"Theorie der Texte. Eine Einführung in neuere Auffassungen und Methoden", Max Bense, Köln 1962, Verlag Kiepenhauen & Witsch, s. 160 : [recenzja]

Wojciech Skalmowski

"Theorie der Texte. Eine Einführung

in neuere Auffassungen und

Methoden", Max Bense, Köln 1962,

Verlag Kiepenhauen Witsch, s. 160 :

[recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 56/2, 652-662

Jeśli interpretacja bezpośrednia w ydaje się tautologiczna w obec dzieła (ale czy w ogóle istnieje interpretacja bezpośrednia?), to interpretacje sym boliczne w ydają się tautologiczne w obec przyjm owanego języka (w procesie interpretacyjnym otrzym uje się to, co się sam em u włożyło). Pełna i niezawodna teoria interpretacji system ów znaków literackich czeka na sform ułowanie.

Zasługi i zdobycze prezentowanej pracy Bachtina są jednak oczyw iście ogrom ­ ne. Sprawozdanie niniejsze dalekie jest od żalów, zapoznających fakt, iż dosko­ nałej książki nigdy jeszcze nie było. Praca Bachtina zainteresow ana jest lite- rackością literatury. Ten n ajistotniejszy fakt łączy ją z typem badań zapoczątko­ w anym przez tzw. rosyjski form alizm (wobec którego w w ielu kwestiach jest jednak polemiczna), stanow i o tym, że przekracza ona ram y w spółczesnej poetyki lingw istycznej, w reszcie przeciw staw ia ją przerostowi spekulacyjnego filozofo­ w ania w e w spółczesnych badaniach historycznoliterackich. I jednocześnie fakt ten stanow i źródło jej znakom itych osiągnięć. Przy tym w szystkim jest książka B achtina w ielką nobilitacją prozy. A le z kolei, jak gdyby tego rodzaju w yłączność była zawsze n ieu ch ron n a2S, autor nie docenia m ożliw ości poezji (s. 267), tj. nie docenia płodności swoich analiz polifoniczności utworu literackiego i dw ugło­ sow ości w ypow iedzi literackiej dla badań nad utworem i w ypow iedzią poetycką. Poezja na równi z prozą m oże być domeną polifonii, a wypowiedzi, z których jest budowana — domeną dwugłosowości; posiada tylko ku temu częściowo odmienne, sobie w łaściw e m ożliwości: od cytatu m etrycznego jako d w u głosow ości29, aż po jednoczesne ideow e zaprzeczanie strofiką ideow ego sensu werbalnego w w ierszu — jako p o lifo n ii30. A rtystyczne w ykorzystyw anie przez poezję elem entów karnaw a­ łow ej w izji św iata w ydaje się bardzo interesującym problemem badawczym.

Danuta Danek

M a x B e n s e , THEORIE DER TEXTE. EINE EINFÜHRUNG IN NEUERE A U F­ FASSUNGEN UND METHODEN. Köln 1962. Verlag Kiepenhauer & Witsch, s. 160. Autor omawianej pracy, profesor politechniki w Stuttgarcie i kierownik S tu tt­ garter A rbeitsgruppe für Kom m unikationsforschung und Pädagogik, znany jest w N iem czech zarówno ze sw ych prac teoretycznych w dziedzinie estetyk i (A e sth e -

tica, t. 1—4, 1954— 1960), jak i twórczości oryginalnej (Bestandteile des Vorüber

i E n tw u rf einer Rheinlandschaft). W Polsce o badaniach Маха Bense i jego grupy wiadom o n iew iele — pew ne inform acje podał K. Baumgaertner w swym referacie na zjeździe w 1961 r. w Jabłonnie, poświęconym m atem atycznej analizie języka poezji. Omawiana praca jest najnowszą publikacją Bensego i stanow i podsum o­ w anie jego dotychczasowej działalności, zmierzającej do ugruntowania nowoczesnej estetyki. Piszę „działalności”, poniew aż Bense traktuje swą twórczość oryginalną jako uzupełnienie teorii; św iadczy o tym zarówno częste pow oływ anie się na w łasn e utwory jako ilustrację pewnych tez teorii, jak i charakter om awianej

28 W. Ż y r m u n s k i j (W stę p do poetyki. W arszawa 1934, s. 41—42) pisał, że w p ow ieści w spółczesnej „słowo jest pod w zględem artystycznym dziedziną obo­ jętną, system em znaków, używ anym podobnie jak w m ow ie praktycznej i w pro­ w adzającym nas w niezależny od słow a tok elem entów treściow ych”.

29 Por. np. M. R. M а у e n o w a, Organizacja w y p o w ie d z i w te kście d ra m a t y c z ­

nym. „Pam iętnik L iteracki” 1964, z. 2, s. 427.

•jo p or Пр^ odczyt Z. S i a t k o w s k i e g o , P ie rw ia stk i sztuki poetyc kiej Gał­

czyńskiego, w ygłoszony w ramach cyklu czw artkowych odczytów publicznych IBL

książki, która w końcowych rozdziałach zmienia się w program poetycki. Ten po­ dwójny charakter: pracy naukowej i m anifestu artystycznego, udzielił się nawet zewnętrznej formie książki, mającej dość niecodzienny format i drukowanej w dwóch kolumnach, co tworzy zabawny kontrast z licznymi wzorami i tabelam i statystycznym i. Jest to oczyw iście nieistotne dla samego tekstu, ale w połączeniu z pewną artystyczną niefrasobliw ością w stosunku do używanej sym boliki i licz­ nymi błędam i korektorskimi utrudnia lekturę.

Wbrew dobrym obyczajom recenzenckim chciałbym poświęcić w iększą część niniejszego om ówienia na streszczenie książki, ponieważ jest ona dość mało znana, a ponadto operuje pojęciam i z kilku różnych dziedzin nauki w taki sposób, że dopiero w ramach przedstawionej teorii dają się one stosować do estetyki.

