JAN ZALESKI
NAZWY MIEJSCOWE Z FORMANTEM -izm ORAZ -czyzna, -szczyzna, -owszczyzna
W BYŁYM WOJEWÓDZTWIE TARNOPOLSKIM
W obszernej pracy o .podobnych nazwach miejscowych Halina Sa- farewiczowa1 wykazała, że występują one w większym nasileniu na wschód od Suwałk, Białegostoku i Chełma aż po Witebsk i Mohylów, najliczniej zaś na Wileńszczyźnie (ponad sto w powiecie) między Grod
nem, Wilnem Dynabuirgiem i Mińskiem. Na Ukrainie większe ich skupi
ska znajdują się w okolicach Kijowa i Żytomierza oraz na Wołyniu.
Formant -szczyzna — izdaniem autorki — stanowi rezultat fcomtamim- cji historycznej polskiego przyrostka -izna z ruskim -szczyna (Saf 251) i występuje głównie na terenach historycznych mieszanych polsko-rus
kich, tj. przede wszystkim polsko-białcruslkich a także polsko-ukraiń
skich.
Zajmę się tu dokładniej wymienionymi nazwami spotykanymi na terenie byłego województwa tarnopolskiego, które wchodzi dziś (ze zmnienionymi nieco, granicami) w skład zachodnich ziem Ukraińskiej SRR. Obszar ten oznaczony jest na mapie Safarewiczowej jako taki, na którym stosunkowo rzadko występują nazwy typu Kalinowszczyzna.
Autorka korzystała jednak ze źródeł zawierających spisy miejscowości mniej dokładne, głównie ze Słownika nazw geograficznych oraz ze Sko
rowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej -wydanego przez Głów
ny Urząd Statystyczny w roku 1921 i 1931. Przy uwzględnieniu dokład
niejszych źródeł olbraz rozmieszczenia nazw miejscowości typu Ogiń- szczyzna, Wójtowszczyzna ulega pewnej zmianie. W swoim artykule wy
zyskałem oprócz wyżej wymienionych 1 2 także niezwykle skrupulatnie ze- 1 H. S a f a r e w i c z o w a , Nazwy m iejscow e typu Mroezkowizna, Klimonto- wszczyzna, Wrocław 1956 (skrót: Saf).
2 Słow nik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. I—X V cz. 1—2, Warszawa 1880— 1902 (Skrót: SG); Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Oprać. Komitet Redakcyjny pod kierunkiem iinż. T. Bys
trzyckiego, T. I—II, Przemyśl—Warszawa [1934] (skrót: Skór).
stawiony Skorowidz gminny G alicyi3 oraz Kompletny skorowidz miejs
cowości w Galicyi i Bukowinie 3 4, mapy sztabowe austriackie 5 i polskie 6, ,,Schematyzmy” diecezji rzymsko-katolickiej 7 8 d grećko-katolickich R, Hi
storią miast i wsi Ukrainy 9. W Skorowidzach austriackich, bardzo dok
ładnych, notowano wszystkie najmniejsze nawet przysiółki i dzielnice wsi, wólki, ustronia z dwoma tylko domami, a nawet domy odosobnio
ne, folwarki, leśniczówki, gajówki dtp.
Część owych nazw z Tarnoipoilszczyzny uwzględnia i omawia Safare- wiczowa. Są to: Czerkawszczyzna, Czołhańszczyzna, Gawareczyzna, Ka- linowszczyzna, Kobylańszczyzna, Kotowszczyzna, Kozaczyzna, Krasowi- czyzna, Lipińszczyzna, Morawszczyzna, Nowiczyzna, Olszańszczyzna, Oparszczyzna, Pawlikowszczyzna, Pijarszczyzna, Plebańszczyzna, Rzę- śniowszczyzna, Serbajszczyzna, Staromiejszczyzna, Wołoszczyzna, Wójtow- szczyzna, Pod Ostrawszczyzną oraz nazwy lasów i wzgórz: Lubarowszczyz- na, Sabarowszczyzna i Weselczyzna (razem: 22 + 3).
