A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________________ FOLIA OECONPMIС A 110 , 1991
J e r z y L i ü i k i e w i c z *
KIEROWANIE PROCESAMI PRODUKCJI W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNEGO POSTĘPU TECHNICZNEGO
I . Metamorfozy p o d z ia łu p rac y
Pierwotnym cz yn nik iem o rg a nizow a n ia p r o d u k c j i przem ysłow ej i j e j twórczą s i ł ą s t a ł s i ę p o d z ia ł p rac y zarówno w s k a l i makro: gos
p o d a r c z e j i przem ysłow ej oraz mikro- w s k a l i p r z e d s i ę b i o r s t w a . Wy
n ikiem p o d z ia łu p rac y b y ł a - i j e s t - s p e c j a l i z a c j a wraz z j e j h e te ro g e n ic z n ym i s ku tka m i, w p i e r w s z e j k o l e j n o ś c i dodatnim i - w po
s t a c i n ieb y w a łe g o w zrostu s p o łe c z n e j w y d a jn o ś c i p r a c y .
Zasady o rg a n izo w a n ia p r o d u k c j i w p r z e d s i ę b i o r s t w i e przemysłowym sfo rm ułow ał na początku XX w. F . W. T a y l o r , k t ó r y tym samym s t a ł s i ę prekursorem naukowego z a r z ą d z a n ia ; w s y s te m ie T a y lo r a podstawa w y jśc io w a k i e r o w a n ia procesem p r o d u k c j i z a s a d z a ła s i ę na e k s t r e m a l nym p o d z i a l e p r a c y . P o d z i a ł ten z o s t a ł doprowadzony p ra w ie do p e r f e k c j i przez H. Forda przez r o z d r o b n ie n ie p rac y na n a j b a r d z i e j p r o s t e i p o w ta rz a ln e c z y n n o śc i - jednoruchowe i z a s to s o w a n ie ruchomego t r a n s p o r t e r a ( t z w . taśma p ro d u k cy jn a o r y t m ie wymuszonym).
Nie można z a p r z e c z y ć , i ż d la p o d n i e s i e n i a e fe k t w n o ś c i procesów p r o d u k c y jn y c h "kla sycz ny" podział p rac y b y ł - i poniekąd jes t - ś r o d kiem skutecznym i w d z i a ł a n i u omalże bezzwłocznym ( a b s t r a h u j ą c tu od szeregu skutków n e g a ty w n y c h ). N ic też dziwnego, że w p rzem yśle n i e k t ó r y c h k r a jó w , n i e k i e d y ś r e d n io i nawet n ie c o b a r d z i e j r o z w i n i ę t y c h , p o z o s t a ł do d z i ś p r z e s ł a n k ą s w o i s t e j f i l o z o f i i przy o r g a nizow aniu p r o d u k c j i p rz e m y s ło w e j.
*
P r o f . dr hab. w S z k o le Głównej P la n o w a n ia i S t a t y s t y k i W arszaw ie.
Jerzy Llsiklewlcz
System o p a rty na d aleko idącym p o d z ia le p rac y można s c h a r a k t e ryzować z różnych punktów w id z e n ia . Sens p o d z ia łu p rac y - w jego
"kla sycz nym " wydaniu - sprowadza s i ę do r o z ł o ż e n i a procesu produk
c yjne g o na m ożliw ie n a j w i ę c e j odcinków cząstkowych z odpowiednią l i c z b ą punktów p r z e c i ę c i a , w r e z u l t a c i e czego n a s t ę p u je u p ro s z c z e n i e tego p roce su , powodujące, że:
- od pracowników zafrrudpionych w p r o c e s i e p r o d u k c j i n i e wymaga s i ę wysokich k w a l i f i k a c j i , wobec czego: 1) w zra sta zn aczn ie r e z e r wuar w olne j s i ł y r o b o c z e j, 2) s z k o l e n i e j e s t k r ó t k i e i przy n i e w i e l k ic h n a k ła d a c h , 3) p ła c e za sa d n icze pracowników odpowiadają i c h nis
kiemu poziomowi k w a l i f i k a c j i ;
- w ystę p ują warunki do m e c h a n iz a c ji cząstkowych o p e r a c j i w y n i k a ją c y c h z p o d z ia łu p r a c y , d z i ę k i czemu na ogromny wzrost w yd a jn oś
c i p rac y wpływają s y n e r g i c z n i e : 1) p o d z ia ł p r a c y , 2) stosunkowo ma- łonakładowe wprowadzenie maszyn i urządzeń wytwórczych ( t a ś m a ) ;
- wszystko to prowadzi do o b n iż e n ia kosztów e k s p l o a t a c y j n y c h . Równocześnie p o d z ia ł procesu produkcyjnego t rz e b a p o s trz e g a ć i w takim ś w i e t l e . Atom izac ja procesu p rac y wymaga zarazem harm oniza
c j i rozdrobnionych o p e r a c j i i c z y n n o ś c i , na skutek czego w zra s ta zn aczn ie l i c z b a ic h punktów p r z e c i ę c i a . D z i a ł a n i a ko o rd y n a c y jn e sta
j ą s i ę coraz b a r d z i e j złożone i p rac och łon ne tym b a r d z i e j , iż p r o ces s p e c j a l i z a c j i n ie o g r a n i c z y ł s i ę b y n a jm n ie j do pracowników z a t ru d n io n y c h bezpośrednio w p r o d u k c j i : o b j ą ł on w s z y s t k ie inne szczeb
l e h i e r a r c h i i p r z e d s i ę b i o r s t w a , wobec czego trz e b a również " k o o rd y nować ko ord yna torów ".