Celem pracy jest, w edług słów autora w e w stępie, wprowadzenie i zdefiniow a­ nie term inów, przy pomocy których można stworzyć metodyczną teorię tekstów. Pojęcie „tekst” jest początkowo traktowane bardzo ogólnie, ale w dalszym ciągu pracy jego zakres zostaje zwężony do tekstów posiadających funkcję estetyczną. Ostatecznym celem pracy — mimo że autor w yraźnie tego nie m ówi — w ydaje się w yjaśnienie, na czym polega istota funkcji estetycznej i, co za tym idzie, w jaki sposób m ożna ją świadom ie wprowadzić do tekstu.

Centralnym punktem teorii Маха Bense jest ujęcie oddziaływania estetycznego tekstów, a nawet ogólniej: sztuki, jako procesu komunikacji w takim rozumieniu, w jakim w ystępuje ono w e współczesnej teorii komunikacji, tzn. jako procesu przekazywania wiadomości. Pojęcie wiadomości ma jednak dwie strony: z punktu w idzenia teorii komunikacji poszczególne wiadomości różnią się pomiędzy sobą tylko ilością abstrakcyjnie pojm owanej informacji (w zasadzie chodzi jedynie o tzw. inform ację selektywną), natom iast z punktu widzenia uczestnika procesu kom u­ nikacji różnią się one znaczeniem. Informacja selektyw na, będąca miarą stopnia prawdopodobieństwa danej wiadom ości pośród wszystkich m ożliwych wiadom ości, jest pojęciem kwantytatywnym i jej określanie należy do statystyki; w ogólniej­ szym ujęciu można w ięc powiedzieć, że teoria komunikacji zajmuje się obiektywną (zewnętrzną) stroną wiadom ości, ponieważ traktuje daną wiadomość jako określony* elem ent wyznaczonego zespołu. Znaczenie natom iast jest pojęciem k w alitatyw nym i częściowo zależnym od użytkow ników wiadomości — jest w ięc (przynajmniej do pewnego stopnia) pojęciem subiektywnym . Jest to zasadnicza trudność w szelkich teorii dotyczących komunikowania się ludzi m iędzy sobą. Bense zdaje się przy­ chylać do zdania W. W eavera i, że polaryzacja pojęć: znaczenie—informacja, w ynika z podstaw owych w łasności wiadomości reprezentujących dwie sprzeczne tendencje — wiadom ości jako zaskoczenia (w tym wypadku zawiera ona inform ację będącą miarą zaskoczenia) i wiadom ości jako czegoś spodziewanego (w tym w ypadku za­ wiera ona nadmiar inform acji, zwany redundancją). Z punktu widzenia statystycz­ nego im rzadsza wiadomość, tym więcej zawiera informacji (traktowanej jako

novum), a im częstsza — tym w ięcej redundancji, którą W eaver uważa za m iarę

określonego znaczenia (ponieważ np. symbol nabiera znaczenia przez powtarzanie). Interpretacja ta nie przez w szystkich jest uznawana i nie może stanow ić pod­ budowy ścisłej teorii, toteż Bense wprowadza dodatkowo dla problematyki zna­ czenia pojęcia intencjonalności, zapożyczone od fenomenologii. Jakkolwiek jednak potraktuje się znaczenie, pozostaje do rozwiązania problem jego stosunku do in ­ form acji w om awianym w yżej sensie. Bense stara się przerzucić pomost m iędzy onto- logią a semiotyką, posługując się funkcjonalnym pojęciem świadom ości; pozwala

1 С. E. S h a n n o n , W. W e a v e r , The Mathematical Theory of Com munica­

to równocześnie na um ieszczenie tego pojęcia pom iędzy znakiem a komunikacją. „Byt” zostaje potraktow any jako realizacja pewnej określonej funkcji bytowej

(Seinsfunktion), rozum ianej tak, jak funkcja zdaniowa w logice: jako jednoznaczna

relacja pom iędzy określonym i argumentami. Bense wyróżnia cztery typy funkcji bytow ych: O-argumentową — przedmiot; 1-argum entową — znak (zmienną jest przedmiot, który znak „znaczy”), 2-argum entow ą — świadom ość (2 zmienne: podmiot i przedmiot), 3-argum entow ą — kom unikacja (3 zm ienne: nadawca, znak, odbiorca). Zwraca tu uw agę fakt, że jako zm iennej można użyć funkcji niżej stojących w h ie ­ rarchii, np. O-argumentową (tzn. „samą dla sieb ie”) funkcję „przedmiot” jako zm ienną w funkcji „znak” itp.

Autor zwraca uwagę, że funkcja św iadom ości realizuje się dwojako: jako apercepcja przez iterację przy argum encie „podmiot” („świadomość świadom ości...”) i jako definicja przez abstrakcję przy argum encie „przedmiot”.

Zarówno iteracja, jak i abstrakcja są operacjami znakowym i, tylko znaki można bowiem iterow ać (tj. podstaw iać w ielokrotnie za zmienną, np. „znak znaku znaku...”) i tworzyć z nich abstrakcje („klasa przedm iotów x ”); tak w ięc „przedmiot ontycz­ ny” ‘św iadom ość’ daje się zredukować w teorii do „przedm iotów” typu ‘znak’, co pozwala przejść od ontologii do sem iotyki. Podobnie zredukować m ożna problem kom unikacji, a w ięc i kom unikacji estetycznej. Redukcja ta ma oczyw iście sens tylko m etodologiczny; autor w ielokrotnie podkreśla, że nie id en tyfik uje w rażenia estetycznego bezpośrednio z w łasnościam i wiadom ości traktow anej materialiter, a w ięc np. jej w łasnościam i statystycznym i, lecz z drugiej strony na nich .głównie stara się skupić uwagę, gdyż one tylko mogą być przedmiotem obiektyw nych i sprawdzalnych badań.