Wynotowałem 'ponadto 21 nazw miejscowości, tj. dzielnic miast i wsi, przysiółków, osad, kolonii, folwarków, leśniczówek oraz 2 nazwy pól:
1. Baworowszczyzna (ukr. Baworiwszczyna): a) przedm. m. Kopyezyń- ce, o którym pierwsza wzmianka historyczna pochodzi iz końca X V I wie
ku, Sk, mp, 1st; b) folw. dworu Niżborg Nowy, pow. Kopyozyńee, Sk;
c) folw. dworu Niżborg Stary, pow. Kopyczyńee, Sk. Nb. Właścicielem obu folwarków był Emilian hr. Baworowiski, od którego pochodzi nazwa.
2. Białogłowszczyzna [ukr. Bilohołowszczyna] 10, przys. gm. Załoźce, pow. Zborów, Sk, mp — Zapewne od nazwy sąsiedniej wsi Białogłowy.
3. Bojarszczyzna [ukr. Bojarszczyna], folw. dworu Tustogłowy, pow.
3 Skorowidz gm inny Galicyi, opracowany na podstawie spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900, Wyd. przez c.k. Centralną K omis y ę Statystyczną, Wiedeń 1907 (skrót: Sk).
1 Kom pletny skorowidz m iejscowości w Galicyi i Bukow inie, zestawiony przez Sz. Chanderysa, Lwów 1909 (skrót: KompSk; zawiera też spis właścicieli ziemskich).
5 Mapy austriackie (Spezialkarte) w skali 1 :75000 Wyd. Militàrgeograph- sches Institut, [Wiedeń] 1907— 1916 (skrót: mip).
8 Mapy polskie w skali 1:100 000, Wyd. Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1925— 1938 (skrót: mp).
7 Schem atism us archidioecesis Leopoliensis ritus latini, Lwów 1931, 1936 (skrót: Sch 31, Sch 36).
8 Szem atyzm wseho klyra hreko-katołyćkoji eparchiji stanysław iw śkoji 1938, Stanisławów 1938 (skrót: SzemS); Szem atyzm wseho klyra hrecko-katolyckoj m y- tropołyczoj archieparchij lwowskoj, Lwów 1909.
9 Istorija mist i sił ukrajinśkoji R S R , Wyd. Hołowna Redakoija Ukrajiinśkoji Radjanśkoji Encykłopediji Akademiji Nauk U R SR : 1. Ternopilśka oblast’, Kyjiw 1973 (skrót: IstT); 2. Lwiwśka oblast’, Kyjiw 1968.
10 W nawiasach okrągłych po haśle podaję ukraińskie brzmienie nazwy wy
notowane z literatury, w nawiasach kwadratowych tylko domyślne brzmienie.
Zborów, Sk, mp — Naziwa od bojar lub nazw. Bojarski. Saf notuje w pow. hrubieszowskim, idziśnieńskim, wilejskim i in.
4. Chorobivoszczyzna [ ukr. Chorobiwszczyna], leśń. dworu Michałków, pow. Borszczów, Sk — N. od choroba lub nazw. Chorobowski (?).
5. Dobrowszczyzna, folw. dwoiru Niżborg Nowy, pow. Kopyczyńce, Sk — Prawdopodobnie tak zam. Dąbrowszczyzna lub Dubrowszczyzna od dąbrowa II dubrowa albo od nazw. Dąbrowski. Saf notuje w pow.
oszmiańskim i postawskiim.
6. Filipowszczyzna lub Szołgieniówka, folw. gm. Baranówka, pow.
Brzeżany, Sk — N. od im. Filip lub nazw. Filipowski, Filipowicz. Saf notuje w pow. brasławskiim i wilejskim.
7. Hetmańszczyzna [ukr. Hetmańszczyna], przedm. m. Kopyczyńce, SG i Sk — N. od hetman lub nazw. Hetmański.
8. Horodyszczyzna [ukr. Horodyszczyna], folw. dworu Niżborg Nowy, pow. Kopyczyńce, Sk — Zapewne od nazw. Horodyski. Właścicielem sąsiednich majątków ziemskich we wsi Krogulec i Wasylkowce był Ma
rian Horodyski.
9. Jastrzębczyzna, folw. dworu Piłatkowce, pow. Barszczów, Sk — N.
od jastrząb lub nazw Jastrzębski, Jastrząbek (?).
10. Karczyszczyzna, osada k. wsi Wasylkowce, pow. Kopyczyńce, mp — N. od karczyska 'miejsce wyfcarczowane’ lub nazw. czy przezw.
