ożna w zakresie obróbki pow ierzchni naczyń. Powierzchnie gładzone stwierdzono w 66% zbioru, przy czym niejednokrotnie jest to gładzenie słabe, dające niew yrów naną powierzchnię; stw ierdzono je u wszystkich naczyń o nacinanych krawędziach. Bardzo rzadkie jest wyświecanie i czernienie naczyń. W śród sposobów chropowacenia najczęściej wystąpiło chro- powacenie słabe, rzadziej silne, a najrzadziej - przecie ranie, ale rozdrobnienie m ateriału bardzo utrudniało obserwacje. Uwagę zwrócić natom iast należy na trzy drobne fragm enty naczyń o pow ierzchniach szorst kich. Jest to technika obróbki pow ierzchni występująca na ceram ice kultur z terenu Ukrainy (T. W ęgrzynowicz 2001, s. 105 n.).
O wypalaniu naczyń powiedzieć m ożna jedynie,
że niejednokrotnie robią one wrażenie silnie spieczo nych. Natom iast ilość skorup przepalonych jest nie znaczna.
Najczęściej cytowanym w literaturze zabytkiem z Siedliszcza jest fragm ent form y odlewniczej (J. D ą browski 1969a, s. 85, ryc. 1: 2; 1972, s. 152, ryc. 25: a; T. M alinowski 1982, s. 249 n.; M. Gedl 1995, s. 91 n., Taf. 33: 663). Jest to form a do odlewania raczej sier p a niż noża oraz trzpienia szpili, w ykonana z wapie nia (ryc. 3: 1). Analiza nie wykazała śladów jej używ a nia. N iestety została ona znaleziona w warstwie, więc m ożna ją datować tylko na cały czas funkcjonow ania
288 Ja n Dą b r o w s k i
cm entarzyska. Na zbliżone czasy datować m ożna inne form y odlewnicze z Lubelszczyzny, tym razem nie trw ałe, zapewne też do produkcji szpil (Z. W ichrowski
1989, s. 105 n„ ryc. 5: a-e).
Z terenu cm entarzyska pochodzi 97 krzemieni, z tego 16, a więc zaledwie 16,5% z grobów 1. Rzadko występują okazy przepalone, a tylko jeden z nich zna leziono w grobie. W szystkie krzem ienie reprezentują lokalny surowiec rejowiecki (zapewne głównie narzu towy), użytkowany długo, a znany i z innych stanowisk kultury łużyckiej (}. Libera 2003, s. 22n.) Stosunek su rowca i odpadków produkcyjnych do narzędzi i łusz- czni wynosi 85: 12, stanow i to 14,1%, co jest bardzo niskim wskaźnikiem produkcyjności (B. Balcer 2002, s. 135 n.).
O strza reprezentują trzy przedmioty. Fragm ent płoszcza (ryc. 12: 2) nie m oże być dokładniej określony - należy on o do którejś z odm ian o wierzchołku liś- ciowatym, zapewne bez wydzielonego trzonka (por. J. Libera 2001, s. 23 n., ryc. 3). Formy takie występują na ziem iach Polski od późnego neolitu po starszą epokę brązu, nie m ożna jednak wykluczyć trw ania ich aż po schyłek tej epoki (M. Kobusiewicz 1988, s. 77, ryc. 13: c; J. Libera 2001, s. 97 n.; tenże, 2005, s. 140 n.). Problem, czy było ono użytkowane wtórnie, czy też dotarło tu w czasie funkcjonow ania cm entarzyska m usi na razie pozostać otwarty. Oba grociki należą do typu g r o d ków trzoneczkow atych, a jeden z nich posiada wyraźne zadziory (ryc. 8: 4; 12: 1). Mogą one być naśladow ni ctwem form brązowych, a występują podczas całego czasu trw ania kultury łużyckiej (W. Borkowski, M. Kowalewski 1997, s. 210, ryc. 6; M. M ogielnicka-Urban 1997, s. 281).
