Anna Ziarkowska
Getto wadowickie
Wadoviana : przegląd historyczno-kulturalny 7, 35-40
Anna Ziarkow ska
G etto w a d o w ic k ie
S e g re g a c ja lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j p o p rz e z z a m y k a n ie ich w o s o b n y c h d z ie ln ic a c h to n ie w y m y s ł X X w ie k u , a le in s ty tu c ja m a ją c a s w e k o rz e n ie ju ż w ś re d n io w ie c z u . Z d a n ie m n ie k tó ry c h b a d a c z y s ło w o g e tto p o c h o d z i o d n ie m ie c k ie g o ,,G itte r” , kra ta, h e b ra js k ie g o „ g e t" , ro z w ó d , lu b n ie m ie c k ie g o ,,G a s s e ” , z a u łe k . W e d łu g in n y c h w y w o d z i s ię z d ia le k tu w e n e c k ie g o , w k tó ry m ,,g e t” o z n a c z a ło h u tę . P ie rw s z e g e tto za ło ż o n o b o w ie m o k. 1 5 0 0 n a w y s p ie w e n e c k ie j, n a k tó re j z n a jd o w a ło s ię ,,il g e to ” , huta w e n e c k a 1. N ie m a je d n a k ż e w ię k s z e g o z n a c z e n ie w ie d z ie ć , ja k a je s t p ra w d z i w a g e n e z a s ło w a g e tto , w ie d z ą c , iż o z n a c z a o n o re a ln ą s e p a ra c ję i s e g re g a c ję .
W o k u p o w a n e j P o ls c e g e tta b y ły tw o rz o n e n ie ty lk o w c e lu o d g ro d z e n ia lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j o d re s z ty s p o łe c z e ń s tw a , ic h g łó w n y m c e le m b y ła k o n c e n tr a c ja lu d n o ś c i ż y d o w s k ie j w c e lu s p ra w n ie js z e g o p rz y g o to w a n ia m a s o w e j e k s te rm in a cji c a łe g o n a ro d u .
O ile w ię k s z e g e tta ta k ie ja k w a rs z a w s k ie c z y łó d z k ie d o c z e k a ły s ię s w o ic h o p ra c o w a ń o ty le h is to ria m n ie js z y c h g e tt (b y ło ic h o k. 3 5 0 ) ja k n p. w a d o w ic k ie g o z a c h o w a ła s ię g łó w n ie w z e z n a n ia c h ś w ia d k ó w w y d a r z e ń lu b K s ię g a c h P a m ią tk o w y c h b y ły c h g m in ż y d o w s k ic h . S w o ją K s ię g ę P a m ią tk o w ą p o s ia d a ją ró w n ie ż W a d o w ic e , z o s ta ła o n a w y d a n a w 1 9 6 8 w Iz ra e lu , a w ię c k ilk a n a ś c ie la t p o w o jn ie p o d re d a k c ją D a w id a J a k u b o w ic z a .
S ą to d la h is to r y k a ź ró d ła o ty le c e n n e , g d y ż w w ie lu w y p a d k a c h s ta n o w ią je d y n e ź ró d ło d o p o z n a n ia h is to r ii te g o te r e n u , a in fo r m a to ra m i s ą b e z p o ś r e d n i ś w ia d k o w ie w y d a r z e ń . K s ię g i p a m ią tk o w e w y d a w a n e k ilk a n a ś c ie la t p o w o jn ie z d a la o d k ra ju z a w ie ra ją w s p o m n ie n ia o s ó b , k tó ry m u d a ło s ię u n ik n ą ć za g ła d y . S ą o n e p is a n e z p e w n e j p e r s p e k ty w y c z a s u i w p e w n y m s to p n iu z m ito lo g iz o w a n e 2 , n a to m ia s t z e z n a n ia g ro m a d z o n e w Ż y d o w s k im In s ty tu c ie N a u k o w y m p o c h o d z ą c e z 1 9 4 6 ro ku s ą b a rd z ie j rz e c z o w e i w y d a ją s ię b a rd z ie j b lis k ie rz e c z y w is to ś c i.