Karczycha.
11. Korytowszczyzna [ukr. Korytiwszczyna], przys. gm. Cieuiierzyń- ce, pow. Przemyślany, Sk — N. od nazw. Korytowski. Saf notuje w pow.
lubelskim.
12. Kosaczyzna (ukr. Kosarczyna), przys. gm. Ponilkowioa, pow. Bro
dy, Sk; w SG : Kosaczyzna al. Kozaczyzna, mp: Kozaczyzna — N. od nazw. Kossak, Kosacz, a może nawet ad Kosar, jak by na to wskazywa
ło brzmienie ukraińskie. Kozaczyzna jest nazwą najprawdopodobniej wtórną.
13. Kowalszczyzna [ukr. Kowalszczyna], folw. dworu Gzerniehowee, pow. Zbaraż, Sk — N. od kowal lub Kowalski.
14. Ogińszczyzna, kolonia gm. Nowosiółka, paw. Podhajce, Sch 36;
w Sikor 34 jeszcze: Waga Ogińszczyzna; w Sk i Sch 31: Waga (ukr. Wa
ha) — N. od nazwiska księżny Olgi Ogińskiej, której część majątku ziemskiego uległa rozparcelowaniu i na tyim obszarze powstała kolonia.
15. Nahajowszczyzna [ukr. Nahajiwszczyna], część wsi Kociubińce, pow. Kopyczyńce, Sk — N. od nazw. Nahajowski, Nahaj albo od okreś
lenia topograficznego Na hajach 'na gajach’.
16. Sklenszczyzna, osada gm. Bzowica, pow. Zborów, Sk — N. za
pewne od nazw. Szkleński.
17. Szawłowszczyzna, folw. lub część dóbr w gm. Wygnanka, pow.
Czortków, KompSk — N. od nazw. Szawłowski, znanego w tamtych stronach.
18. Szwajczyzna, osada gm. Kopyczyńce, Sk — od ukr. szwajka 'gru
be szydło’ lub nazw. czy przez w. Szwajka; a może po prostu od nazwy wsi Szwajkowce odległej od Kopyczymdiec o ok. 10 km
19. Szymalowszczyzna, folw. dw. Wygnanka, pow. Czortków, Sk — od nazw. Szymałowski lub Szymała.
20. Taraszczyzna [ukr. Taraszczyna], folw. dw. Sosno w, p. Podhajce, Sk — N. od Taras lub Tarasko.
21. Węgierszczyzna, część wsi Koiciubińce, pow. Kopyczyńce, Sk — N.
od Węgier lub nazw. Węgierski. Salf ndtuje w pow. włodzimierskim.
22. Miłowszczyzna, pole koło Skały, pow. Barszczów, mp. — N. od nazw. Milewski.
23. Zaterleczyzna (ukr. Zaterleczyna), pole koło Gajów Staroibrodz- kich, pow. Brody, mp — N. zapewne od nazw. Terlecki) pole rozciąga
jące się za posiadłością, za zagrodą Terleckiego).
Są to w izdeeydowanej większości nazwy dzierżawcze od imion, naz
wisk, przezwisk, określeń zawodu (kowal) lub tytułów (hetman) właś
cicieli, zazwyczaj byłych, od których drogą kupna lub spadku dostały się w ręce nowych posiadaczy (por. Satf 21——22). Do takich należą nie
wątpliwie: Baworowszczyzna, Filipowszczyzna, Hetmańszczyzna, Horo- dyszczyzna, Kowalszczyzna, Ogińszczyzna, Taraszczyzna itp. Niektóre z nich mają dość jasną i względnie udokumentowaną historycznie moty
wację. Przedmieścia Kopyczyniec Baworowszczyzna i Kalinowszczyzna, których nazwy notowane są już pod koniec X V I w ieku11, stanowiły własność Kalinowskich i Baworowsikioh kolejnych właścicieli miasta od X V I stulecia 11 12. Dwa folwarki zwane Baworowszczyzna, położone w obrę
bie gmin Niżboirg Nowy i Niżboirg Stary, należały jeszcze na początku X X wieku do hrabiego Emilina Ba w o ro wsk i e go (por. KompSk 558— 559).