Zaledwie jeden z 57 odłupków m a retusz użytko wy, a również jeden z trzech wiórów jest retuszow a ny2. Zbiór zwiera tylko dwa rdzenie - oba znaleziono w grobach. Ponadto wymienić trzeba 9 łusek i 19 o k ru chów, z których większość m a charakter przemysłowy.
W analizowanym m ateriale przedm ioty użytko we występują w nieznacznym tylko stopniu. Należy przeto przypuszczać, że om awiane krzem ienie miały raczej charakter symbolicznych darów grobowych, co zresztą już sugerowano dla tego rodzaju m ateria łów (M. M ogielnicka-Urban 1997, s. 278). W kulturze łużyckiej zwyczaj zastępowania darów o charakterze użytkowym daram i sym bolicznymi nie jest niczym
1 Wdzięczność winien jestem prof. dr. hab. Bogdanowi Balce rowi za wstępne określenie materiałów krzemiennych i dr. hab. Je rzemu Liberze, prof. UMCS, za szczegółowe ich opracowanie (por. J. Libera 2006).
2 Określenie według prof. dr. hab. Bogdana Balcera, któremu dziękuję za cenną pomoc, m ożna go łączyć z kulturą pucharów lej kowatych.
niezwykłym (J. Dąbrowski 1993). Jest to zatem kolej ny argum ent za związkiem tych krzem ieni z kulturą łużycką. Na badanym terenie znaleziono tylko jeden fragm ent ceram iki neolitycznej, a również jeden tylko krzem ień połączono z kulturą epoki kam ienia. Kilka naście krzem ieni znaleziono w grobach, a 9% zbioru stanow ią okazy przepalone. Należy więc przyjąć, że om awiany m ateriał łączy się bezpośrednio z kulturą łużycką, choć znajdują się w nim także przedm ioty użytkowane wtórnie.
Wszystkie groby są źle zachowane, rozorané lub poniszczone przez drzewa i wkopy zwierzęce. Mimo, iż miąższość 1/3 z nich przekracza 40 cm, sięgając 65 cm, to tylko rzadko m ożna określić rodzaj pochów ku. Tylko w przypadku grobu 5 m ożna z pew nością stwierdzić, że był to grób popielnicowy. Zapewne pięć dalszych (groby: 3, 8, 11, 15 i 17) m ożna tak określić z dużym praw dopodobieństw em (ryc. 4; 7) ze względu na występowanie w nich większej liczby naczyń, w tym także dużych. Słabszym argum entem jest znajdowanie w nich placków lub mis, gdyż przykrywanie nim i p o pielnic nie jest zjawiskiem częstym na pobliskich te renach (por. J. Niedźwiedź 1989, s. 139 n.). Możliwe, że w śród pozostałych grobów, zwłaszcza tych lepiej zachowanych a ubogich w ceramikę, znajdują się także groby jamowe, nierzadkie na cm entarzyskach tego re gionu (por. S. Czopek 1997, tab.l).
Uwagę zwraca wyposażenie grobów. Ilość naczyń w grobach w wielu wypadkach odbiega od miejscowe go zwyczaju rzadkiego stawiania przystawki koło p o pielnicy (por. W. Misiewicz 1985, s. 8 n.; J. Niedźwiedź 2003, s. 70). To, że naczynia z szeregu grobów z Sie dliszcza udało się wykleić w całości lub znacznej części (ryc. 8) nie pozwala uznać tak dużej ich ilości za wtręty przem ieszczone z innych niszczonych grobów, choć oczywiście tej ewentualności zwłaszcza przy pojedyn czo występujących skorupach nie m ożna całkowicie wykluczyć. Wiele naczyń w jednym pochów ku stosun kowo często stwierdzano na cm entarzysku w Krupach, pow. lubartowski (por. W. Misiewicz 2005, s. 66, ryc. 3), dotyczy to jednak grobów późniejszych i o innej ko n strukcji. Tak więc zwyczaj wyposażania zm arłych na om awianym cm entarzysku był wyraźnie odrębny od znanego z pobliża (E. Kłosińska 2005b).