GETTO MORALNE
D e k re te m H itle ra z 8 p a ź d z ie rn ik a 1 9 3 9 ro k u (R e ic h s g e s e tz b la tt z 1 7 .1 0 .1 9 3 9 r, n r 2 0 3 , str. 2 0 4 2 ) z o s ta ł u tw o rz o n y O k rę g R e je n c ji K a to w ic e ja k o c z ę ś ć s k ła d o w a p ro w in c ji ś lą s k ie j, w te n s p o s ó b z ie m ie te z o s ta ły w łą c z o n e d o N ie m ie c . D e k re t w s z e d ł w ż y c ie 2 6 .1 0 .1 9 3 9 r. R e je n c ja k a to w ic k a o b e jm o w a ła s w y m z a s ię g ie m G ó r n y Ś lą s k , łą c z n ie z n ie k tó r y m i p o w ia ta m i, k tó r e p rz e d w o jn ą n ie w c h o d z iły w s k ła d p a ń s tw a p o ls k ie g o , n a s tę p n ie Z a o lz ie o ra z c z ę ś ć p o w ia tó w d a w n y c h w o je w ó d z tw k ra k o w s k ie g o i k ie le c k ie g o . W a d o w ic e s ta n o w ią c e z a c h o d n ią c z ę ś ć b y łe g o w o je w ó d z tw a k ra k o w s k ie g o z o s ta ły p rz y łą c z o n e d o N ie m ie c . G ra n ic ę m ię d z y z ie m ia m i w łą c z o n y m i d o N ie m ie c a G e n e ra ln y m G u b e rn a to rs tw e m w y ty c z a ła rz e ka S k a w a .P rz e p ro w a d z o n y p rz e z N ie m c ó w w g ru d n iu 1 9 3 9 s p is lu d n o ś c i, tzw . p a lc ó w k a w y k a z a ł , iż n a t e r e n ie p o w ia t u w a d o w ic k i e g o z a m ie s z k iw a ło 1 6 4 3 o s ó b n a r o d o w o ś c i ż y d o w s k ie j3 .
P rz e d w o jn ą w y z n a w c y ju d a iz m u s ta n o w ili z n a c z n y o d s e te k m ie s z k a ń c ó w W a d o w ic , s ta n o w ili s p o łe c z n o ś ć lic z ą c ą b lis k o 2 0 0 0 o s ó b . Z a jm o w a li w a ż n ą p o z y c ję w ż y c iu e k o n o m ic z n y m m ia s ta tru d n ią c s ię g łó w n ie h a n d le m i rz e m io s łe m . B yli w ś r ó d n ic h ró w n ie ż p rz e d s ta w ic ie le w o ln y c h z a w o d ó w a d w o k a c i, d e n ty ś c i, le k a rze . W m o m e n c ie w y b u c h u w o jn y c z ę ś ć Ż y d ó w w a d o w ic k ic h o p u ś c iła s w o je d o m y ra tu ja c s ię u c ie c z k ą n a w s c h ó d . Z n a c z n a ic h c z ę ś ć p o w ró c iła je d n a k w k r ó tc e d o m ia s ta . P o w k ro c z e n iu d o W a d o w ic , w p ie rw s z y m rz ę d z ie N ie m c y z a a ta k o w a li ż y d o w s k ie p o z y c je g o s p o d a rc z e . Ż y d o w s k ie s k le p y z o s ta ły o d e b r a n e ic h w ła ś c ic ie lo m i p rz e k a z a n e w rę c e tz w . m ę ż ó w z a u fa n ia T re u h a e n d e ró w , w ię k s z e p rz e d s ię b o r - s tw a w rę c e V o lk s d e u ts c h ô w . Z a n im N ie m c y p rz y s tą p ili d o u tw o rz e n ia g e tta u tw o rzyli g e tto m o ra ln e , o p a rte n a s z e re g u o g ra n ic z e ń p ra w n y c h w y m ie rz o n y c h w lu d n o ś ć ż y d o w s k ą . S w o je o fia ry n a z n a c z y li p ię tn e m , k tó re m ia ło ich o d ró ż n ić o d re s z ty m ie s z k a ń c ó w m ia s ta . P o c z ą tk o w o b y ły to b ia łe o p a s k i z w y s z y tą g w ia z d ą D a w i d a n o s z o n e n a le w y m ra m ie n iu . N a R o s z -H a s z a n a (N o w y R o k ) 1941 r. Ż y d z i o trz y m a li n o w y z n a k h a ń b y . B ia ła o p a s k a z o s ta ła z a s tą p io n a ż ó łtą g w ia z d ą D a w id a z c z a rn y m n a p is e m „ J u d e ” , k tó r e g o lite ry p rz y p o m in a ły p is m o h e b ra js k ie . Z a b r o n io n o Ż y d o m p o ru s z a n ia s ię p o g łó w n y c h u lic a c h m ia s ta , 3 -g o M a ja , M ic k ie w ic z a p rz e z R y n e k , S ło w a c k ie g o , K a rm e lic k ą . O ile b y ły z ty c h d o m ó w w y jś c ia n a in n e u lic e , Ż y d z i m o g li n a d a l w n ic h m ie s z k a ć , w p rz e c iw n y m w y p a d k u m u s ie li s ię p rz e p ro w a d z ić .4 Ż y d o m w o ln o b y ło p o ru s z a ć s ię p o u lic a c h w g o d z in a c h o d 8 d o 11 i od 15 d o 17.