K la s y c z n y p o d z ia ł p rac y r o d z i system a u t o r y t a r n e g o (im p e ra t y w nego) z a r z ą d z a n ia . Polega on na tym, iż w y k s z t a ł c a j ą s i ę dwie grupy pracow ników :
- p ie rw sz a - k i e r u j ą c y c h procesami p r o d u k c j i , t j . podejmujących d e c y z je ( w h i t e c o l l a r s ) ;
- druga - wykonawcza, r e a l i z a t o r ó w d e c y z j i - robotników ( b l u e c o l l a r s ) .
Wytworzył s i ę zatem sw o is te g o rodzaju model kastow y. Takt ten powoduje r o z l i c z n e konsekwencje. A oto n i e k t ó r e z n i c h :
- od robotników żąda s i ę p raw ié w y łą c z n ie mechanicznych d z i a ła ń bez m oż liw ości większego wpływu z ic h s t r o n y na wykonanie tyc h zad ań ;
- z a t r u d n i e n i na poszczególnych sta n o w is ka c h p rac y wykonawcy (o
p e r a t o r z y ) pozb aw ieni są w i s t o c i e rz e c z y i n i c j a t y w y ; o i l e n a s tą p i w y d a rz e n ie , n i e p r z e w id z ia n e przez zu n ifik o w a n ą p r o c e d u r ę , n i e jes t możliwa ja k a k o l w i e k e l a s t y c z n a r e a k c ja ze s t r o n y p rac o w n ika ;
- pracow nik wykonawczy przysp o sob io ny bywa w z a s a d z ie -psychicz
n i e i m anualnie - do c z ą s tk o w e j c z y n n o ś c i , j e s t oderwany i n i e ogar
n ia n i e t y l k o c a ł o ś c i procesu p ro d u k c y jn e g o , le c z i d a n e j f a z y ; - procownik wykonawczy w p rz ę g n ię ty w tak z h ie r a r c h i z o w a n ą o r g a n i z a c j ę dostosowany j e s t do warunków p r o d u k c j i masowej i s t a n d a r y zowanej .
K la s y c z n y ( t a y l o r o w s k i ) p o d z ia ł p rac y p r z e ż y ł jednakże w nowo
czesnym p rzem yśle swoje apogeum. Okazało s i ę , że procesu p o d z ia łu p r a c y w dotychczasowym t r y b i e n i e wolno c ią g n ą ć w n ie s k o ń c z o n o ś ć . W w ie l u d z i e d z in a c h p r o d u k c j i przem ysłowej p o d z i a ł p ra c y o s i ą g n ą ł pu
ł a p , poza którym n i e n a s t ę p u je d a ls z y wzrost w y d a jn o ś c i p r a c y spo
ł e c z n e j 1 . Z r o d z i ł y s i ę obawy, że schematyczne sto so w a n ie d o t y c h czasowych r e g u ł o rg a n iz o w a n ia p r o d u k c j i może doprowadzić n i e t y l k o do s t a g n a c j i , le c z wręcz do odwrócenia t e n d e n c j i zmian w y d a jn o ś c i p r a c y . B y ł o to p r z e s ł a n k ą początku zmierzchu epoki " t a y l o r o w s k i e j " .
We współczesnym p rzem yśle - z r e s z t ą n ie t y l k o w p rzem yśle - wy
s t ą p i ł y nowe z j a w i s k a , k t ó r e wymuszały r e o r i e n t a c j ę w o d n ie s ie n iu do o r g a n i z a c j i p r o d u k c j i s p o ł e c z n e j i sto so w a n ie in nych zasad k i e r o w a n ia procesam i p r o d u k c j i .
N a s t ą p i ł a przede wszystkim zmiana a s p i r a c j i c z ło w ie k a w prod uk
c j i , co spowodowało ko n ie c z n o ść ponownego z d e f i n i o w a n i a r o l i c z ł o wieka w p ro c e sa c h p r o d u k c j i s p o ł e c z n e j . P r a c o w n i k , przede w s z y s t kim z a t ru d n i o n y w b e zp o śred n ich p roce sa ch p r o d u k c j i , n i e c h c i a ł na
d a l p e ł n i ć w y łą c z n ie f u n k c j i b ie rn e g o u c z e s t n i k a t y c h procesów , lecz p r a g n ą ł w y s t ą p i ć także ja k o i c h s i ł a tw ó rc z a . C h o d z iło w ię c o zm ia
nę s y t u a c j i , w k t ó r e j r o b o t n i k o b s łu g iw a ł maszynę ( c z y nawet ic h z e s t a w ) , i w tym t y l k o m ia ł wykazywać swe u m i e j ę t n o ś c i i z r ę c z n o ś ć .