A utor przyjm uje za P eirce’em podział na trzy funkcje znaku: syntaktyczną, se­ m antyczną i pragm atyczną, oraz podział znaków na trzy kategorie: sym boliczne, ikoniczne i w skaźnikow e. Ten ostatni podział — przyjęty też przez M orrisa2 — dokonany został na podstaw ie różnic w relacji: znak—desygnat. Znak sym boliczny to taki, w którym zw iązek m iędzy signum i desig natum został ustalony konw en­ cjonalnie (np. znaki języka naturalnego), ikoniczny — w którym związek m iędzy

signum a desig natum opiera się na podobieństw ie pierwszego do drugiego; znak

w skaźnikow y określa desygnat przy pom ocy konwencjonalnego system u w skazy­ wania (np. punkt przez współrzędne). Autor polem izuje z tezą Morrisa, jakoby estetyczny proces znakowy był ikoniczny, o „w artościach” w roli desygnatów. Dzieło sztuki w idealnym w ypadku jest wprawdzie, zdaniem autora, jednolitym kom plek­ sem znakowym , lecz jako tak ie nie „jest”, lecz „funkcjonuje”. Poniew aż jednak dzieło sztuki jest czymś jedynym w sw oim rodzaju, nie desygnuje określonych przedm iotów i w iadom ość estetyczna pozostaje niekodowalna; działanie dzieła sztuki polega w ięc raczej na przenoszeniu tzw. funkcji realizacyjnej.

P ojęcie funkcji realizacyjnej gra w om awianej teorii centralną rolę — obok ujęcia sztuki jako procesu kom unikacyjnego — i autor w ielokrotnie podkreśla jego użyteczność w m etodycznym badaniu m echanizm u w rażenia estetycznego; mimo to do końca pozostaje ono niedookreślone. N ajszczegółow iej stara się je sprecyzować Bense w rozdziale K r itik und K om m u n ikation w zestaw ieniu z w pro­ w adzonym uprzednio pojęciem ciągu kom unikacyjnego (K om m u n ik a tio n sk e tte). Ciąg ten składa się z nadaw cy (przedmiotu), w ysyłan ych sygnałów i odbiorcy (pod­

2 Collected Papers of Charles Sanders Peirce. T. 1—6. Cambridge Mass. 1931—1935. — C. W. M o r r i s : 1) Foundations of th e Th e ory of Signs. „International Encyclopaedia of U nified Science S eries”, t. 1, nr 2 (Chicago 1938). 2) Signs. Lan­

m iotu). W zastosowaniu do komunikacji językowej ciąg ten zostaje uzupełniony w spólnym dla nadawcy i odbiorcy zespołem znaków, których nosicielam i są sygnały. Schem at ten jest ogólnie przyjęty w teorii informacji i Bense przejął go w całości od M eyer-Epplera, autora jednego z najlepszych opracowań tej te o r ii3.

Oryginalnym pom ysłem autora teorii tekstów jest rozszerzenie schem atu ko­ m unikacji językowej — lub też ogólnie: semantycznej — o w spólny dla nadaw cy i odbiorcy zespół sygnałów, tj. przedmiotów czy procesów fizycznych, z których część przynajmniej nie jest nosicielem znaków sensu stricto. Można to rozumieć w ten sposób, że inform acja estetyczna — tzn. jakaś „jakość” w yw ołująca u odbior­ cy wrażenie estetyczne — zawarta jest w samych sygnałach, do pew nego stopnia (lub nawet całkowicie) niezależnie od ich funkcji komunikatywnej. Dlatego też inform acja ta jest niekodow alna — przeniesiona na inny zespół sygnałów (a taki jest sens pojęcia „kodow anie”) ginie, ponieważ przy pomocy sygnałów nowego kodu nie m ożna odtworzyć w s z y s t k i c h statystycznych w łasności kodu orygi­ nalnego. Na tym polega nieprzetłumaczalność — w szerokim pojęciu — dzieła sztuki: partytura nie jest dla odbiorcy tym samym, co słyszana sym fonia, stresz­ czenie poem atu „własnymi słow am i” nie jest tym samym, co oryginał. Przekazy­ w anie inform acji estetycznej w tekście odbywa się obok przekazywania informacji „sem antycznej” i na podobnej zasadzie: jako ciąg wyborów, jako realizacja jednej z w ielu m ożliwości. Zachodzi tu jednak różnica — inform acja „sem antyczna” (sens tego cudzysłowu zostanie w yjaśniony za chwilę) jest w yborem jednej z określonych (mniej lub bardziej ściśle) m ożliwości, natom iast granice zespołu sygnałów , które moga zostać użyte do przekazania informacji estetycznej, nie są naw et w przybliżeniu zaznaczone; co więcej — w ydaje się, że rola sztuki polega na nieustannym przekraczaniu tych granic, do których zakreślenia dąży kon­ wencja.

Zarówno w ięc proces tworzenia, jak i odbioru dzieła sztuki odbywa się częś­ ciowo po omacku — nadawca może jedynie liczyć na to, że selekcja sygnałów będzie przebiegała w podobny (lecz nigdy ściśle taki sam) sposób u odbiorców jak u niego, nigdy jednak nie może mieć pewności. Informacja „sem antyczna” — w cudzysłow ie dla odróżnienia od ściśle zdefiniowanego przez Carnapa i Bar-H illela pojęcia informacji semantycznej — rozumiana jako przekazywanie pewnych „zna­ czeń” w sensie potocznym, cierpi na podobne niedookreślenie i płynność, i tylko dla uproszczenia została powyżej przeciwstawiona inform acji estetycznej. Na ogół „znaczenie” traktuje się intuicyjnie, jako pew ien konkret, w ydaje się nawet, że można ustalić dokładny inwentarz znaczeń i ustanowić jednoznaczne przypo­ rządkowanie pomiędzy nim i a zespołem symboli, jaki mam y do dyspozycji, by w ten sposób raz na zawsze uniknąć nieporozumień i dwuznaczności. Codzienna praktyka w ykazuje jednak wyraźnie, że postulat taki byłby niedościgłym ideałem i że m iędzy znaczeniam i a symbolami istnieje przyporządkowanie raczej korelatywne niż funkcjonalne. Pow iedzenie „mówią różnymi językam i” o ludziach, którzy nie m ogą dojść do porozumienia, ujmuje trafnie ten stan rzeczy. Tak w ięc wspom niana w yżej różnica pomiędzy dwoma rodzajami inform acji jest w zasadzie tylko różnicą stopnia, a nie jakości — i dlatego Bense oczekuje w łaśnie od teorii kom unikacji częściowego przynajmniej w yjaśnienia problemów estetyki.