W y d a n o z a k a z c h o d z e n ia d o k in a , re w s ta u ra c ji, p a rk u m ie js k ie g o i o g r o d ó w p u b lic z n y c h .
JUDENRAT
W c e lu s p r a w n ie js z e g o r o z w ią z a n ia k w e s tii ż y d o w s k ie j N ie m c y u tw o r z y li s p o ś r ó d w p ły w o w y c h c z ło n k ó w s p o łe c z n o ś c i ż y d o w s k ie j J u d e n r a t c z y li R a d ę Ż y d o w s k ą . W p ie rw s z y m rz ę d z ie R a d a b y ła o d p o w ie d z ia ln a z a p la n o w e i te rm in o w e w y k o n y w a n ie p o le c e ń n ie m ie c k ic h a w ię c d o s ta rc z a n ie k o n ty n g e n tó w n a ro b o ty p rz y m u s o w e i d o o b o z ó w , w y w ią z y w a n ie s ię z n a k ła d a n y c h k o n try b u c ji fin a n s o w y c h i r z e c z o w y c h itp . M im o te j n ie w ą tp liw e j s łu ż e b n o ś c i w o b e c o k u p a n ta w d u ż y m s to p n iu R a d a s p e łn ia ła ta k ż e fu n k c je p rz e d w o je n n e j g m in y z a jm u ją c s ię o rg a n iz a c ą ż y c ia s w o ic h w s p ó łw y z n a w c ó w w z m ie n io n y c h w a ru n k a c h w o jn y .
P ro b le m J u d e n r a tó w d o d z iś s ta n o w i p rz e d m io t n a m ię tn y c h s p o r ó w w ś ró d h i s to r y k ó w i p u b lic y s tó w . W ś w ia d o m o ś c i s p o łe c z n e j o ra z p u b lic y s ty c e s ta ł s ię s y n o n im e m u le g ło ś c i w o b e c w ro g a o ra z o k ru c ie ń s tw a w o b e c w ła s n e j s p o łe c z n o ś c i.
Z c z a s e m je d n o z n a c z n ie n e g a ty w n e o p in ie z o s ta ły z w e r y fik o w a n e p o p rz e z a n a liz ę z e z n a ń , w s p o m n ie ń , p a m ię tn ik ó w , k tó r a s p o w o d o w a ła r e w iz ję ty c h je d n o z n a c z n ie n e g a ty w n y c h o c e n .
Iz r a e ls k i h is to r y k J o s z u a T r u n k p r o b le m J u d e n r a tó w r o z p a tr u je w d w ó c h z a s a d n ic z y c h o k re s a c h : p ie rw s z y m , k tó ry a u to r o k re ś la ja k o o k re s „k o n fis k a t, p ra c y p rz y m u s o w e j i in n y c h p rz e ś la d o w a ń ” i d ru g im - z a g ła d y to ta ln e j5 . T ru n k w y r a ż a o p in ię , iż o ile w p ie r w s z y m o k re s ie d z a ła ln o ś ć J u d e n r a tó w w s e n s ie m o ra ln y m b y ła d o p rz y ję c ia , o ty le w s z e lk ie fo rm y u d z ia łu w h itle ro w s k im lu d o b ó js tw ie , n a w e t je ś li o g r a n ic z a ły s ię d o z a d a ń p o m o c n ic z y c h o k re ś la ja k o n ie d o p u s z c z a ln e p o d w z g lę d e m m o r a ln y m . T r u n k r o z r ó ż n ia d w ie z a s a d n ic z e fu n k c je te j in s ty tu c ji: re p re s y jn ą - n a rz u c o n ą p rz e z o k u p a n ta , o ra z o rg a n iz a c y jn o -k u ltu ro w ą (a p ro w iz a c ja , k w a te ru n e k , p o m o c s p o łe c z n a ) p o c z ę ś c i o d z ie d z ic z o n ą po p rz e d w o je n n y c h g m in a c h w y z n a n io w y c h . R e a liz a c ję b y d w u ty c h fu n k c ji, k tó re p o w ie r z y ł o k u p a n t lo k a ln y m R a d o m Ż y d o w s k im m o ż n a p rz e ś le d z ić n a p rz y k ła d z ie J u d e n ra tu W a d o w ic .