Pierwszym krokiem b y ł o tw o rz e n ie zespołów pracowników, o dużym z a k r e s i e s a m o d z ie ln o ś c i, i t a k i c h s ta n o w is k p r a c y , k t ó r e by obejmo
w ały w y d z ie lo n ą faz ę procesu p ro d u k c y jn e g o . Członkow ie z e s p o łu po
r u s z a j ą s i ę swobodnie, zam iennie r e a l i z u j ą p oszczególne za d a n ia i
1 Wskazywały na to b adania ju ż z l a t c z t e r d z i e s t y c h . I n t e r e s u j ą c e dane na ten temat można m. i n . z n a le ź ć w: G. F r i e d m a n , Grenzen der A r b e i t s t e i l u n g , Bund - V e r l a g GmbH, Koelu 1959, m. i n . s. 75-77.
o p e r a c j e , z r e g u ły z ło ż o n e , odpowiadają n i e t y l k o za term in y wyko
n a n i a , le c z tak że za ja k o ś ć prze tw a rza n ych czy montowanych elemen
tów, a także za w ie lk o ś ć zapasów m ię d z y o p e rac y jn yc h . Nie ma tu t r a d ycyjn eg o pojedynczego sta n ow iska p r a c y , le c z o k re ś lo n y segment p r o d u k c j i ; można też mówić t y l k o o zesp oło w ej w y d a jn o ś c i p r a c y . Ko
n ie c z n e są zarazem wyższe k w a l i f i k a c j e i odpowiedni poziom wykształ
c e n ia pracowników. Cechami c h a r a k t e r y s t y c z n y m i tego kroku są w ię c : r o t a c j a c z yn n o śc i (p rzem ienność zadaó) oraz r o z s z e r z a n ie zakresu p rac y (np. dodatkowe zadania ja k np. k o n s e rw a c ja , związana z danym zak resem ); d z i a ł a n i a zespołowe łą c z ą w s p ó ł d z i a ł a j ą c y c h kierowników i pracowników, z k t ó r y c h każdy ma k i l k a u m ie j ę t n o ś c i zawodowych.
Drugim krokiem, komplementarnym w stosunku do p ie rw s z e g o , j e s t wzbogacenie c h a r a k t e r u p r a c y . Polega on na tym, że pracownik z bez
p o ś r e d n i e j p r o d u k c ji ( r o b o t n i k ) w c i ą g n i ę t y z o s t a j e do t a k i c h fu n k c j i , j a k : p la n o w a n ie , p o d z ia ł zadań p r o d u k c y jn y c h , k o n t r o l a r e a l i - z a c j i . J e s t to nowy "paradygmat zaangażowania" .2
Wolno ju ż d z i ś p o s ta w ić h i p o t e z ę , że c z ło w ie k także w bezpo
ś r e d n ic h procesach p rod u k cy jn y ch w p r z y s z ł o ś c i , d z i ę k i postępowi technicznemu g łó w n ie , skupi s i ę na w y k o rz y s ta n iu swych p re d y s p o z y c j i umysłowych: zajm ie s i ę planowaniem i sterowaniem c a łe g o procesu p r o d u k c y jn e g o .
Być może ta c h w ila j e s t je s z c z e o d l e g ł a . Nie bez s ł u s z n o ś c i i i r o n i i wypowiada s i ę ja p o ń s k i biznesmen3 : "My wygramy, a p rz e m y s ło wy Zachód p rze g ra [ . . . ] bo to w s o b ie n o s i c i e p r z e g ra n ą . Wasze o r g a n i z a c j e są t a y l o r o w s k i e [ . . . ] wasze umysły są również t a k i e . Dla was z a rz ą d z a n ie j e s t s z tu k ą , j a k przekazać id ee s z e fa do rąk o p e r a torów. My jesteśm y p ostayloro w cam i [ . . . ] p r z e d s i ę b i o r s t w o s ta ło się tak skomplikowane [ . . . ] że musi ono c o d z ie n n ie m ob ilizow ać c a ł ą i n t e l i g e n c j ę w s z y s tk ic h pracowników [ . . - 3 i n t e l i g e n c j a k i l k u n a s t u technokratów - n i e z a l e ż n i e ja k b y l i b y z d o ln i - j e s t o b e c n ie c a ł k o w i c i e n i e w y s t a r c z a j ą c a [ . . Ty l ko i n t e l i g e n c j a w s z y s tk ic h c z ł o n ków p r z e d s i ę b i o r s t w a może mu p o z w o lić s t a w i ć c z o ł a zawirowaniom i wymaganiom o t o c z e n i a " (nowym zjawiskom technicznym i ekonomicznym).
Innymi s ło w y , p r z y s z ł y rozwój wymaga nowej form uły i o r i e o t a -
2 Taka forma bywa o k r e ś la n a ja k o " q u a l i t y of working l i f e " .
5 Wypowiedź prezesa M e t s u s h it a E l e c t r i c I n d u s t r i a l Co L td ( " S o - ie ncu e t Technique" 1985, nr 12.
c j i z w ią z a n e j z kierow aniem procesami p rod uk cyjnym i w p r z e myśle .
I I . Innow acyjne wyzwania rozwojowe
Zmianom u l e g ł y takže p o trze b y sp o łe c zn e zarówno t e w wymiarze o d b io r c y - in d yw id ua ln eg o konsumenta, j a k te ż odbiorców s f e r y in- w e s t y c y j n o - p r o d u k c y j n e j , z u ż y tk o w u ją c e j ś r o d k i p r o d u k c j i .