Zreasum ujmy om ówione dotychczas poglądy autora: tekst — a nawet szerzej: dzieło sztuki — posiada w artość estetyczną dzięki funkcji realizacyjnej, przebiega­ jącej podobnie jak funkcja komunikacyjna w pewnym system ie, którego naj­ 3 W. M e y e r - E p p l e r , Grundlagen und Anwendungen der Inform ations­

prostszy schem at w ygląda następująco: nadawca — m edium — odbiorca. U jęcie to jednak nie podaje żadnej określonej metody, jaką m ogłaby posługiwać się estetyka, której zadaniem jest w edług autora badanie „przedmiotu estetycznego”

(„des A esth etischen”) i stw orzenie ' ogólnej teorii sztuki. Jedyną wskazówką, jakiej

dostarcza, jest skierow anie uw agi badacza na środkowy człon procesu kom uni­ kacji estetycznej, tj. na medium . Jedynym przedmiotem bowiem dającym się badać w tym procesie w sposób obiektyw ny i spraw dzalny jest „Materialität”, czyli dzieło „samo w sob ie”. U jęcie „des Aesth etisch en ” jako elem entu kom unikacji su­ geruje, że będziem y tu m ieli do czynienia, podobnie jak w „norm alnej” kom u­ nikacji, z inform acją rozumianą jako m iara innow acji i redundancją traktowaną jako w yraz konwencjonalności. Ta ostatnia jest — przyjmując w osłabionej form ie w spom nianą w yżej hipotezę W eavera — w jakiś sposób zw iązana ze znaczeniem; sugeruje to zastosow anie sem iotyki i jej aparatury pojęciowej do badań estetycz­ nych. Z drugiej strony, badanie „des Aesth etisch en ” jako inform acji kieruje uwagę na numeryczną stronę w iadom ości i sugeruje m atem atyczne traktow anie problemu. Dla badania m atem atycznej struktury tek stów autor przyjmuje dwa różne ujęcia: statystyczne i topologiczne. Przyjęcie trzech różnych punktów w idzenia pozwala na ogromne zróżnicowanie badań, dostarczających w ielu nowych danych, ale kom ­ plikuje rów nocześnie teorię ogólną, dążącą do stworzenia jednolitego obrazu. Za­ daniem teorii staje się w ięc przede w szystkim powiązanie aparatury pojęciowej w szystkich trzech dziedzin; i to w łaśn ie jest głów nym celem czwartej — obok sem iotyki, statystyk i i topologii tekstu — części ogólnej teorii tekstów , m iano­ w icie estetyki tekstu.

Chciałbym kolejno om ówić każdą z w ym ienionych dziedzin, zwracając zwłaszcza uw agę na punkty styczne pom iędzy nimi. Z konieczności m uszę pominąć w iele szcze­ gółów — dość istotnych nawet — poniew aż praca pisana jest nader „gęsto”, z czego można by uczynić zarzut autorowi, poniew aż w skutek nadm iaru faktów czytelnik łatw o traci z oczu podstaw ow y zrąb teorii.

Zasadnicza różnica pom iędzy poszczególnym i ujęciam i polega na tym, że każde z nich rozpatruje tekst jako konstrukcję różnych rodzajów elem entów . W ujęciu statystycznym tekst jest zbiorem w yrazów różniących się m iędzy sobą frekw encją; dla sem iotyki stanow i zbiór znaków różnych kategorii; dla topologii wreszcie — zbiór prostych elem en tów (wyrazów), znajdujących się w różnym stopniu w za­ jem nego sąsiedztwa.

U jęcie statystyczne samo przez się nie daje lepszego w glądu w ogólne proble­ m y estetyk i tekstu, pozw ala jednak na tworzenie różnorodnych opisów poszcze­ gólnych tekstów przy pomocy liczbow ych w artości określonych param etrów. Autor w yróżnia cztery zasadnicze koncepcje badawcze: 1) badanie frekw encji jednostek słow nikow ych, tj. badanie stosunku: słow nik — użycie w tekście; 2) badanie sto­ sunku frekw encji w yrazu do jego rangi, tj. w zajem nego stosunku frekw encji róż­ nych w yrazów w tym samym tekście; 3) badanie rozkładu w yrazów różniących się pew ną cechą, np. liczbą sylab; 4) badanie struktury statystycznej tekstu przy użyciu m etod teorii inform acji.

Badania pierwszego rodzaju — prowadzone m. in. przez P. Guirauda i G. H er- d a n a 4 — pozwalają na określenie preferencji poszczególnych autorów w stosunku do pew nych słów; na tej podstaw ie Guiraud w yróżnia tzw. „m o ts -th è m e s ” (naj­ częstsze słow a w tekście danego autora) i „m ots -clés” (najbardziej odbiegające od frekw encji ogólnojęzykow ej).

4 M. in. P. G u i r a u d , Les Caractères statistiques du vocabulaire. Paris 1953.— G. H e r d a n , T y p e -T o k e n Mathematics. ’s-G ravenhage 1960.