W s k ła d w a d o w ic k ie g o J u d e n ra tu w e s z li: k u p c y R u b in S c h a rfe r i B e rn a rd W o lf, p rz e d w o je n n y s e k re ta rz k a h a łu - E lia s z F is z g ru n d i b y ły k a s je r B a n k u L u d o w e g o , K a lm a n P ro pe r. P rz e w o d n ic z ą c y m J u d e n ra tu b y ł p o c z ą tk o w o R u b in S c h a rfe r - p rz e d w o je n n y p re z e s g m in y, je d n a k ż e n ie m o g ą c p o d o ła ć o b o w ią z k o m z re z y g n o w a ł z tej fun kcji, po n im fu n k c ję tę p rz e ją ł B e rn a rd W o lf - w o p in ia c h o s ó b , któ ry m u d a ło się u n ikn ą ć z a g ła d y - p o s ta ć k o n tro w e rs y jn a . Z S o s n o w c a p rz y b y ł d o A n d ry c h o w a B a ruch M a je rc z y k , k tó ry p e łn ił w J u d e n ra c ie fu n k ję k o m is a rz a i b y ł o d p o w ie d z ia ln y za sp ra w n e w y p e łn ia n ie p o le c e ń n a d c h o d z ą c y c h z C e n tra li w S o s n o w c u . S k ła d z a rz ą d u u le g a ł c ią g ły m flu k tu a c jo m , p ra w d o p o d o b n ie z w ią z a n e to b y ło z p re s ją ja k ą w y w ie ra ł n a J u d e n ra c ie o k u p a n t. P rz y J u d e n ra c ie is tn ia ła m ilic ja ż y d o w s k a . J e j o fic ja l n a n a z w a u s ta n o w io n a p rz e z w ła d z e n ie m ie c k ie b rz m ia ła „ S łu ż b a P o r z ą d k o w a ” (O rd n u n g s d ie n s t) . B y ła u m u n d u r o w a n a i u z b r o jo n a w p a łk i. N o s iła b ia łe c z a p k i z n ie b ie s k ą o b w ó d k ą i ta rc z ą M a g e n D a w id . W je j skła d w c h o d z ilim a c z e ln ik - M u n - d e k L eib le r, Iz a k B orge r, M ie te k G o ld b e rg , C w i H o rn u n g i Izra el Ic c h a k M u lle r6 .
W a d o w ic k i J u d e n r a t p o d le g a ł C e n tra li G m in Ż y d o w s k ic h w S o s n o w c u zw . Z e n tra le d e r J u e d is c h e n A e lte s te n ra te in O s t-O b e rs c h le s ie n . C e n tr a la b y ła p o ś r e d n i kie m m ię d z y w ła d z a m i n ie m ie c k im i a w s z y s tk im i s k u p is k a m i ż y d o w s k im i n a te r e nie c a łe g o O b e rs c h le s ie n , w s k ła d k tó re g o w c h o d z iły te r e n y Z a g łę b ia D ą b ro w s k ie g o i Ś lą s k a . N a c z e le C e n tra li s ta ł M o js z e M e rin .