Pewną odrębność znać również w zakresie wy posażania w przedm ioty krzem ienne, występujące tu w ilości 16 w sześciu grobach, a więc częściej, niż na innych cmentarzyskach łużyckich tego regionu (por. np. J. Niedźwiedź 2003, s. 75). Zwraca jeszcze uwagę ciężarek tkacki oraz kółeczko do wózka (?).
Chronologię om awianego m ateriału m ożna okre ślić tylko bardzo ogólnie, zresztą uściślenie datow a nia m ateriałów z tego terenu ciągle jest jeszcze sprawą przyszłości (por. S. Czopek 1997, s. 212 n.). Om ówienie
ceramiki z Siedliszcza nie wniosło tu wiele, zasygnali zować można jedynie kilka elementów. Jednym z nich jest brak ornam entyki skośnych żłobków, tak częstej na pobliskich cm entarzyskach (por. np. J. Głosik 1958; J. Niedźwiedź 1999). Z form zdecydowanie wczesnych w omawianym m ateriale stwierdzono tylko jedno n a czynie dwustożkowe, kilka naczyń o skośnie ściętych krawędziach i z zastrzeżeniam i pucharki ulwóweckie (ryc. 8: 10). Być m oże więc stosunkowo wczesne są groby 3 i 20, ale jest to przypuszczenie o dość słabych podstawach. Pozostałe form y bądź są neutralne chro nologicznie, bądź sygnalizują datowanie na późny IV i V okres epoki brązu.
Abstrahując od debat nad nazwą występującej tu grupy łużyckiej zwrócić należy uwagę na dyskutowany ogólny problem stosunków kulturowych, zwłaszcza na wschodniej Lubelszczyźnie. W yraźne oddziaływania wschodnie na m ateriały z osad i cm entarzysk z tego rejonu nie ulegają kwestii (por. J. Dąbrowski 1962, s. 28 n.; E. Kłosińska 2005a, s. 175 n.). Ich analiza jest jednak bardzo trud na, tym bardziej, że ciągle jeszcze m am y kłopoty z dokładnym datowaniem poszczegól nych typów, a nawet zespołów z Ukrainy, co oczywi ście rzutuje i na niniejsze uwagi. Przykładem może tu być ornam ent otw orków zalepianych guzkam i (tzw. żemczużiny) uważany za wskazujący na wczesną epo kę żelaza, a występujący dość licznie aż po dolinę W i sły (J. Miśkiewicz, T. W ęgrzynowicz 1974, s. 189; M. Florek, S. Gurba 1993, ryc. 1: 5; E. Kłosińska 2005a, s. 183 n., ryc. 16). Na Ukrainie jednak ornam ent ten wy stępuje wcześnie i jest bardzo długotrw ały (por. L. Í. K rušel'nic'ka 1976, s. 64 n„ ryc. 24; 25; 27; 35; S. S. Be- rezanskaâ 1982, s. 42 n., ryc. 7; 9).
Trudno też obecnie uważać nierzadkie tu gro by szkieletowe za jednoznaczny dow ód wpływów wschodnich. G roby takie w III i IV okresie epoki b rą zu nie są przecież w kulturze łużyckiej zjawiskiem ty pow ym tylko dla tego regionu, a m ogą też stanowić kontynuację obrządku wcześniejszego (por. S. Czopek, K. O rm ian, K. Trybała 2005, s. 77 n.; M. Gedl 2005). Nie m ożna również wykluczyć jednoczesnej roli obu tych czynników.
Na razie m ożna wstępnie przedstawić taki oto obraz. Najwcześniejsza faza cm entarzysk łużyckich jest fazą de facto bez oddziaływań w schodnich (E. Kłosiń ska 2005a, s. 164). Być m oże natom iast oddziaływania te zaczynają się już wówczas na niektórych osadach (E. Banasiewicz 1991). W yraźne zm iany następują d o piero później (T. W ęgrzynowicz 1963, s. 24 n.) i są lepiej czytelne w m ateriałach z osad, natom iast upowszech nienie się elem entów wschodnich na cmentarzyskach występuje dopiero od początku epoki żelaza (por. W. Misiewicz 2005). M ożna więc sądzić, że silniejsze o d działywania ze w schodu na nasze tereny następują d o piero po fazie wzmożonych oddziaływań łużyckich na Wołyń i Podole (por. J. Dąbrowski 1972, s. 197 n.).