G e n e r a l n i e moZna s t w i e r d z i ć , iż przemysł w początkowych stadiach swego rozwoju n as ta w io n y j e s t głó w nie na z a s p o k a ja n ie p o trz e b i l o ś c io w y c h , co w iąże s i ę z p ro d u k c ją masową i w i e l k o s e r y j n ą . lym c e lom s ł u ż y ł t r a d y c y j n i e p o g ł ę b i a j ą c y s i ę p o d z ia ł p r a c y , a także me
c h a n i z a c j a p r o d u k c ji czy p ie rw o tn e typ y j e j i n d y w i d u a l i z a c j i . Eta p rozwoju i l o ś c io w e g o po ja k im ś c z a s i e zderza s i ę z b a r i e r ą z a p o t r z e bowania sp ołe czn e g o. W o d n i e s i e n i u do wyrobów konsumpcyjnych popyt e w o lu u je od dóbr e le m e n ta rn y c h (n p . żywność, o d z i e ż ) do dóbr wyż
szego rzędu (n p . t e l e w i z o r , p r a l k a autom atyczna, samochód) aż do - uznanych w danym o k r e s i e - za luksusowe (n p . m agnetow id).
K onieczne s t a j ą s i ę m o d y fi k a c je s t r u k t u r y p r o d u k c j i ; wyrazem e- tapu ja k ościo w eg o rozwoju s ą : nowoczesność produktów i ic h wysoki s ta n d a rd ja k o ś c io w y .
Podobnie p rz e b ie g a rozwój w s e k to r z e in w e s t y c y jno -p rod uk cy jnym .•
od p r o s t y c h n a rz ę d z i i maszyn e r y m e c h a n i z a c j i do urządzeń s t e r o wanych n um erycznie, a w r e s z c i e w yrafino w anych urządzeń t e c h n i k i kom
p u te ro w e j i robotów; w z a k r e s i e przedmiotów p r a c y : od surowców n a t u r a l n y c h przez tworzywa s y n t e t y c z n e do np. ce ra m ic z n y c h m a t e r i a łów kompozytowych.
N ie j e s t celowe i e fe kty w n e r o z s z e r z a n i e p r o d u k c j i masowej. Pow
s t a j ą nowe w a ru n k i: e k s p l o z j e k r ó t k o t r w a ł e g o popytu na o k re ś lo n e g o ro d z a ju dobra przemysłowe ( c y k l " ż y c i o w y " n i e k t ó r y c h wyrobów wyno
s i 3-5 l a t ) oraz n a c i s k na w y tw a rz a n ie różnorodnych w a ria n tó w (mo
d e l i ) danego produktu w z n a c z n ie m n ie jsz y c h s e r i a c h . Innymi s ło w y : o d s t ą p i e n i e od uniformizmu masowej p r o d u k c j i na r z e c z z r ó ż n ic o w a n e j i wzbogaconej p r o d u k c j i mało- i ś r e d n i o s e r y j n e j . Wymaga to j e d nakże r e k o n s t r u k c j i dotychczasowych wzorców m y ś le n ia zw iąz anych z podziałem p r a c y : n a l e ż y z a p ro je k to w a ć nowe s t r u k t u r y p ro ce su p r o d ukcyjnego w sp arte przez u rz ą d z e n ia wytwórcze o nowoczesnych p a r a
metrach t e c h n i c z n o - e k s p lo a t a c y jn y c h (np. zastosow anie elementów e- l e k t r o n i c z n y c h s t e r u j ą c y c h maszyną p ro d u k c y jn ą , a zarazem s ystem a mi t r a n s p o r t u i s k ła d o w a n ia ).
Punktem c e n tra ln y m j e s t u e l a s t y c z n i e n i e procesu p r o d u k c j i , i to zarówno od s tr o n y o r g a n i z a c y j n e j , ja k i t e c h n i c z n e j (w y tw a rz a n i e ) . O r g a n i z a c y j n i e oznacza to s tw o rz e n ie t a k i e j k o n c e p c ji p o d z ia łu p r a c y , przy k t ó r e j ekonomicznie e fe k t y w n ie następow ałyby m o d y fi
k a c j e p ro d u k c y jn e ; w harm onii z tym wprowadzanoby do procesów p r o du k cyjn ych kompleksowe ze sp o ły maszyn, k t ó r e przy w y k o rz y s ta n iu kom
puterowych t e c h n i k s te r o w a n ia i i n f o r m a c j i r e g u l u j ą i n adzorują p r z e b ie g procesów od n a d e j ś c i a zapotrzebowania poprzez samą produk
c j ę , k o n t r o l ę , s k ła d o w a n ie , aż po z b y t.
Czynnik in now acyjny z y s k a ł nowy wymiar. Należy s t w i e r d z i ć , że we w s z e lk ic h uwarunkowaniach k i e r o w a n ia procesem produkcyjnym n ie można b y ło abstrahować od postępu t o c h n ic z n e g o : c z y n n i k i o r g a n i z a c y j n y i te c h n ic z n y p o z o s t a ją ze sobą w s ym b io z ie . I s t n i e j e j e d n a k że szcz eg ó lna r o l a in n o w a c ji w nowoczesnym p rze m yśle , k t ó r a wska
zu je na p otrzebę ic h odrębnego p o tra k to w a n ia w o r g a n i z a c j i produk- c j i s p o ł e c z n e j . . . .4
J e s t k i l k a c h a r a k t e r y s t y c z n y c h cech in n o w a c ji we współczesnym p rze m y ś le , k t ó r e powodują, iż już o b e c n ie , a tym b a r d z i e j w p r z y s z ł o ś c i , c z yn n ik t e c h n i c z n y , a zwłaszcza e l e k t r o n i z a c j a (m ik r o p r o c e s o r y , r o b o t y k a ) i b i o t e c h n o l o g i e , zdecydowanie wyznaczą ramy mo
d e lu k i e r o w a n ia procesami prod uk cyjn ym i.