G m in a p o c z ą tk o w o m ie ś c iła s ię w R y n k u , w d o m u a d w o k a ta K lu g e ra , a n a s tę p nie w h o te lu H a s a k o ło s ta c ji k o le jo w e j. Z o rg a n iz o w a n a b y ła w s e k c je : s o c ja ln ą , o ś w ia to w ą , a p r o w iz a c y jn ą o ra z s e k c ję p ra c y . S e k c ja s o c ja ln a b y ła o d p o w ie d z ia l na z a u d z ie la n ie p o m o c y n a ju b o ż s z y m , a p r o w iz a c y jn a z a d y s tr y b u c ję ż y w n o ś c i. P o n ie w a ż w s z y s tk ie s k le p y ż y d o w s k ie z o s ta ły z a m k n ię te a d o s k le p ó w k a to lic k ic h n ie w o ln o b y ło Ż y d o m w s tę p o w a ć , g m in a u tw o r z y ła k o n s u m w d a w n y m s k le p ie M a rk u s a B ro n e ra p rz y u lic y T a tr z a ń s k ie j. S k le p h o n o r o w a ł k a rtk i ż y w n o ś c io w e i o d z ie ż o w e w y d a w a n e p rz e z g m in ę . K a ż d y Ż y d o trz y m y w a ł d z ie n n ie 2 0 0 g c h le b a i ra z w ty g o d n iu 1 0 0 g m a rg a ry n y , 1 0 0 g c u k ru i 1 0 0 g m a rm o la d y . P o n ie w a ż ra c je te b y ły n ie w y s ta rc z a ją c e Ż y d z i k o rz y s ta li c z ę s to z n ie le g a ln e g o z a k u p u c o w ra z ie w y k ry c ia k o ń c z y ło s ię s u ro w ą k a rą . P o n ie w a ż d o s tę p d o s z k ó ł z o s ta ł u n ie m o ż liw io n y g m in a o rg a n iz o w a ła k u rs y z a w o d o w e d la s ta r s z e j m ło d z ie ż y o ra z k o lo n ie le tn ie d la n a jm ło d s z y c h . D z ie c i i m ło d z ie ż z b o g a ts z y c h ro d z in k o rz y s ta ły z p ry w a tn y c h k o re p e ty c ji. S e k c ja p ra c y
b y ła o d p o w ie d z ia ln a za s p ra w n e o rg a n iz o w a n ie z le c o n y c h p rz e z N ie m c ó w p ra c, w p ie rw s z y m rz ę d z ie z a ś w y z n a c z a ła o s o b y d o p ra c y . P rz e w a ż n ie b y ły to o s o b y g o rz e j s y tu o w a n e , k tó re n ie m ia ły p ie n ię d z y , ż e b y s ię w y k u p ić i n a s w o je m ie js c e w y s ła ć z a s tę p c ę .
G m in a o p ie k o w a ła s ię u c h o d ź c a m i z C ie s z y n a , K a to w ic , Ż y w c a i B ie ls k a - p rz y d z ie la n o im m ie s z k a n ia Ż y d ó w k tó rz y u c ie k li w e w r z e ś n iu n a w s c h ó d , b ą d ź p u s te lo k a le s k le p o w e . J u d e n r a t b y ł o d p o w ie d z ia ln y ta k ż e z a w y k o n y w a n ie z a rz ą d z e ń n ie m ie c k ic h ta k ic h ja k : d o s ta rc z a n ie a rty k u łó w ż y w n o ś c io w y c h , o d z ie ż y , fu ter, z ło ta i p ie n ię d z y . Ż y d z i z m u s z e n i z o s ta li d o p ła c e n ia c z y n s z ó w n a w e t g d y m ie s z k a li w e w ła s n y m d o m u .
W p ie rw s z y m o k re s ie , a w ię c d o m o m e n tu u tw o rz e n ia g e tta m ę ż c z y ź n i i k o b ie ty p ra c o w a li p rz y re g u la c ji S k a w y w S k a w c a c h , R a d o c z y , S u c h e j i w A n d ry c h o w ie p rz y re g u la c ji W ie p rz ó w k i. D o w o ż o n o ic h p o c ią g a m i, p ra c a trw a ła o d g o d z . 8 d o g o d z . 16, a z a p ra c ę o tr z y m y w a li b a rd z o n is k ie w y n a g ro d z e n ie . D z ie w c z ę ta ż y d o w s k ie p ra c o w a ły p rz y s p rz ą ta n iu b u d y n k ó w p o lic ji, m a g is tra tu , u rz ę d ó w i m ie s z k a ń n ie m ie c k ic h 7 .