Dwór i leśniczówka Olszańszczyzna na terenie Kupczyniec w powiecie tarnopolskim znajdują się w posiadłości ziemskiej, której współwłaści
cielem w roku 1972 jest Alojzy Olszańska 13 (pod koniec wieku X IX fi
gurują tu już nowi dziedzice: Abraham Ginsberg i Anna Landesberg;
por. KompSk 410). Dworek Lipińszczyzna we wsi Koltów w powiecie złoczowskim zawdzięcza swą nazwę byłym właścicielom Lipińskim, co
11 Por. Istorija... Ternopilśka oblast’, s. 222.
12 Por. W ojewództwo tarnopolskie, Nakładem Komitetu Wojewódzkiej Wysta
wy Rolniczej i Regionalnej w Tarnopolu, Tarnopol [Lwów] 1931, s. 443.
13 Por. Przewodnik statystyczno-topograficzny i Skorowidz obejm ujący wszyst
kie m iejscowości z przysiółkam i w K rólestw ie C a licyi, W. X. Krakow skiem i X . Bukow inie, według najświeższych wskazówek urzędowych, ułożony i w yda
ny przez Konrada Okszę Orzechowskiego, Kraków 1872, s. 41 (zawiera też spis właścicieli ziemskich).
wyraźnie zaznacza Słownik geograficzny: „Lipińskiemu, nadwornemu ka
pelmistrzowi hr. Starzeńskich, nadane było to pole wraz z dworkiem, ogrodami i sadem w dożywocie. Dworek ten stoi dotąd; mieszka tu rząd
ca dóbr” (SG IV 290; por. też Saf 232). Pod koniec X IX wieku wspo
mniani już Baworowscy posiadają folwark Horodyszczyzna w Niżborgu Nowym, który musiał przejść do nich od Horodyskieh, ziemian z są
siednich wsi Korogulec i Wasylkowee (por. KompSk 391, 887).
Dopiero w okresie międzywojennym powstaje nazwa kolonii Ogiń- szczyzna w powiecie podhajeokim. W oibrębie gminy Nowosiółka Sko
rowidz gminny Galicyi zanotował wg spisu z roku 1900 nazwę tereno
wą Waga, oznaczającą jakieś pole pod nowosiółką, na którym znajdo
wała się jedna tylko zagroda (Sk 475). Na początku X X wieku Waga określona jest jako folwark na austriackiej mapie sztabowej z roku 1910 i 1913 („Brzeżany” Zone 8, Kol. X X X II), zaś w roku 1925 na analogicz
nej mapie polskiej jako kolonia („Brzeżany” A 51 В 40). „Schematismus”
archidiecezji lwowskiej na rok 1931 wymienia przy parafii Nowcsiółka- -Beckersdorf miejscowość Waga, w której mieszka już 213 parafian wy
znania rzymsko-katolickiego (s. 123). Skorowidz miejscowości Rzeczy
pospolitej (r. 1934) podaje nazwę tej kolonii Waga Ogińszczyzna (s. 1792), a „Schematismus” archidiecezjalny z roku 1936 już tylko nazwę Ogiń
szczyzna. Najprawdopodobniej obok starszej osady Waga zaczęła się roz
budowywać w okresie międzywojennym kolonia na rozparcelowanych gruntach właścicielki ziemskiej z Nowosiółki księżny Olgi Ogińskiej (KompSk 565— 566), którą to kolonię od nazwiska byłej posiadaczki za
częto nazywać Ogińszczyzną. Przez pewien czas zapewne występowały obok siebie dwie nazwy Waga à Ogińszczyzna, czego dowodziłby zapis w Skorowidzu z r. 1934, później jednak została uogólniona nazwa now
sza, uważana za lepszą, ładniejszą i może bardziej polską, jako że miesz
kańcy kolonii byli Polakami, na co wskazuje wyznanie. Dziś wrócono tam do nazwy starszego „złoża” Waga (ukr. Waha) (IstT 528).