M ateriał z Siedliszcza wykazuje w ceram ice jeszcze słabe nawiązania do elem entów wschodnich (może nieco wyraźniejsze w inw entarzu grobu 21), natom iast znać tu pew ną odrębność rytuału pogrzebowego, b ę dącą chyba cechą późniejszą (por. wyżej), nie wydaje się jednak zasadne łączenie go z m ateriałam i grupy leżnickiej (T. W ęgrzynowicz 2001, s. 78). M ożna chyba przyjąć, że i te czynniki potwierdzają zaproponow ane tu jego datowanie.
Li t e r a t u r a
B a l c e r Bogdan
2002 Ćmielów - Krzemionki - Świeciechów. Związki osa dy neolitycznej z kopalniami krzemienia. Warszawa.
B a n a s i e w i c z Ewa
1991 Obiekty mieszkalne kultury łużyckiej z Hrubieszo- wa-Podgórza, stan.IB. Prace i M ateriały Z am oj
skie 3, s. 16-44. B a r g i e l Barbara, L i b e r a Jerzy
1989 Kolekcja zabytków archeologicznych z Siedliszcza.
Lubelskie M ateriały Archeologiczne [2], s. 33-46. B e r e z a n s k a â Sfofia] S.
1982 Severnaâ Ukraina v epohu bronzy. Kiev.
B o r k o w s k i Wojciech, K o w a l e w s k i M ariusz
1997 Krzemienne groty strzał z epoki brązu z terenów Mazowsza i Podlasia. W: Z badań n ad krzem ie-
niarstw em epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, red. J. Lech, D. Piotrowska. Warszawa, s. 205-214. Komisja N auk Pra- i Protohistorycznych. Prace 2.
C z o p e k Sylwester
1997 Uwagi o kulturze łużyckiej na Lubelszczyźnie. A rche
ologia Polski Środkowowschodniej 2, s. 210-226. C z o p e k Sylwester, O r m i a n Krzysztof,
T r y b a ł a K atarzyna
2005 Groby szkieletowe w tarnobrzeskiej kulturze łu życkiej a kultura wysocka. W: Problem y kultury
wysockiej, red. S. Czopek. Rzeszów, s. 63-81. D ą b r o w s k i Jan
1962 Materiały ze Strzyżowa, pow. Hrubieszów, a niektóre powiązania ziem Polski wschodniej i Ukrainy w póź nej epoce brązu. M ateriały Starożytne 8, s. 7-57.
1968 Siedliszcze, pow. Chełm Lub. W: Inform ator A r
cheologiczny. Badania 1967 r., red. M. Konopka. Warszawa, s. 86.
1969a Badania stanowisk kultury łużyckiej w powiecie Chełm Lubelski w 1967 roku. Spraw ozdania A rche
290 Ja n Dą b r o w s k i
1969b Siedliszcze, pow. Chełm Lubelski. W: Inform ator
Archeologiczny. Badania 1968 r.,red. M. Konopka, H. M ackiewicz. Warszawa, s. 86.
1972 Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu. Wrocław.
1993 O fragm entach brązów w grobach łużyckich. W: M i
scellanea archaeologica Thaddaeo M alinow ski de- dicata, [red. F. Rożnowski], Słupsk-Poznań, s. 119- 122.
D ą b r o w s k i Jan, G a r d a w s k i A leksander
1979 Wschodnia grupa terytorialna kultury łużyckie.
W: O d środkow ego okresu epoki brązu do środ kowego okresu lateńskiego, red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski. Wrocław, s. 94-116. P rahistoria Ziem Polskich 4.
F l o r e k M arek, G u r b a Jan
1993 W yniki badań wykopaliskowych w Tarnobrzegu.
W: Spraw ozdania z bad ań terenow ych K atedry A rcheologii UMCS w 1992 roku, red. J. Gurba. Lublin, s. 14-21.