UTWORZENIE I LIKWIDACJA GETTA
W p ie r w s z y m o k re s ie d z ia ła ln o ś c i J u d e n r a t w a d o w ic k i p o d o b n ie ja k w ie le in n y c h p rz y ją ł s tra te g ię o c a le n ia p rz e z p ra c ę . Ż y d z i z d a w a li s o b ie s p ra w ę , ż e a b y o c a le ć m u s z ą w ja k iś s p o s ó b u s p ra w ie d liw ić s w ó j b yt, p o k a z a ć s w o ją p rz y d a tn o ś ć i n ie z b ę d n o ś ć d la o k u p a n ta . C e n tr a la Ż y d o w s k a w S o s n o w c u w z y w a ła fa c h o w - c ó w -rz e m ie ś ln ik ó w d o o rg a n iz o w a n ia w a rs z ta tó w tzw . s z o p ó w i ró w n o c z e ś n ie p ro w a d z iła p ro p a g a n d ę z a w s tę p o w a n ie m d o n ic h . W y k o n u ją c p o le c e n ie s o s n o w ie c kie j C e n tra li w a d o w ic k i J u d e n r a t z g ro m a d z ił w s z y s tk ie m a s z y n y d o s z y c ia z n a jd u ją c e s ię w rę k a c h ż y d o w s k ic h i, a n a s tę p n ie z a w ió z ł je d o fa b ry k i, k tó ra ja k o filia Z a k ła d ó w W y r o b ó w G u m o w y c h w T rz e b in i o tr z y m a ła n a z w ę : O b e rs c h le s ic h e K a u t s c h u k u n d K u n s t-H a u t S c h u h w a r e n F a b r ik G .m .b .H S c h n e id e r s a m m e lw e r k s ta tt W a d o w itz , M u h ltra s s e 6 2, O b e rs c h le s ie n . W a rs z ta t k ra w ie c k i c z y li tzw . s z o p m ie ś c ił s ię w b u d y n k u , w któ ry m p rz e d w o jn ą z n a jd o w a ły s ię w a rs z ta ty s to la rs k ie 12 pp, n ie d a le k o s ta c ji k o le jo w e j. S z y to w n im m u n d u ry w o js k o w e , p e le r y n y g u m o w e , p ła s z c z e , b lu z y d re lic h o w e . P ra c o w n ic y s z o p u d z ie lili s ię n a trz y k a te g o r ie . D o p ie rw s z e j n a le ż e li tzw . fa c h o w c y , d o d ru g ie j z a lic z a n o o s o b y s z y ją c e n a m a s z y n ie , trz e c ią g ru p ę s ta n o w iły o s o b y, k tó re w y k a ń c z a ły rę c z n ie 8 . P ra c o w a n o n a 3 z m ia n y p o d k ie ro w n ic tw e m M a u ry c e g o M a tz n e ra .
D o 2 lip c a 1 9 4 2 Ż y d z i w a d o w ic c y ż y li ilu z ja m i, iż p ra c a o d d a li w id m o n a d c ią g a ją c e j z a g ła d y . K re s im p o ło ż y ła a k c ja w y s ie d le ń c z a , k tó r a n a s tą p iła w e d łu g s p o rz ą d z o n y c h u p rz e d n io list. P rz e d a k c ją s p ę d z o n o d o W a d o w ic lu d n o ś ć ż y d o w s k ą z K ę t, S u c h e j i Z a to ra o ra z p o b lis k ic h w io s e k . W s z y s c y Ż y d z i z o s ta li z a p ę d z e n i p o d e s k o rtą p o lic ji ż y d o w s k ie j d o k o s z a r C h o c im s k ic h p rz y u lic y Z a to rs k ie j g d z ie n a s tą p iła s e le k c ja . Z ra m ie n ia Ż y d ó w a s y s to w a ł M o js z e M e rin , B a ru c h M a je rc z y k o ra z B e rn a rd W o lf. W a rto w ty m m o m e n c ie p rz y jrz e ć s ię o s o b ie M o js z e M e rin a , p rz e w o d n ic z ą c e g o C e n tr a li Ż y d o w s k ic h R a d S ta rs z y c h n a G ó r n y m Ś lą s k u . P o d c z a s je d n e j z w iz y t w W a d o w ic a c h M e rin m ia ł p o w ie d z ie ć : N ie c h c e m y n a ś la d o w a ć
C z e rn ia k o w ó w , n ie c h c e m y u m ie ra ć ś m ie rc ią b o h a te ró w 9 . G ło s z o n a p rz e z n ie g o ta k ty k a „ o c a le n ia ” p ro w a d z iła d o p o ś w ię c e n ia n ie k tó ry c h g ru p lu d n o ś c i (d z ie c i, c h o ry c h , s ta r y c h ) n a rz e c z in n y c h , m ło d y c h , z d ro w y c h , fa c h o w c ó w . P rz y k ła d e m z a s to s o w a n ia te j s tra te g ii b y ła a k c ja w y s ie d le ń c z a w W a d o w ic a c h 2 lip c a 1 9 4 2 . S p o ś ró d z g ro m a d z o n y c h n a p la c u Ż y d ó w w y o d r ę b n io n o trz y g ru p y : u z n a n y c h z a z d o ln y c h d o p ra cy, k tó ry c h s k ie ro w a n o d o p ra c y w s z o p ie , s ta rc ó w , k a le k i i d z ie c i, k tó ry c h w y s ła n o n a ś m ie rć d o o b o z u w B e łż c u o ra z trz e c ią g ru p ę , k tó ra z o s ta ła s k ie ro w a n a d o D u la g u w S o s n o w c u a s ta m tą d w y s ła n a d o o b o z ó w p ra c y w N ie m c z e c h . O s o b y , k tó ry m u d a ło s ię u n ik n ą ć w y s ie d le n ia o d te j p o ry m ia ły z a m ie s z k i w a ć w s p e c ja ln ie d la n ic h w y d z ie lo n e j c z ę ś c i m ia s ta - g e ttc ie .