W pierwszym r z ę d z ie n a le ż y p o d k r e ś l i ć s p r z ę g n i ę c i e badań i p rac rozwojowych czy p ro jek to w y c h z r e a l i z a c j ą procesów p ro d u k c y jn y c h ; chodzi też o p rzyg otow an ie nowych wyrobów i procesów t e c h n o l o g i c z nych i z w ięk sz en ie i c h tempa zastosow ania w p r a k t y c e przemysłowej w c e lu p o d n i e s i e n i a e fe k t y w n o ś c i i utrzym ania k o n k u r e n c y j n o ś c i.
N a s t ę p n ie : zapoczątkowane ju ż w dobie p i e r w s z e j r e w o l u c j i p r z e mysłowej w yzw alanie c z ło w ie k a od fiz y c z n e g o u d z i a ł u w procesach pro
d u k cyjn ych ma coraz w iększy z a s i ę g ; jego apogeum n i e j e s t o d l e g ł e ; choć w ła ś c iw y skok w t e j d z i e d z i n i e ma d o p ie ro n a s t ą p i ć . Dawny wy
konawca - dodatek do maszyny - s t a n i e s i ę w n i e d a l e k i e j p r z y s z ł o ś c i
* P r e z e n t a c j a poszczególnych kierunków postępu tech niczn eg o w:
J . L i s i k i e w i c z , A. S o s n o w s k a , Nowoczesne k i e r u n k i postępu tec h n ic zn eg o a zmiany w s t r u k t u r z e p r o d u k c j i przemy
s ł o w e j . "Ekonomika i o r g a n i z a c j a p r a c y " 1985, nr 4.
przełożonym - przełożonym c e n n e j a p a r a t u r y . In n a , o p i e r a j ą c a s i ę na wysokich i zmodyfikowanych k w a l i f i k a c j a c h p o z y c ja c z ło w ie k a w p r o d u k c j i musi doprowadzić do zmian w s t r u k t u r z e i h i e r a r c h i i k i e rowania procesami p ro d u k c y jn y m i.
I w r e s z c i e e w o lu c ja s t r u k t u r a l n a w p r o d u k c j i p rz e m y s ło w e j, k t ó ra p rz e b ie g a na ogół według t a k i c h t e n d e n c j i : 1) początkowa p r e f e r e n c j a (w tym z punktu w id z e n ia nakładów i n w e s t y c y j n y c h ) d la d z i e d zin p r o d u k c j i przem ysłow ej o w y s o k ie j t e c h n o l o g i i ("lokomotywy tech
n o l o g i c z n e " ) ; 2) s p r z ę t i n w e s t y c y jn o - p r o d u k c y jn y wytworzony w ty c h d z i e d z in a c h z o e t a j e w yko rz ystany w d z i e ł a c h tak że o n i s k i e j i ś r e d n i e j t e c h n o l o g i i (w myśl zasady: n i e ma p r z e s t a r z a ł y c h b ran ż, są
t y l k o zacofane t e c h n o l o g i e ) , d z i ę k i ezemu we w s z y s t k ic h d z i e d z in a c h zwiększa s i ę tempo i podnoei poziom w y d a jn o ś c i p ra c y i z m n ie js z a ją r ó ż n ic e efe ktyw no ścio w e w c a ł e j s t r u k t u r z e przem ysłu .
I I I . Nowe fo rm u ły i n t e g r a c y j n e
1. Współczesną ko n c e p c ją i n t e g r a c y j n ą s t a j ą s i ę c e n t r a naukowo- p r o d u k c y j n e ^ .
N ie od d z i ś w y stę p u ją z w ią z k i nauki z przemysłem, p rzy czym i c h modele b y ł y i są różnorodne: od bardzo lu źn yc h powiązań do tw o rz e n ia o r g a n i z a c j i naukowo-produkcyjnych. Także i d o ś w ia d c z e n ia tyc h o s t a t n i c h n i e zawsze b y ł y n a j l e p s z e . Obecnie lansowaną zasadą współ
d z i a ł a n i a nauki i przemysłu są o ś ro d k i in n o w a c yjn e . Głównym i p r z e sądzającym motywem t a k i e j formy w sp ółp ra cy j e s t f a k t , że o p r z y s z ł o ś c i rozwoju e f e k t y w n e j p r o d u k c j i przem ysłow ej za d e cyd uje ' postęp t e c h n i c z n y , że nowoczesne organizmy przemysłowe c z e r p i ą swe s o k i ży
wotne z in n o w a c y j n o ś c i . P roce d ura p o j a w i e n i a s i ę kompleksu naukowo- -produkcyjnego o p i e r a s i ę na k i l k u warunkach.
Fundamentem j e s t i s t n i e n i e w danym r e g i o n i e (w m iarę zwartym) s i l n e g o centrum u n i w e r s y t e c k i e g o (wyższe u c z e l n i e ) i / l u b i n s t y t u t ó w badawczo-rozwojowych, k t ó r e n asta w ion e są przede wszystkim (choć n ie -
Spotyka s i ę , obok centrów naukowo-produkcyjnych, tak że i i n ne nazwy: p a r k i t e c h n o l o g i c z n e , o ś r o d k i in n o w a c y jn e , kompleksy nau
kowo-przemysłowe. P r z e s ł a n k i i c h p ow sta nia i zasady d z i a ł a n i a są z b l i ż o n e .
i 114 .Jerzy Lisikiewicz
k o n ie c z n ie w y ł ą c z n i e ) na badania stosowane i rozwojowe. I n s t y t u c j e
*e powinny charakteryzował', s i ę "in n o w a c y jn ą a g re s y w n o śc ią "
N a s tę p n ie pożądane j e s t , aby w danym r e g i o n i e i s t n i a ł przemysł
■ypu głó w nie naukochłonriego i to zasobny w ś ro d k i in w e s t y c y jn e ( j a ko ź ró d ła fin a n so w a n ia w y s t ą p ić mogą p o w s ta ją c e i n s t y t u c j e k r e d y t o we ) .