G e d l M arek
1995 Die Sicheln in Polen. Prähistorische Bronzefunde
Bd. 18: 4. Stuttgart.
2005 Szkieletowy obrządek pogrzebowy na peryferiach zasięgu kompleksu kultur pól popielnicowych.
W: Problem y k u ltu ry Wysockiej, red. S. Czopek. Rzeszów, s. 45-61.
G ł o s i k Jerzy
1958 Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej z IV okresu epoki brązu w Topornicy, pow. Zamość.
M ateriały Starożytne 3, s. 155-206. G o ł u b Stanisław
1994 Wstępne badania na cmentarzysku ciałopalnym kultury łużyckiej w Wojciechowie, stan.8, gm. Hańsk. W: Inform ator o badaniach archeologicz
nych w w ojew ództw ie chełm skim w 1987-1988 roku, n r 3, red. A. Bronicki i inni, s. 23-25. H a n s e l B ernhard
2000 Die Götter Griechenlands und die südost- bis mitteleuorpäische Spätbronzezeit. W: K ultura sym
boliczna kręgu pól popielnicow ych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie środkowej, red. B. Gediga. D. Piotrow ska. Warszawa, s. 331- 344. Prace Komisji A rcheologicznej O ddział we W rocław iu 13.
K a r n a s Agnieszka
2003 Osada grupy tarnobrzeskiej w Ostrowach Tuszow-skich, pow. Kolbuszowa. M ateriały i Spraw ozdania
Rzeszowskiego O środka A rcheologicznego 24, s. 83-113.
K ł o s i ń s k a Elżbieta
2005a Na południowo-wschodnich peryferiach popielni cowego świata - sytuacja kulturowa i osadnicza w młodszej epoce brązu i we wczesnej epoce żela za w dorzeczu H uczw y i górnego Bugu. W: P ro b
lem y ku ltu ry Wysockiej, red. S. Czopek. Rzeszów, s. 161-192.
2005b Zapom niane cmentarzysko ludności kultury łu życkiej w Bezku, pow. Chełm. A rcheologia Polski
Środkow ow schodniej 7, s. 211-215. K ł o s i ń s k a Elżbieta, P i o t r o w s k i M arcin
2005 Wstępne w yniki badań wykopaliskowych na wielo kulturowym stanowisku 54 w Perespie, gm . Tyszow
ce, w sezonach 2003-2004. M ateriały i Spraw ozda
n ia Rzeszowskiego O środka Archeologicznego 36, s. 385-408.
K o b u s i e w i c z M ichał
1988 Zabytki krzemienne i kamienne z cmentarzyska kul tury łużyckiej w Laskach. W: T. M alinowski, Laski.
M ateriały z cm entarzyska ku ltu ry łużyckiej, część I. Słupsk, s. 75-83.
K r u ś e l ' n i c ' k a L[arisa] È.
1976 Pivničné Prikarpattâ i zahidna Volin’ za dobi ran- nogo zaliza. Kiïv.
L i b e r a Jerzy
2001 Krzemienne fo rm y bifacjalne na terenach Polski i zachodniej Ukrainy (od środkowego neolitu do wczesnej epoki żelaza). Lublin.
2005 Z badań nad krzemieniarstwem wczesnej epoki że laza w dorzeczu Sanu - podstawy wydzielenia p rze mysłu kosińskiego. W: Problem y kultury Wysockiej,
red. S. Czopek. Rzeszów, s. 119-160.
2006 Analiza inwentarzy krzemiennych uzyskanych w trakcie badań wykopaliskowych stan. 2 kultury łużyckiej w Siedliszczu, pow. chełmski (w tym to
mie). L i g o d a Joanna
2004 M ateriały ze zniszczonego cmentarzyska ciałopal nego w Tarnobrzegu, stan. 1. M ateriały i Sprawoz
dania Rzeszowskiego O środka A rcheologicznego 25, s. 105-123.