Badania w ym ienione w punkcie 3 znane są głównie z prac W. Fucksa 5 i spro­ wadzają się również do charakterystyki liczbowej stylu określonych autorów. Naj­ ciekawsza jest koncepcja w spom niana w punktach 2 i 4 — chodzi tu o badania Z ip fa 6 nad użyciem w yrazów o różnych frekwencjach i o interpretację teoretyczną, jaką stworzył dla nich B. M andelbrot7. Zipf zaobserwował, że listy frekw encji w yrazów dla poszczególnych tekstów mają pewną cechę wspólną — m ianow icie frekw encja wyrazu f pozostaje do jego „rangi” r, tj. numeru m iejsca w porządku spadającej frekwencji, w stosunku wyrażającym się w przybliżeniu wzorem:

f • r = constans. Tak np. 10-te w edług częstości słowo w Ulyssesie Joyce’a w ystępuje

2653 razy (f • r = 26530), 100-ne 265 razy (f ' r = 26500) itd. Zipf interpretow ał to zjaw isko jako przejaw tendencji, którą nazywał „zasadą najm niejszego w ysiłk u ”. Dla doboru słów w tekście zasada ta m iała sprowadzać się do wypadkowej pom ię­ dzy dążeniem do m inim alizacji w ysiłku mówiącego, starającego się wyrazić m ożliw ie dużo przy pomocy m ożliw ie małego zróżnicowania słow nictwa, a w ym aganiam i słuchacza, który celem m inim alizacji własnego w ysiłku interpretacyjnego domaga się m ożliw ie precyzyjnych określeń (a w ięc zróżnicowanego słownictwa). M atematyk francuski Mandelbrot nadał tej hipotezie większą ścisłość, wprowadzając pojęcie kosztu używanego symbolu, interpretowanego jako zwłoka w przekodowaniu w ia­ domości, i inform acji rozumianej jako inform acja selektywna. Dzięki tem u był w stanie zbudować m atem atyczny model tworzenia tekstu, oparty na rozwiązaniu problem u optimum, stosunku kosztu do informacji. Model ten ma w iększe znaczenie dla ogólnej teorii tek stów niż poprzednio wspom niane koncepcje, poniew aż przez w prow adzenie pojęcia inform acji pozwala nawiązać do funkcji kom unikatywnej tekstu, a zatem do ujęcia semiotycznego. N aw iązanie to jest przy dzisiejszym stanie badań bardziej intuicyjnie wyczuw alne niż form alne — jak w ogóle duża część problem atyki stosunku inform acji selektyw nej do informacji sem antycznej, n ie­ m niej jednak związek m iędzy tym i dwoma aspektami komunikacji jest wyraźny. Bense zwraca na to uwagę, omawiając wśród zagadnień semiotycznych tzw. teorię eksplikacji, czyli interpretacji pojęć. Spośród reguł eksplikacji ustalonych przez Carnapa i Stegm iillera zwraca uwagę następująca: wyrażenie wprowadzone jako interpretacja innego w yrażenia musi się zachowywać w tekście tak samo jak tamto, tzn. musi być mu równoważne kontekstow o. Zauważmy, że w prow adzenie do tekstu eksplikatów zm ienia jego strukturę statystyczną, a równocześnie — jeśli będziem y rozpatrywali dany tekst z punktu widzenia jego działania estetycznego — zm ienia jego wartość artystyczną; przykładem tego może być zastąpienie w tekście' literackim m etafor w yrażeniam i z języka potocznego. Przyjmując aparaturę p oję­ ciową Маха Bense, można to wyrazić następująco: zmiana struktury statystycznej tekstu pociąga za sobą zmianę jego funkcji realizacyjnej; ponieważ inform acja se­ lektyw na sym boli jest funkcją ich prawdopodobieństwa, wyrażającego się — a zara­ zem ustalanego — poprzez ich frekw encje w tekstach, związek tej inform acji z funk­ cją realizacyjną jest niew ątpliw y. Są to stw ierdzenia dość ogólne i nie pozwala­ jące, przynajmniej na razie, na bardziej konkretną definicję „des Aesth etischen”, lecz nie są całkiem bezużyteczne — potwierdzają bowiem słuszność przyjętego za­ łożenia o „kom unikacyjnym ” charakterze tej problematyki.

5 W. F u с к s, Mathematische Analyse von Sprachelementen, Sprachstil und

Sprachen. Köln—Oppladen 1955.

0 G. K. Z i p f , Human Behavior and the Principle of Least Effort. Cambridge Mass. 1949.

7 Zob. m. in. L. A p o s t e l , B. M a n d e l b r o t , A. M o r f , Logique, langage

Obok prób ujęcia całości tekstu z punktu w idzenia statystycznego m etodę licz­ bowej charakterystyki m ożna stosow ać też przy innych ujęciach. Przykładem tego jest próbna charakterystyka tek stów F. P onge’a, dokonana przez Elisabeth W alther z punktu w idzenia podziału znaków na sym bole, ikony i w skaźniki (rozdział T e x t-

semiotik) — w tym w ypadku statystyka pełni jednak tylko rolę służebną. Bardziej

istotną rolę gra ona natom iast w próbach ustalenia ilości inform acji semantycznej tek stu przy pom ocy teorii inform acji sem antycznej, stworzonej przez Carnapa i Bar- - H ille la 8. Bense pośw ięca jej sporo uwagi, ponieważ stanowi ona pewnego rodza­ ju połączenie pom iędzy statystycznym a sem iotycznym ujęciem tekstu, a w ięc za­ razem pew ne przejście od m aterialności do intencjonalności.

Teoria ta jest rów nocześnie najlepszym dziś form alnym m odelem pozwalającym odnieść abstrakcyjne pojęcia inform acji „w ogóle” do intuicyjnego pojęcia zna­ czenia, i dlatego chciałbym jej tutaj pośw ięcić kilka słów.

Inform ację sem antyczną m ożna określać tylko w ustalonym system ie języko­ wym, składającym się z pew nej skończonej liczby stałych a^...an (np. nazw okre­ ślonych przedm iotów) i pew nej skończonej liczby predykatów Pi...Pm; połączenie stałej z predykatem — typu Pi<Xj — jest tzw. zdaniem atomicznym, nierozkładalnym na m niejsze jednostki. Przykładem takiego zdania jest np. „róża jest czerw ona”, gdzie „róża” jest stałą, a „... jest czerw ona” — predykatem . Zdania atomiczne m ożna łączyć ze sobą przy pom ocy spójników logicznych „i”, „lub”, i podobnych, w tzw. zdania m olekularne.