P o d o b n ie ja k in n e g e tta , ró w n ie ż w a d o w ic k ie p o w s ta ło w n a jb a rd z ie j z a n ie d b a n e j i p o d u p a d łe j c z ę ś c i m ia s ta , z a m ie s z k a łe j p rz e z n a ju b o ż s z ą lu d n o ś ć m ia sta. J e g o o b s z a r o b e jm o w a ł u lic e : M y d la rs k ą , P ia s k o w ą , K rę tą , M a rc in a W a d o w ity i z a c h o d n ią s tro n ę u lic y Z a to rs k ie j.G e tto z o s ta ło o to c z o n e d ru te m k o lc z a s ty m i i w ten s p o s ó b z o s ta ło o d s e p a r o w a n e o d a r y js k ie j c z ę ś c i m ia s ta . P rz y je g o lo k a liz a c ji d u ż ą ro lę o d e g r a ł fa k t, iż W a d o w ic e b y ły m ia s te m p o w ia to w y m , a w ię c ła tw ie j b y ło s p ę d z ić tu Ż y d ó w z p o b lis k ic h m ia s te c z e k i w io s e k . P rz y b y li d o g e tta Ż y d z i w lic z b ie o k. 1 4 0 0 z tru d e m ro z lo k o w a li s ię w n o w y c h m ie s z k a n ia c h . N o w i lo k a to rz y m ie li m o ż n o ś ć p rz e w ie z ie n ia fu r m a n k a m i s w e g o d o b y tk u . P o z o s ta w io n e p o a ry js k ie j s tro n ie m ia s ta m ie s z k a n ia o ra z rze czy, k tó ry c h n ie z d o ła li p rz e w ie ź ć s ta ły s ię łu p em N ie m c ó w 10. W g e ttc ie p a n o w a ła c ia s n o ta i z łe w a ru n k i s a n ita rn e , k tó re s p rz y ja ły e p id e m io m . N a je d e n p o k ó j p rz y p a d a ło o k. 2 0 o s ó b .
P o d k ie ro w n ic tw e m b y łe g o w ła ś c ic ie la h o te lu W ik to ra H a a s a i b y łe g o re s ta u ra to ra A d o lfa E b la z o r g a n iz o w a n o s to łó w k ę d la m ie s z k a ń c ó w g e tta . Is tn ia ło ta k ż e p rz e d s z k o le d la d z ie c i o ra z p ro w iz o ry c z n y s z p ita l z o rg a n iz o w a n y p rz e z d ra B e tte rs z B ie ls k a . D z ię k i in ic ja ty w ie M a ji W a k s b e rg - a n d ry c h o w s k ie j n a u c z y c ie lc e ję z y ka h e b ra js k ie g o z o rg a n iz o w a n o d la d z ie c i n a u k ę n a p o z io m ie e le m e n ta r n y m .
O d c h w ili p o w s ta n ia g e tta Ż y d z i n ie b y li ju ż k ie ro w a n i d o p ra c p rz y re g u la c ji rze k, c a ła p ra c a b y ła s k o n c e n tr o w a n a w s z o p ie k ra w ie c k im . D o p ra c y w s z o p ie Ż y d z i w y c h o d z ili p o d e s k o r tą m ilic ji ż y d o w s k ie j. P o z a ty m o b o w ią z y w a ł c a łk o w ity z a k a z o p u s z c z a n ia g e tta , u c h y la n o g o je d y n ie w s y tu a c ja c h w y ją tk o w y c h ja k np. p o g rz e b , w ó w c z a s g e tto o p u s z c z a n o n a p o d s ta w ie s p e c ja ln y c h p rz e p u s te k .