Wokół i s t n i e j ą c e g o przemysłu " p ą c z k u je " w i e l e małych i ś re d n ic h firm Па kow o-produkcyjnych; firm y te powołują (s ą założycielam i (pra
cownicy u n iw e rs y te tó w i i n s t y t u c j i badawczo-rozwojowych, le c z także wysoko k w a l i f i k o w a n i pracow nicy o r g a n i z a c j i przemysłowych ( c z ę s t o dużych p r z e d s i ę b i o r s t w ) . Powinni to być l u d z i e p e ł n i n ie t y l k o i n i c j a t y w y , p r ę ż n i , le c z także tw órczy. F u n k c jo n u ją c e ju ż w danym r e g i o n i e firm y przemysłowe oraz nowopowstające wokół n ic h małe i śred
n ie firm y badawczo-produkcyjne zespolone są wspólnymi c e la m i (to ze
s p o l e n i e n ie musi mieć c h a r a k t e r u i n s t y t u c j o n a l n e g o ) .
Punktem wyjściowym j e s t dążen ie do r o z w i j a n i a d z i e d z in przyszłoś
cio w ych (nowych wyrobów i t e c h n o l o g i i ) przy i n t e n s y f i k a c j i o p r a c o wań i ic h bezpośredniego zastosow ania w p r o d u k c j i ; proces produk
c y j n y w y k o rz y s t a n ia wyników badawczo-rozwojowych decyd uje o s u k c e s i e technicznym , a w r e z u l t a c i e - ekonomicznym. Ja k o p r i o r y t e t o w e w y stę p u ją p rzod u ją ce i naukochłonne d z ie d z in y p rzem ysłu, przy czym z w iąz ki nauki i przemysłu są w obopólnym i n t e r e s i e bardzo ś c i s ł e . N a s t ę p n ie , i to komplem entarnie, dochodzi do p r z y s p i e s z e n i a przemian s t r u k t u r a l n y c h w dwojakim u j ę c i u : w u k ła d z ie gałęziowo-branżowym i r e g io n a ln y m .
N a j c z ę ś c i e j wymienianym przykładem nowej formy in t e g r a c y jn e j jest
" D o li n a Krzemowa", k t ó r a p o w sta ła wokół U n iw e r s y t e t u S t a n f o r d a w Ka
l i f o r n i i i skupia około 3 t y s . małych i ś r e d n ic h f ir m przemysłu e- le k t r o n i c z n e g o o z a t r u d n i e n i u około 200 t y s . osób.
P rzy o k a z j i n a le ż y p o d k r e ś l i ć r o l ę małych firm w tw o rze n iu u- kładów i n t e g r a c y j n y c h w p o s t a c i ośrodków in n o w ac yjn yc h . Zwykle pod
k r e ś l a s i ę t a k i e główne z a l e t y ekon om iczno -o rg anizacyjne małych p r z e d s i ę b i o r s t w , j a k : dużą e la s t y c z n o ś ć d z i a ł a n i a p o z w a la ją c ą na szybką r e a k c j ę na zmiany w o t o c z e n iu rynkowym, s k u te czn ość w w y p e ł
n i a n i u lu k rynkowych. Jednakże dodatkowo t rz e b a zauważyć, że małe firm y są tak że chłonne na nowe id ee i są "w ytw órcam i" nowych i d e i . Tak np. podaje s i ę , że " k o s z t y wydatkowane na jednego badacza czy i n ż y n i e r a i na jednego r o b o t n i k a w małych firm a c h są dwa razy mniej-
Bze, małe firm y tworzą c z t e r y razy w i ę c e j nowości a n i ż e l i w i e l k i e " 6 . Małe p r z e d s i ę b i o r s t w a t r a k t u j e s i ę w nowoczesnym przemyśle jako źród
ło c i ą g ł e g o odnaw iania przem ysłu , dynamiki g o s p o d arc ze j i w y s o k ie j k o n k u r e n c y j n o ś c i .
Tak w ię c forma o r g a n i z a c y jn a centrów in n o w a c y jn y c h , k o ja r z ą c a w i e l k i e i małe f i r m y , wymaga także r e o r i e n t a c j i w k i e r o w a n iu p r o c e sami produkcyjnym i w tym zintegrowanym u k ł a d z i e .
2. W p r z e d s i ę b i o r s t w a c h przemysłowych postęp t e c h n i c z n y i wy
n i k a j ą c y z n ieg o in ny ty p p o d z ia łu p rac y z r o d z i ł nowe formy i n t e g r a c y j n e , znane pod p o s t a c i ą e l a s t y c z n y c h systemów p ro d u k c y jn y c h (FMS - F l e x i b l e M a n u fa c tu rin g S y s te m ).