M a l i n o w s k i Tadeusz
1982 Groby odlewców w kulturze łużyckiej na ziemiach polskich. Pam iętnik M uzeum M iedzi 1, s. 249-270.
M i s i e w i c z W aleria
1985 Cmentarzysko kultury łużyckiej w Topornicy, woj. zamojskie. Badania M uzeum Okręgowego w Lubli nie z roku 1957. Studia i M ateriały Lubelskie 10, s.
7-32.
2005 Badania na stanowisku 1 w Krupach, pow. Lubar tów w latach 2001 i 2003. Archeologia Polski Środ
kow ow schodniej 7, s. 66-76. M i ś k i e w i с z Jacek, W ę g r z y n o w i c z Teresa
1974 Cmentarzyska kultury łużyckiej z Kosina, pow. Kra śnik (stanowiska I, II, III). W iadom ości A rcheolo
giczne 39: 2, s. 131-204. M o g i e l n i c k a - U r b a n M ałgorzata
1984 Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej. Wrocław.
1997 Rola krzemienia w obrzędowości ludności kultury łużyckiej na przykładzie cmentarzyska w Maciejo wicach, woj. siedleckie. W: Z b adań nad krzem ie
niarstw em epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, red. J. Lech, D. Piotrow ska. Warszawa, s. 277-287. Komisja N auk P ra- i Protohistorycznych. Prace 2. N i e d ź w i e d ź Józef
1989 Cmentarzysko kultury łużyckiej w miejscowości Łuszczów, gm. Uchanie, woj. zamojskie. Prace i M a
teriały Zamojskie. A rcheologia [2],s. 139-177. 1999 Badania ratownicze na cmentarzysku kultury łu
życkiej w Gródku nad Bugiem, stan.IB, pow. H ru bieszów, w 1998 roku. A rcheologia Polski Ś rodko
w ow schodniej 4, s. 107-112.
2003 Badania ratownicze na cmentarzysku kultury łużyckiej w Gródku nad Bugiem stan. IB, pow. Hrubieszów w 2000 roku. Archeologia Polski Środ
W ę g r z y n o w i c z Teresa W i c h r o w s k i Zbigniew
1963 Cmentarzysko kultury łużyckiej w M łyniskach daw- 1989 Osadnictwo kultury łużyckiej we Wronowicach-Pa-niej pow iat W łodzim ierz Wołyński. W iadom ości przycy, woj. zamojskie, stan. 5A i 5B. Prace i M
ate-A rcheologiczne 2 9 :1 , s. 9-28. riały Zam ojskie. A rcheologia [2], s. 98-138. 2001 Zabytki z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza
z Ukrainy i Białorusi w zbiorach Państwowego M u zeum Archeologicznego w Warszawie. Warszawa.
Ja n Dą b r o w s k i
Gr a v e s o f t h e Lu s a t i a n c u l t u r e f r o m Si e d l i s z c z e, Ch e ł m d i s t r i c t
Su m m a r y
A cem etery of the Lusatian culture in Siedliszce was investigated in 1967-1968. A surface o f 400 sq. m was u n earth ed an d there were discovered 20 destructed graves. U ndoubtedly six o f them were u rn graves, the o th er couldn’t be defined. Their inventories were com posed o f p o ttery an d lithics. Vessels were decorated sporadically, most often by little wholes u n d er th e edge. In great nu m b er o f flint m aterials, m ainly flakes, m ore rarely blades, chips an d scarps appeared; there w ere also recorded tw o ar
row -heads (Fig. 9: 4; 12: 1) an d probably a projectile p o in t (Fig. 12:2). Moreover, it is necessary to m en tio n a piece o f sm all ring, presum ably ring (Fig. 5: 2) an d a loom w eight (Fig. 6: 2). There were registered also, found loosely, a pin (Fig. 5 :1) an d a p a rt o f a lim estone m ould, p repared to produce a sickle. The excavated p a rt o f th e cem etery ought to be dated to th e periods IV an d V o f the Bronze Age. The m aterials from Siedliszcze show weakly connections w ith the territo ry o f U kraine.
Prof. dr hab. Jan Dąbrowski Ul. Marsylska 5, m. 18 02-763 Warszawa