Zbudowany na opisanych zasadach ustalony system językowy, tzw. język L, składa się w ięc tylko ze zdań: 1) prawdziwych w L, tj. w ynikających logicznie z przyjętych aksjom atów; 2) fałszyw ych, tj. sprzecznych z prawdziwym i; 3) faktu- alnych, tzn. nie określonych logicznie, np. „oą jest Px lub a3 jest P

2

Połączenie w szystkich m ożliw ych do zbudowania w danym system ie L zdań atomicznych i ich negacji przy pomocy spójnika „i” tw orzy tzw. „opisy stanów ”

(state-descriptions). Jeśli np. nasz system zawiera tylko jedną stałą: „róża”, i trzy

predykaty: „...jest czerwona”, „...jest żółta”, „...jest czarna” — to można zbudo­ w ać 1* 3 = 3 zdania atom iczne i 23 = 8 opisów stanu, typu „róża jest czerwona i nie jest żółta, i nie jest czarna”. Zbiór w szystkich konstruowalnych opisów stanu danego języka L tw orzy „universe of discourse” tego języka — zbiór w szystkich m ożliwych stanów rzeczyw istości w nim o p i s y w a l n y c h . Zastępując w opisie stanu koniunkcję alternatyw ą (spójnikiem „lub”) otrzymuje się tzw. elem ent treś­ ciow y (content-element), pozw alający na określenie kw an tytatyw n e zawartości in ­ form acji sem antycznej dowolnego zdania w L.

Pierw otnie teoria ta została stworzona przez Carnapa dla uściślenia pojęcia praw dopodobieństw a indukcyjnego; później, w spólnie z B ar-H illelem , rozbudowana jako teoria inform acji sem antycznej — częściow o w analogii do teorii inform acji

8 R. C a r n a p , Y. B a r - H i l l e 1, An Outline of a Theory of Semantic In for­

mation. The M assachusetts In stitu te of Technology, Research Laboratory of E lec­

tronics, Technical Report 247, 1953.

9 D. M. M а с К a y, The Place of “Meaning” in th e Theory of Information. W:

selektyw nej Shannona; podobnie jak w tej ostatniej, zawartość inform acji sem an­ tycznej zdania jest funkcją jego prawdopodobieństwa.

Bense wprowadza tę teorię do swej pracy w dwóch celach: 1) doraźnie-m eto- dologicznych; 2) dla głębszego uzasadnienia swej koncepcji funkcji realizacyjnej. W pierwszym wypadku teoria ta służy do numerycznej charakteryzacji określonych tekstów . Co prawda pełne jej zastosowanie jest tylko teoretycznie m ożliwe, ponie­ w aż liczba elem entów treściowych, dających się skonstruować przy pomocy sta­ łych i predykatów języka naturalnego, jest tak astronomiczna, że przekracza po­ jem ność najw iększych m aszyn liczących. Przykładem tego może być przytoczona przez autora (za Elisabeth Walther) próba analizy sem antyczno-inform acyjnej krót­ kiego tekstu F. Ponge’a, zawierającego 36 stałych (rzeczowników) i 56 predykatów (czasowników, przym iotników itp.). Ilość m ożliwych opisów stanu przy pomocy języka tego tekstu w ynosi 236 ' 56 = 22016, czyli liczbę rzędu 10719. Praktycznie w yko­ nyw alne są jedynie przybliżone obliczenia, np. liczba m ożliwych dla danego tekstu zdań atomicznych dzielona przez liczbę w yrazów w tekście itp.

Bense podkreśla w ielokrotnie fakt, że obiektywnem u badaniu dostępna jest jedynie zewnętrzna, m ierzalna strona tekstu — wyrażająca się przede w szystkim w strukturze statystycznej. Struktura ta daje się opisać najpełniej przy pomocy pew ­ nych teorii m atematycznych, szczególnie teorii informacji; powstaje jednak pytanie: jak taka teoria ma się do opisywanego przez nią św iata realnego? W którym m iejscu dokonuje się przeskok pomiędzy dedukcyjną częścią teorii a jej „zawar­ tością realną”? Bense w idzi w yjaśnienie tego zagadnienia w łaśnie w teorii infor­ m acji sem antycznej, która przecież w istocie sw ej jest teorią indukcji.

N ie bez znaczenia jest fakt, że jak w ykazali jej twórcy, zawiera ona w sobie całkow icie teorię inform acji selektyw nej Shannona; ponadto Bense upatruje w sa­ mej jej konstrukcji m odelu gromadzenia w iedzy o rzeczywistym św iecie. Ma on tu na m yśli podział na analityczną część teorii, zbudowaną z aksjom atów i zdań z nich wyprowadzalnych — im i tylko im przysługuje w artość prawdy lub fałszu; pozostała część teorii obejm uje jedynie zdania atomiczne i molekularne, które z racji sw ej faktualności są logicznie neutralne — i w łaśnie dzięki tem u niezdeter- m inow aniu wypowiadają coś nowego o św iecie. Z punktu widzenia sem iotyki można uważać analityczną część tej — i w analogii do niej każdej podobnej — teorii za zespół znaków indeksalnych, część faktualną natom iast za kompleks ikoniczny, tworzący obraz rzeczywistości. Te dość abstrakcyjne rozważania mają na celu odpowiedź na pytanie: jaką wartość realną mają np. form uły opisujące tekst przy pomocy w artości liczbowych? Odpowiedź jest zdaniem autora teorii tekstów następująca: jeśli form uły te są wbudow ane w teorię typu np. teorii Carnapa, to mają charakter znaków ikonicznych, a zatem w jakiś sposób odzwier­ ciedlają św iat rzeczyw isty; informują nas o nim w tym sensie, że zm ieniają nasze dotychczasowe odwzorowanie rzeczywistości. Tok rozum owania zgodny tu jest z ujęciem W ittgensteina, którego Tractatus logico-philosophicus Bense obficie cytuje w kilku m iejscach:

2. 171. „Obraz m oże odzwierciedlać każdą rzeczywistość, której form ę posiada” ; 2. 181. „Jeśli form a odzw ierciedlenia jest formą logiczną, to obraz ten nazywa się obrazem logicznym ”; 2.224. „Na podstawie samego obrazu nie można rozpoznać, czy jest on praw dziw y, czy fałszyw y”.