Oprócz wymienionych dzierżawczych spotykamy tu mniej liczne naz
wy geograficzne. Do takich najpewniej zaliczyć trzeba miejscowości:
Białogłowszczyzna (od sąsiedniej wsi Białogłowy), Szwajczyzna (od pob
liskich Szwajkowiec), Zaterleczyzna (pole za Terleckim), a także Czer- kawszczyzna, ukr. Czerkawszczyna IstT 582 / / Czerkaszczyna SzemS 175 (wieś nad potokiem Czerkaska w powiecie ezortkowskim), Nowiczyz- na (od sąsiedniej wsi Nowiki), mimo iż te dwie ostatnie Safarewiczowa pomieściła wśród dzierżawczych. Do geograficznych też należą chyba nazwy: Chorobiwszczyzna, Dubrowszczyzna, Karczyszczyzna i Nahajow- szczyzna.
Podstawową postacią przyrostka jest tu niewątpliwie -izna, -yzna (ukr. -yna) i taki formant należałoby wyodrębnić nie tylko w nazwach typu Kosaczyzna, ale także w nazwach takich jak Ogińszczyzna z obocz-
nośoią w podstawie słowotwórczej -sk- / / -szcz-. Oboik podstawowej po
staci -izna występują również rozszerzone -czyzna (юр. Taraszczyzna, jeśli wyprowadzać to od imienia Taras), -szczyzna (nip. Pijarszczyzna od pijarzy) oraz -owszczyzna (nip. W ójtowszczyzna od wójt), choć i itu moż
na by się dopatrywać podstawowego: Tarasko, pi jarskie (pole), wój
towska (rola) i przyjąć wszędzie podstawową postać formant u. Zatem klasyfikacja słowotwórcza prezentowanego materiału onomastyczmego prezentowałaby się następująco:
-izna Ц -yzna (ukr. -yna): Baworowszczyzna, Czolhańszczyzna, Ga- wareczyzna, Horodyszczyzna, Kalinowszczyzna, Karczyszczyzna, Koby- lańszczyzna, Korytowszczyzna, Kosaczyzna, Kotowszczyzna, Kozaczyzna, Krasowiczyzna, Lipińszczyzna, Morawszczyzna, Nowiczyzna, Ogińszczyz- na, Olszańszczyzna, Oparszczyzna, Pawlikowszczyzna, Skleńszczyzna, Staromiejszczyzna, Szawłowszczyzna, Szwajczyzna; Miłowszczyzna, Za- terleczyzna;
-czyzna (ukr. -czyna): Jastrząbczyzna, Taraszczyzna, Weselczyzna, Wo
łoszczyzna;
-szczyzna (uikr. -szczyna): Białogłowszczyzna, Bojarszczyzna, Czer- kawszczyzna, Dobrowszczyzna, Hetmańszczyzna, Kowalszczyzna, Pijar
szczyzna, Plebańszczyzna, Serbajszczyzna, Węgierszczyzna; Ostrowszczyz- na;
-owszczyzna (ukr. -iwszczyna); Chorobiwszczyzna, Filipow szczyzna, Nahajowszczyzna, Rzęśniowszczyzna, Szymałowszczyzna, Wójtowszczyz
na; Lubarowszczyzna, Sabarowszczyzna (nazwa wzgórza czy pola w po
bliżu góry Sybarycha).
Interesująco przedstawia się rozmieszczenie omawianych nazw na te
renie byłego województwa tarnopolskiego. Są tu powiaty, w których nie zanotowałem ani jednej takiej nazwy, a mianowicie w powiecie ra- dziechowskim, kamioneckim, buczadkim i trembowelSkim. W powiecie zaleszczyckim występuje tylko jedna, w przemyślańskim i brzeżańskim po dwie i to na peryferiach.
Większe ugrupowanie owych nazw Stwierdzamy w okolicach Bro
dów, Złoczowa, Zborowa, Tarnopola i Załoziec, największe jednak za
gęszczenie występuje w okolicy Czortkowa a zwłaszcza Kopycizyniee.
Tu na obszarze nie większym niż powiat skupiła się 1/3 wszystkich nazw typu Kalinowszczyzna notowanych na terenie całego województwa (zło
żonego z 17 powiatów), jak to ilustruje załączona mapka.
Tak więc ogólna mapa sporządzona przez Safarewiczową musiałaby ulec pewnej korekcie i trzeba by tu zaznaczyć małą wyspę bopyczy- meoko-czortkowską, w której wskaźnik częstotliwości omawianych nazw
jest wyższy niż owa mapa wskazuje.
