Zdzisława Kopczyńska,Lucylla
Pszczołowska
O dwóch typach ośmiozgłoskowca
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 58/4, 459-462
Z D ZISŁA W A K O P C Z Y Ń SK A , L U C Y L L A PSZC ZO Ł O W SK A
O DW ÓCH TY PA C H O SM IO ZGŁO SKO W CA *
D zieje polskiego w iersza 8-zgłoskow ego w y k azu ją ju ż od początku X IX w. zanik tzw . u k sz ta łto w an ia sylabicznego. Polegało ono w zasa dzie na n iere g u la rn y m przem ieszaniu dw ó ch odm iennych postaci akcen tow ych w iersza 8-zgłoskowego: w ersów o te n d e n c ji do trocheicznego roz k ład u akcentów oraz w ersów m ający ch postać tró jak cen to w ą, z akcen ta m i nie ustalon y m i, ale o m ijający m i pozy cje c h a ra k te ry sty c z n e d la tro c h eja (oczywiście poza ostatn im ak cen tem , zawsze paroksytonicznym w obu w ypadkach). Z biegiem czasu coraz w yraźn iej zary so w uje się rozdział ty ch dw óch form , coraz w ięcej je s t u tw orów pisany ch 8-zgłos- kowcem , k tó ry c h w yłączne tw orzyw o sta n o w i albo postać trocheiczna, albo tró j akcentow a. W dru g iej połow ie stu lecia sy tu acja w ty m zakresie stab ilizu je się niem al zupełnie, 8-zgłoskow iec sylabiczny pojaw ia się już ogrom nie rzadko.
O dm ienność ty ch dw óch typów w iersza n ie sprow adza się ty lk o do różnic w zakresie liczby i ro zk ład u ak centów . Różnice postaci a k cen to w ej m a ją sw oje kon sekw en cje tak że i w in n y c h płaszczyznach językow ej organizacji w iersza. P rześled zim y je n a m a te ria le pochodzącym z w ie r szy liryczn ych k ilk u poetów d ru g ie j połow y w. X IX (6 raz y po 50 w e r sów dla każdej z odm ian).
P rz y jrz y jm y się n a jp ie rw realizacji założonej siatki akcentow ej w obu ukształtow an iach . W w ierszu tro ch eiczn ym re a ln e w y p ełnien ie ak cen to we w zorca sięga ty lk o 77% . Je st to zjaw isko n a tu ra ln e d la językow ej
* N a M ięd zy n a ro d o w ej K o n feren cji M etry k i, zorgan izow an ej p rzez In sty tu t B adań L itera c k ich (W arszaw a 1964), p o w sta ła m y ś l p od jęcia prac nad p o ró w n a n iem w e r sy fik a c ji p o ezji n arod ów sło w ia ń sk ic h . Do prac ty ch p rzy stą p ili do ty ch cza s bad acze w ie r sz a czesk ieg o , sło w a c k ie g o i p o lsk iego. P ie r w sz y etap
sta n o w i szczeg ó ło w y op is lin g w isty c z n y p o d sta w o w y c h fo rm a tó w w iersza w p o szczeg ó ln y ch w e r sy fik a c ja c h n a ro d o w y ch , p r o w a d zo n y w oparciu o jed n o lite zasady. A rty k u ł n in ie jsz y je s t p o d su m o w a n ie m jed n e g o z fr a g m e n tó w bad ań pro w ad zon ych od k ilk u m ie się c y p rzez autorki.
460 Z D Z IS Ł A W A K O P C Z Y Ń S K A , L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W S K A
realizacji trocheicznego tok u w polszczyźnie, k tó ry d la zachow ania sw o jej w yrazistości nie w ym aga stupro cento w ej dokładności ak cen to w ej. (Nie m ożna zapom inać, że aby troch ej m ógł być w 100°/o zrealizo w any zgodnie ze swoim wzorcem , m u siałb y w ykluczać w szystkie w y ra z y 3-zgłoskowe, przed k tó ry m i nie sta łb y w y raz 1-zgłoskow y orto ton iczny , w szystkie w y razy 4-zgłoskowe i dłuższe, itd.) W tró ja k ce n to w c u n a to m iast wzorzec ak centow y realizow any jest w 99°/o. Chodzi tu bow iem — odw rotnie niż w w y p ad ku trocheicznego 8-zgłoskowca — o w zm ocnienie w yrazistości. P rz y m niejszej liczbie akcentów w w ersie, p rz y nie u sta lo nym ich m iejscu, a więc przy sw obodniejszym w zorcu, jego k sz ta łt m e try czn y łatw o m ógłby ulec rozchw ianiu.