Jeszcze jednym — poza om ówionymi — sposobem badania „rzeczywistości tek ­ stów ” traktowanej m ate rialiter jest ujęcie topologiczne. Chciałbym i jem u pośw ię­ cić nieco uwagi, zwłaszcza że jest to najoryginalniejsza część teorii Bensego, przy­ najmniej jeśli chodzi o sam pom ysł zastosowania topologii, tj. pewnego działu teorii zbiorów.

Omówię tu tylko dwa pojęcia, na które Bense kładzie szczególny nacisk, po­ niew aż znajdują one interpretację w jego teorii tekstów : pojęcia kontekstu i de­ form acji.

Topologia operuje pojęciem punktu i przestrzeni, w której rozm ieszczone są zbiory punktowe. Bense przeprowadzając ogólną topologię w topologię tekstu podstaw ia za punkt „w yraz”. W szystkie w yrazy języka tworzą zbiór W, który m ożna w yobrazić sobie jako słow nik. Tekst T określa strukturę topologiczną nad W ■w tym sensie, że każdemu wyrazow i E będącemu elem entem W można przy­

porządkować system U(E) będący zbiorem tekstów , w których w ystęp uje w yraz E — każdy taki tekst jest tekstow ym otoczeniem elem entu E (sym bolicznie Ur).

Jeśli w yróżnim y w zbiorze W pew ien podzbiór w yrazów w (np. pewną część słow nika), to w yraz E należący do W nazw iem y w ewnętrznym , jeśli istnieje przy­ najm niej jedno otoczenie tek stów U t tego w yrazu należące całkow icie do w. Od­ powiednio w yrazem zew nętrznym w stosunku do w będzie taki wyraz E, który posiada przynajm niej jedno otoczenie tek stow e należące całkow icie do uzupełnie­ nia w , czyli do tej części zbioru W, który pozostaje po w yjęciu z niej podzbioru w. Wyraz E będzie w reszcie stycznym , jeśli w każdym z jego U t , tj. w każdym tekście, w którym w ystępuje, w ystępują rów nież w yrazy z w. W yróżniony pod­ zbiór w będziem y nazyw ali otwartym , jeśli zawiera on tylko w yrazy wewnętrzne; zam kniętym — jeśli będzie ponadto zaw ierał w szystk ie w yrazy styczne.

Najprostszym przykładem podzbioru otwartego w słow niku języka naturalnego będzie dowolny podzbiór jednow yrazow y ; przyjęcie podzbioru jednowyrazow ego zam kniętego oznaczałoby, że dany wyraz nie w ystęp uje w żadnym tekście w spólnie z innym i wyrazam i, czyli nie tw orzy kontekstu. Jak widać, aparatura pojęciowa topologii pozwala na nową interpretację pojęcia związku (koneksu) pomiędzy w y ­ razami i na ścisłą definicję kontekstu, operującą w yłącznie pojęciam i odnoszą­ cymi się do stosunku sąsiadow ania ze sobą elem entów tekstu w jego m aterialnym wym iarze. W praktycznym zastosow aniu ujęcie to pozwala na charakteryzowanie i hierarchizację określonych tek stów z punktu w idzenia ich spójności konteksto­ w ej; Bense przytacza liczne przykłady takich zastosowań.

Topologiczne ujęcie tekstu pozwala także na ciekawą interpretację stosunku słow nika do gram atyki. Topologia ogólna zajm uje się badaniem w łasności zbiorów nie ulegających zmianom przy tzw. przekształceniach homeomorficznych, które np. z geom etrycznego punktu w idzenia deform ują badane przedm ioty — do takich w łasności należą m. in. w łasność rozproszoności zbioru, otoczenie itp. Z punktu w idzenia w łasności topologicznych zbiór punktów tworzących figurę geom etryczną nie zm ienia się m im o zm iany kształtu danej figury.

Zmiany, jakim podlegają w yrazy-jednostki słow nikow e ujęte w gram atyczne zdania, m ożna rów nież traktow ać jako pew nego rodzaju deformacje, nie narusza­ jące ich w łasności tekstow o-topologicznych, a w ięc np. zdolności tworzenia okre­ ślonych kontekstów .

Stw ierdzenie to robi na pierw szy rzut oka wrażenie naiwne i — dodać należy — Bense pogłębia je jeszcze, w dając się w rozważania, o ile różni się np. Z am e k K afki od Tropizm ów N. Sarraut ze w zględu na procent wyrazów zdeform owanych, tzn. odbiegających od form słow nikow ych — mimo to w ydaje m i się, że ogólne pojęcie deform acji gram atycznej zasługuje na uwagę, ponieważ w nowy sposób ujm uje problem, który m ożna by nazwać problem em gram atycznie poprawnych nonsensów. Ilustracją tego zagadnienia może być szeroko w ostatnich latach dysku­ towane przez językoznaw ców (i dotychczas nie rozstrzygnięte) pytanie: czy colorless

green ideas sleep furiously jest, czy nie jest poprawnym zdaniem języka angiel­

teczne dla konstrukcji drugiej płaszczyzny, z jaką syntaktycznie poprawne w y ­ rażenie musi być skorelowane, aby mogło uchodzić za zdanie. Chciałbym dodać na m arginesie, że od rozwiązania tego pozornie scholastycznego problemu zależy m. in. przyszłość tłum aczenia maszynowego, a w ięc rozważania tego rodzaju nie są jedynie gim nastyką umysłową.

Sem iotyczny sens ujęcia topologicznego jest następujący: sym bole-elem enty słow nika są w różnoraki sposób powiązane pomiędzy sobą; statystycznym w yznacz­ nikiem tych związków są prawdopodobieństwa poszczególnych symboli i ich grup — z tego punktu widzenia są w ięc one znakami wskaźnikowym i; natom iast sym bole opatrzone form alnym i wyznacznikam i syntaktycznym i zam ieniają się w konteksty o charakterze ikonicznym.