Z punktu w id z en ia te c h n ic z n e g o chodzi tu o p roce s sprzężenia r o botów z innymi u rz ąd z e n ia m i, j a k : o b r a b i a r k i w ie lo z a d a n io w e , inne u rz ą d z e n ia wspomagające, s łu ż ą c e np. do podawania c z ę ś c i robotom, a ten c a ł y kompleks z o s t a j e sterowany za pomocą komputerów. Z esp ó ł u- rządzeó f u n k c jo n u je według i n s t r u k c j i zakodowanej w komputerze; zmia
na i n s t r u k c j i powoduje, że maszyna n ad a je obrabianemu elementowi in
ny k s z t a ł t , rob ot l a k i e r n i c z y p r z e s t a w ia s i ę na malowanie i n n e j po
w ie r z c h n i .
Równocześnie w u kła d a c h zin teg ro w a n y c h zm ienia 3 i ę system p r o cesów p r a c y : f u n k c j ą c z ło w ie k a j e s t programowanie i nad zorow an ie, a zatem w tym z a k r e s i e d z i e l i s i ę d z i a ł a n i a c z ł o w i e k a .
E l a s t y c z n e systemy p r o d u k c j i u m o ż liw ia ją prowadzenie p r o d u k c j i 1 6 . . . 2 4 godzin y na dobę przez 6 lub 7 dni w t y g o d n iu , p rz y czym w c z ę ś c i tego czasu u rz ą d z e n ia p r a c u j ą bez lub z bardzo o g ra n ic zo n ą obsługą ( i s t n i e j ą już p r z y k ła d y zakładów, k t ó r e prod uk ują w c z a s i e t r z e c i e j zmiany bez żadnej o b s ł u g i , z wyłączanym o ś w ie t l e n ie m i o- grzewaniem p om ieszczeń ). Nie t y l k o os z c zę d n o śc i kosztów r o b o c iz n y ( o k o ł o 30*) są głównym motywem powołarjia FMS: ch od zi tak że o z d o l ność t y c h systemów do produkowania w i e l u w a rian tó w wyrobu w małych s e r i a c h , p rzy bardzo k r ó tk im c z a s i e zmiany p r o f i l u p r o d u k c j i , co o- k r e ś l a s i ę zwykle ja k o p r o d u k c ję “ na c z a s i e " lub "bez z a p a s u ".
System " a k u r a t na c z a s " ( j u s t in t im e ) n i e j e s t skomplikowany, a c z k o lw ie k w p r a k t y c e wymaga i s t o t n e j d y s c y p l i n y produkcyjn ej: przed
s i ę b i o r s t w o powinno zorganizow ać swą p ro d u k c ję t a k , aby surowce i
6 E . A. L e b i e d i e w, P. A. N i e d a t к o w, Wnie- d r i e n i e i z o b r i e t a n i w p rom ysz lew n osti SSzA. Roi miełkawo is łe d o w a - t i e l s k o w o b i z n i e s a , Moskwa 1984.
m a t e r i a ł y b y ły d o s ta rc z a n e w m iarę ic h zużywania, a w ię c w danych godzinach, a n ie ty g o d n ia c h . W ten sposób zapasy magazynowe i ic h ogromne k oszty r a d y k a l n i e m a le ją . J e s t to możliwe, j e ś l i system "a- k u r a t na c z a s " s t a n i e s i ę powszechny zarówno u dostawców, j a k i od
b io rc ó w . Jeden z FMS, k t ó r y z y s k a ł s z c z e g ó ln i e duży r o z g ł o s , fu n k c j o n u j e w j a p o ń s k i e j f i r m i e Fanuo L t d . , w y tw a r z a j ą c e j rob oty i skom
p lik o w a n o , sterowanB cyfrow e o b r a b i a r k i . Obrabiane c z ę ś c i przewożo
ne są między zespołami o b r a b ia re k przez automatyczne w ózki. Również gotowe c z ę ś c i odstaw iane są na s k ła d za pomocą tych wózków, którym i n s t r u k c j a wskazuje odpowiedni magazyn. C a ły ten skomplikowany me
chanizm nadzorowany j e s t na zmianie d z i e n n e j przez 19 pracowników, a na zm ianie nocnej jego funkcjonow anie k o n t r o l u j e t y l k o jeden czło
w ie k . W system ie FMS proces p rze b ie g a zn a czn ie s z y b c i e j , ponieważ ob
r a b ia n e c z ę ś c i p r z e p ły w a ją s y s t e m a t y c z n ie przez k o l e j n e f a z y . D z i ę k i temu można r a d y k a l n i e zm n ie jszyć sk ła d ow a n ie c z ę ś c i w różnych e- tapnch o b ró b k i. Redukcja skład ow an ia j e s t c z ę s to n ajw a żn ie jsz ym z czynników o g r a n i c z e n ia kosztów, j a k i e d a je FMS. E l a s t y c z n e systemy p r o d u k c j i mają też mankamenty: n a jw a ż n ie js z e j e s t t o , że awaria choć
by j e d n e j c z ę ś c i sk ła d ow e j FMS może unieruchom ić c a ł y system , po
nieważ j e s t on wysoce zin teg ro w a n y .
IV . Za s a dy k i e rowania p r ocesami p rodukcyjnym i
Można zap roje ktow a ć t a k i e r o z w i ą z a n ia : w u k ł a d z i e in te g r a c y jn y m właściwym d la centrów in no w ac yjn ych ko nce p cja k i e r o w a n ia o p i e r a s i ę na z a s a d z ie p a r t n e r s k i e j , tzn . brak j e s t a u t o r y ta r n e g o ośrodka d y s po z y cy jn e g o , a wzajemne w i ę z i p rod uk cyjn e między u c z e stn ik a m i i n t e g r a c j i (np. w i e l k i e f irm y i małe f i r m y ) regulowane są na p o d s t a wie 1) umów lub 2) gry ryn k o w ej.