P o m im o u s p o k a ja ją c y c h z a p e w n ie ń J u d e n r a tu a k c ja w y s ie d le ń c z a z 2 lip c a 194 2 n ie b y ła o s ta tn ią . 1 0 m a ja 1 9 4 3 w y w ie z io n o n a ro b o ty p rz y m u s o w e d o N ie m ie c 1 0 0 d z ie w c z ą t ż y d o w s k ic h . M ie s z k a ń c y g e tta , k tó rz y p o c z ą tk o w o łu d z ili s ię , iż p ra c a w s z o p ie u ra tu je im ż y c ie s to p n io w o z a c z ę li tra c ić n a d z ie je . W ty m c z a s ie n a d c h o d z iły d o W a d o w ic in fo rm a c je o lik w id a c ji g e tt w s ą s ie d n ic h m ia s ta c h : C h rz a n o w ie , S o s n o w c u i B ę d z in ie . W ie le o s ó b d e s p e r a c k o p o s z u k iw a ło d ró g ra tu n k u d la s ie b ie i s w o ic h b lis k ic h .
O s ta te c z n a lik w id a c ja g e tta n a s ta p iła 1 0 s ie rp n ia 1 9 4 3 r. w ż y d o w s k ie ś w ię to T is z a b ’A w . O ś w ic ie g e tto z o s ta ło o b s ta w io n e p rz e z g e s ta p o w c ó w , lu d z ie z o s ta li w y w o ły w a n i p o n a z w is k u w e d łu g u ło ż o n y c h w c z e ś n ie j list. B y u ś p ić c z u jn o ś ć i n ie s p o w o d o w a ć p a n ik i N ie m c y o z n a jm ili, iż p rz e n o s z ą w s z y s tk ic h d o p ra c y w s z o p ie w O ś w ię c im iu , w z w ią z k u z c z y m N ie m c y n a w o ły w a li b y z a b r a ć w s z e lk ie k o s z to w
n o ś c i z e s o b ą . W s z y s tk o to w k r ó tc e s ta ło s ię łu p e m N ie m c ó w . O k o ło p o łu d n ia w y r u s z y ł z p la c u T a rg o w ic y p o c h ó d , k tó ry s k ie ro w a ł s ię w s tro n ę s ta c ji k o le jo w e j. T a m z a ła d o w a n o w s z y s tk ic h d o w a g o n ó w to w a r o w y c h , k tó re u d a ły s ię w s tro n ę O ś w ię c im ia B rz e z in k i.
A n n a Z ia r k o w s k a - a b s o lw e n tk a U n iw e rs y te tu J a g ie llo ń s k ie g o . P rz y p is y
' A tla n te a lla s c o p e rta d e l m o n d o , L’a rte e s c e d a l g h e tto , IX 1 9 9 8 , s .5 9 .
2 G o ld b e rg -M u lk ie w ic z O ., K s ię g a P a m ię c i ("M e m o rb u e c h e r” ) a m it ż y d o w s k ie g o m ia s te c z k a [w :] E tn o g ra fia P o ls k a , t. X X X V :1 9 9 1 , z.2 .
3 S ro k a I., P o lic y jn y s p is lu d n o ś c i w r e je n c ji k a to w ic k ie j (1 7 -2 3 g ru d n ia 1 9 3 9 ro k u ) [w :] Z a ra n ie Ś lą s k ie , ro k X X X II, z e s z y t 1, s ty c z e ń -m a rz e c 1 9 6 9 , s. 3 6 7 .
4 A rc h iw u m Ż y d o w s k ie g o In s ty tu tu H is to ry c z n e g o , z e s p ó ł re la c je , s y g n . 2 6 6 5
5 I.T ru n k , J u d e n ra t. T h e J e w is h C o u n c ils in E a s te rn E u ro p e u n d e r N a z i O c c u p a tio n , N o w y J o rk -L o n d y n , 1 9 7 2 .
6 K s ię g a P a m ią tk o w a b y ły c h g m in ż y d o w s k ic h W a d o w ic , A n d ry c h o w a , K a lw a rii i M y ś le n ic p o d re d . D .J a k u b o w ic z a , Tel A w iw 1 9 6 8 , s.113.
7 A rc h iw u m Ż y d o w s k ie g o In s ty tu tu H is to ry c z n e g o , z e s p ó ł re la c je , s y g n . 2 6 4 0 / 2 6 6 5 8 T a m ż e , s y g n .2 6 4 1 .
9 K s ię g a P a m ią tk o w a b y ły c h g m in ż y d o w s k ic h W a d o w ic , A n d ry c h o w a , K a lw a rii i M y ś le n ic p o d re d . D .J a k u b o w ic z a , Tel A w iw 19 6 8 , s.1 1 3 . ,0 T a m że , s y g n . 2 6 4 0 .