Omówione m etody i ujęcia stanowią podbudowę — i w pewnym sensie tereny doświadczalne — ogólniejszej teorii, zreasumowanej przez autora w rozdziale

Allgem eine Textaesth etik, którą można utożsamiać z w łaściw ą teorią tekstów . Jest

to podsumowanie poglądów wypowiedzianych już w trakcie om awiania i rozwijania trzech opisanych wyżej form m anifestacji „rzeczywistości tek stów ” — semiotycznej, statystycznej i topologicznej — a w ięc poglądu, że tekst jako „przedmiot estetycz­ n y ” jest częścią pewnego rodzaju procesu komunikacyjnego (w bardzo szerokim rozum ieniu) i że jego działanie polega na przenoszeniu informacji estetycznej, poj­ m owanej jako funkcja realizacyjna. Głównym problemem estetyki jest w ięc ba­ danie tej informacji. Tutaj też jeszcze raz autor wyraża sw e przekonanie, że jedyną drogą do jej eksplikacji pojęciowej — czyli, m ówiąc po prostu, określenia, na czym polega dzieło sztuki — jest skupienie badań na tym, co autor nazywa „T ex tm a ter ia ­

litä t”, a która jest opisywalna, w sposób metodyczny i sprawdzalny, jedynie sta­

tystycznie,

„Informację estetyczną tego rodzaju Textm ateria lität można zindentyfikować je­ dynie przez obliczanie i porównywanie pewnych w ielkości charakterystycznych, jak entropia, temperatura inform acyjna tekstu itp., jeśli nie chcemy polegać w yłącznie na em ocjonalnym działaniu doznań zm ysłow ych” (s. 124).

Zacytowane zdanie jest godne uwagi, stanow i ono bowiem nie tylko credo autora, lecz także należy do tych zdań jego pracy, które można opatrzyć n ajw ięk­ szym znakiem zapytania. Problem, czy można „zidentyfikow ać” (jak to ostrożnie a nieostro form ułuje autor) informacją estetyczną przy pomocy postulowanych metod, jest problemem dotychczas nie rozstrzygniętym . Można nawet mieć w ątp li­ w ości, czy jest rozstrzygalny — m ateriału do nich dostarcza sam Bense, podkre­ ślając niekodow alność tej informacji, wynikającą z faktu, że realizuje się ona poprzez selekcję z nieokreślonego — i nie dającego się określić, bo każdorazowo odm iennego — zespołu sygnałów. Wobec tego faktu zawodzą w szelkie m etody nu­ meryczne, ponieważ nie można liczyć, nie wiedząc, с o należy liczyć.

Chciałbym jednak podkreślić, że powyższe zastrzeżenie nie stanowi recenzenc- kiego ce te rum censeo. Złożoność poruszanych przez autora zagadnień nie daje okazji do tanich zw ycięstw . Theorie der Texte może budzić w iele sprzeciwów, lecz jej bezspornym osiągnięciem jest osadzenie problem ów w m iejscu — moim zdaniem — wdaściwym. W ypracowanie bogatej aparatury pojęciowej, interpretowalnej w te­ oriach o w ysokim poziom ie formalizacji, jest twórczym wkładem w dziedzinę, którą można określić mianem estetyki racjonalnej, tzn. spod znaku „know h o w ”. Zeby nie być gołosłownym : podniesiona wyżej trudność, odnosząca się do nie­ określoności zbioru „sygnałów estetycznych”, znajduje interpretację w akcentowanej przez Bensego „dwustronności” informacji, tj. w jej charakterze zarazem inno­ w acyjnym i konwencjonalnym . W zastosowaniu do informacji estetycznej ozna­

cza to, że tam gdzie mam y do czynienia z konwencją estetyczną, inform acja ta staje się — przynajm niej częściowo — kodowalna, a w ięc i m ierzalna; w szelka twórczość epigońska jest tego rodzaju intuicyjnym kodowaniem. N iekodowalność jest w ięc w ynikiem oryginalności „przedmiotu estetycznego”, wnoszącej do procesu kom unikacji estetycznej m om ent niepełnej informacji. Punkt ten jest niesłychanie istotn y i otw iera now e m ożliw ości poznawcze — należy dodać: dostrzeżone przez autora — m ianow icie m ożliw ość użycia jako m odelu gry, a zatem przeniesienia problem atyki estetycznej na teren m atem atycznej teorii gier. Jest to perspektyw a całkiem realna, i m ożna m ieć nadzieję, że badania idące w tym kierunku będą owocne. Otwarcie tej p erspektyw y św iadczy o produktywności teorii Маха Bense i wynagradza pew ne jej niekonsekw encje i uproszczenia.

O mówiłem pow yżej tylko najw ażniejsze punkty, z braku m iejsca w iele pom i­ nąwszy, zw łaszcza końcowe rozdziały książki, rozważające m ożliw ości tworzenia nowych tekstów , m. in. przy pom ocy maszyn. Część ta ma — nieco zaw oalow any — charakter programu poezji konkretnej, i nie podejm uję się jej oceny tutaj.

Poniew aż sądzę, że Theorie der T ex te w arta jest uważnego przeczytania, na użytek jej przyszłych czytelników chciałbym dodać kilka uwag krytycznych. Poza tym, że inform acja przy poszczególnych pozycjach jest bardzo niekom pletna, pomija on szereg prac w ykorzystanych w tek ście (np. G. Herdana), wymierna natom iast prace nie m ające z reprezentow aną teorią bezpośredniego związku i bardzo spe­ cjalne (np. ważną skądinąd pracę B ar-H illela i in., On Formal Properties of S im ple

Phrase Structu re Grammars, itp.). Autorem pracy Semantic Analysis (nie S em a n ti­ cal...) jest P. Ziff, którego B ense m yli z G. K. Zipfem. Już nie bibliograficznym , lecz

zasadniczym brakiem jest pom inięcie pracy R. Ingardena Das literarische K u n s t­

w e r k — tej ważnej pozycji B ense zdaje się w ogóle nie zna.

W szystko to są przejaw y w spom nianej na początku „artystycznej niefrasobli­ w o ści”, która niepotrzebnie obniża w artość pracy.