W u k ł a d z i e in te g r a c y jn y m odpowiadającym e la sty c z n y m systemom pro
dukcyjnym w ramach p r z e d s i ę b i o r s t w a przemysłowego n a s t ę p u je minima
l i z a c j a l i c z b y d e c y z j i w b ezp ośred nich p roce sa ch p r o d u k c y jn y c h , n a tom ia st gros r o z s t r z y g n i ę ć zapada: 1 - przy p ro je k to w a n iu wyrobu i wyrobów pokrewnych, 2 - p r o je k to w a n iu w arian tów procesu p r o d u k c y j nego, 3 - przygotowaniu komputera-(ów) do s te r o w a n ia przebiegiem da
nego w a ria n t u procesu p rod uk cyjn e g o, 4 - programowaniu przemiennoś- c i procesów p ro d u k c y jn y c h .
E l i m i n a c j a c z ło w ie k a z fragmentów procesu p roduk cyjnego wzmac
n i a jeg o p o z y c ję twórczą ja k o p r o j e k t a n t a i p r o g r a m is t y ira/ nad zorcy kompleksów maszyn i urządzeń. W tefl sposób ogół pracowników s t a n i e s i ę w s p ó łu c z e s tn ik ie m procesów d e c y z y jn y c h .
J e r z y L i 3 i k i e w i c z
MANAGEMENT OF PRODUCTION PROCESSES IN THE LIGHT OF CONTEMPORARY TECHNICAL PROGRESS
The p r i n c i p l e s of o r g a n i z in g p r o d u c tio n p r o c e s s iri an in d u s t r i a l e n t e r p r i s e fo rm u la te d by F . W. T a y l o r and H. Ford on the b a s i s of a to m iz a t io n of work i n t o the most e le m e n ta ry and r e p e a t a b l e o p e r a t i o n s , which have been t r e a t e d as an im p ortan t f a c t o r f o r im proving e f f e c t i v e n e s s of a c t i v i t y , have gone through t h e i r c u l m i n a t i n g point in the modern i n d u s t r y . A to m iz a tio n of work p r o c e s s c a l l s f o r h a r m o n iz a tio n of atomized o p e r a t i o n s , complex and l a b o u r - i n t e n s i v e c o o r d i n a t i n g a c t i v i t i e s , and i t a l s o le a d s to a u t h o r i t a r i a n management w it h a l l i t s n e g a t i v e consequences. I t i s e s t im a te d t h a t i n many s p heres of p r o d u c tio n the d i v i s i o n of la b o u r has reached i t s c e i l in g , beyond which not o n ly i s f u r t h e r i n c r e a s e of la b o u r p ro d u c t i v i t y checked but t h e r e a l s o appears an a p p reh en sion t h a t i t may le a d to the r e v e r s i n g of change t e n d e n c ie s in la b o u r p r o d u c t i v i t y .
The f u t u r e growth c a l l s f o r a new formula and o r i e n t a t i o n c o n necte d w it h management o f i n d u s t r i a l p r o d u c t io n p r o c e s s e s . Changes o c c u r r i n g both in the sphere of in vestm en t and consumer demand ( d e p a r t u r e from uniform mass p r o d u c tio n in fa v o u r of p r o d u c tio n d i v e r s i f i c a t i o n ) and in o r g a n i z a t i o n and t e c h n o l o g i e s of p r o d u c tio n cause t h a t the i n n o v a t i o n f a c t o r o b t a i n s a new dim ension in ch oosin g the f u t u r e model of management of p r o d u c tio n p r o c e s s e s . A b a s i s of these changes i s e n s u r in g a c l o s e r e l a t i o n s h i p between r e s e a r c h and d e velopment a c t i v i t i e s , on the one hand, and m a n u fa c tu r in g p r o c e s s e s , on the o t h e r hand. Among new i n t e g r a t i o n fo rm u la s i s the r e s e a rc h - - p r o d u c tio n c e n t r e , i . e . academic i n s t i t u t i o n s , r e s e a r c h and d e v e lopment i n s t i t u t e s m a in ly o r i e n t e d at a p p l i e d and d e v elo p m en ta l r e s e a r c h o r i e n t e d a t s a t i s f a c t i o n of the i n d u s t r y ' s n eeds. These in
s t i t u t i o n s should be c h a r a c t e r i z e d by “ i n n o v a t i v e a g g r e s s i v e n e s s " . The f u n c t i o n s of i n t e g r a t o r s of r e s e a r c h and i n d u s t r y may be p e r formed a l s o by s m a ll and medium-sized r e s e a r c h - p r o d u c t i o n f ir m s which not o n ly absorb new id e a s but a l s o g e n e ra t e them.
C r e a t i o n of i n t e g r a t e d systems l i n k i n g l a r g e and sm a ll f ir m s c a l l s f o r r e o r i e n t a t i o n in management of p r o d u c tio n p r o c e s s e s , in which m a n s f u n c t i o n becomes programming and s u p e r v i s i n g p r o c e s s e s of work. The new s o l u t i o n s i n t h i s f i e l d i n c l u d e f l e x i b l e manufac
t u r i n g systems and " j u s t in tim e " p r o d u c tio n system s.