W znacznej w iększości w ypadków 2 spośród 3 akcentów tró ja k c e n - tow ca p ojaw iają się — jak ju ż w spom niano — n a pozycjach, k tó re dla
wzorca trocheicznego stan o w ią pozycje n iem etry czn e. N ajliczniej, bo w 73°/» w ypadków , obciążona jest tu sylaba czw arta, w n a stę p n e j k o le j ności — w 66,5% — sylaba druga. U nikanie akcentów n a pozycjach m etryczn y ch w łaściw ych w zorcowi tro c h e ja w n ajm n iejszy m stopniu do tyczy pozycji in icjaln ej: ak cen t n a sylabie pierw szej p rzypad a w 29% wersów . T rzeba jed n a k od razu zaznaczyć, że pozycja in ic ja ln a rów nież i w układzie trocheicznym je st stosunkow o n a jsła b ie j w yznaczana. O b ciążenie sięga tu co praw d a 47%, ale jest to liczba znacznie niższa w po rów naniu z n asileniem akcentów p rzy p ad ający ch na sylabę trzecią i p ią tą. W ynikałoby z tego, że w tró jak cen to w cu nie istn ieje konieczność u n i kania tej n ajm n ie j kanonicznej pozycji tro cheja.
Z odm iennością postaci akcentow ych 8-zgłoskow ca w iążą się znaczne różnice w zakresie w ypełnienia tego ro zm iaru przez zestro je akcentow e. N ajbardziej jask ra w a różnica dotyczy z e stro ju 3-sylabow ego. T akich zestrojów je st w tró jak cen to w cu przeszło pięć razy w ięcej niż w w ierszu trocheicznym (58,8% wobec 10,2%). Bardzo znaczne zróżnicow anie — przy m niejszych co praw d a udziałach — w y stę p u je rów nież w w y p ad k u zestrojów 4-sylabow ych, k tó re z kolei w tro c h e ju w y stę p u ją ośm iokrot nie częściej (23,1% wobec 2,9%). D alej, d w u k ro tn ie w ięcej je st w 8-zgłos- kow cu trocheicznym zestrojów 2-sylabow ych (59,4% wobec 31,4%). W zakresie użycia zestrojów 1-sylabow ych — w obu ty p ach w iersza n ie licznych — nie o b serw u je się w iększej różnicy (6,9% w tro ch eju , 4 % w trójakcentow cu). J a k więc widać, tro ch ej p re fe ru je zestro je 2-sylabo- w e i 4-sylabow e, tró jak cen to w iec — 3-sylabow e.
O bserw acja w ykazuje, że w ers tró j akcentow y je st najczęściej w y p e ł nio ny przez jeden zestrój dw usylabow y oraz d w a zestro je 3-sylabow e. W iersz trocheiczny nie p rzed staw ia rów nie jednolitego obrazu. M ożna b y tu mówić ty lk o o w yraźniejszej ten d e n c ji do w y p ełn ien ia w e rsu przez dw a zestroje 2-sylabow e i jeden 4-sylabow y.
Ogólne liczby zestro jó w w y stęp u jący ch w obu ty p ach w iersza są w ięc sobie ogrom nie blisk ie; niew ielka przew aga zaznacza się po stro n ie
u k ształto w an ia trocheicznego.
N ajbard ziej in te re su ją c e różnice pom iędzy dw om a ty p am i 8-zgłoskow- ca d adzą się zaobserw ow ać w dziedzinie użycia określonych rozpiętości w yrazu h Oto zestaw ienie frek w en cji w yrazów różnych długości, w ystę pujących w w ierszu tro cheicznym i tró j akcentow ym :
R o zp ięto ść w yrazu
trochej 3 -a k cen to w iec liczb a °/o liczb a o/o 1 -s y la b o w e 486 37 484 37 2 -sy la b o w e 617 46,9 478 37,2 3 -sy la b o w e 162 12,3 305 23 4 -sy la b o w e 49 3,7 10 0,8 5 -sy la b o w e —■ — 1 0,08
W ynikające z tej tab e li różnice pom iędzy obu ty p am i w iersza są w zasadzie analogiczne do opisanej w yżej sy tu acji w zakresie udziału zestrojów akcentow ych. Oczywiście, różnice te nie w y stę p u ją już z tak dużą w yrazistością. Z w raca uw agę stosunkow o w ysoka częstotliw ość w y razów 3-sylabow ych w w ierszu tró jak centow y m . F rag m en tary czn e na razie p orów nania z in n y m i fo rm atam i w iersza pozw alają sądzić, że tró j- akcentow a postać w iersza 8-zgłoskowego w szczególny sposób sprzyja pojaw ianiu się w yrazów tej ro z p ię to śc i2. B ardzo często w y stęp u ją one w k lauzu lach w ersów .
W arto m oże jeszcze zw rócić uw agę n a identy czn y udział w yrazów m onosylabow ych w obu ty p ac h 8-zgłoskowca. Będą to w ogrom nej w ię kszości w y razy niepełnozńaczne, nie posiadające w łasnego akcen tu. Z na m ienne jest p rzy tym , że w ięcej niż */з ty ch w yrazów z n ajd u je się w n a głosie w ersów zarów no jednego jak i drugiego typu. Co w ięcej, ponad 50% w szystkich w ersów w każdym z u kształto w ań zaczyna się od m ono sylaby. A w ięc pod ty m w zględem rów nież sy tu a c ja w obu ty p ach w iersza jest iden ty czna.
Z estaw ienie dan y ch dotyczących w ystępo w an ia m onosylab w 8-zgło- skow cu oraz cząstkow ych w yników b adań nad udziałem różnych rozpię tości w y razu w fo rm atach dłuższych — nie w y k azuje n iem al żadnych różnic pod ty m w zględem . N ależałoby więc przypuszczać, że udział
1 W yrazy z ero sy la b o w e n ie b y ły b ran e pod u w a g ę w o b liczen iach .
2 R ó w n ież sto su n k o w o w y so k i m oże okazać się u d ział w y ra zó w 3 -s y la b o w y ch w tok u a m fib ra ch icz n y m , którego n ie bad ałyśm y.
462 Z D Z IS Ł A W A K O P C Z Y Ń S K A , L U C Y L L A P S Z C Z O Ł O W S K A
m onosylab w różnych u k sz ta łto w an ia ch w ierszow ych m a c h a ra k te r raczej staty czny .
A nalogicznie do pew nych te n d e n c ji ujedn olicen ia postaci zestrojo w ej w iersza trójakcentow ego zary so w u ją się tak że dość w y ra ź n e dąże nia do pow tarzalności określonego składu w yrazow ego. T rzecią część w ersów tró j akcentow ych w y p e łn ia ją: jed en w y ra z m onosylabiczny, dwa w y razy 2-sylabow e i jed en 3-sylabow y. Podobna dążność do w ysuw ania się na pierw szy plan w ersów o jak im ś o kreślonym zestaw ie w yrazów nie d a je się zaobserw ow ać w u k sz ta łto w an iu trocheicznym . Stosunkow o n a j częściej pojaw ia się tu w y p ełn ien ie w e rsu dw om a w y razam i m onosyla- bicznym i i trzem a 2-sylabow ym i, ale n asilen ie tak ich w ypadków nie znacznie tylko p rzekracza 20%.
Pom im o p rzedstaw ionych w yżej zróżnicow ań ogólna liczba w yrazów w obu typ ach w iersza 8-zgłoskowego jest w łaściw ie tak a sam a: 1314 w y razów w 300 w ersach tro ch eiczn y ch i 1288 w yrazów w 300 w ersach trójakcen to w y ch.
Z refero w an e tu w y niki b a d a ń i obserw acji n a su w a ją pew ien ogólniej szy wniosek, dotyczący w spółzależności m iędzy m etry cz n ą s tru k tu rą w iersza a rodzajem jego w y p e łn ie n ia m a te ria łe m językow ym . Oto w iersz 8-zgłoskow y tro ch eiczn y w y m ag a m niejszej sk ru pulatności w językow ej realizacji ak cen tó w m etry czn y ch niż ten że 8-zgłoskowiec w postaci tró jak cen to w ej, dopuszcza w iększą różnorodność w w ypeł nien iu w ersów zestro jam i akcen to w y m i i w y razam i o różnorodnej roz piętości. T ak w ięc okazuje się, że gęsta siatk a akcentow a założonego w zorca pozw ala n a w iększe sw obody, niż to się d zieje w w y p ad k u luź niejszego sch em atu m etrycznego.
