Świadomość patriotyczna młodzieży

Biał., Droh., Lom. 15(1997)

KS. A N T O N I T O M K IE W IC Z REN A T A JA R A N O W S K A

ŚWIADOMOŚĆ PATRIOTYCZNA MŁODZIEŻY

Treść: W prow adzenie; I. Ś w iadom ość p atriotyczna i jej uw arunkow ania; II. Ś w iadom ość patriotyczna w grupie m łodzieży oazow ej i m łodzieży nie zrze szo n e j.

WPROWADZENIE

W Polsce i w innych krajach europejskich mało uwagi poświęca się spra­ wom wychowania patriotycznego. W wyniku tego zaniedbania bardzo wielu m łodych ludzi nie wykazuje w ogóle zainteresowania sprawam i narodu, oj­ czyzny. W ielu zamyka się w swojej „pryw atności” dbając jedynie o swoje indyw idualne potrzeby. Z drugiej zaś strony istnieją grupy m łodzieży, tzw. nacjonaliści, którzy ekstrem alnie m anifestują sw oją przynależność naro do ­ wą w yw ołując niepokoje zw łaszcza w społeczeństw ach w ielonarodow ych. Zycie społeczne, gospodarcze i polityczne kraju dom aga się włączenia m ło­ dego pokolenia również w życie narodu. Aby to mogło zaistnieć istnieje po ­ trzeba kształtow ania świadomości patriotycznej wśród młodzieży.

Świadom ość patriotyczna każdego narodu kształtuje się w ciągu histo­ rii. W Polsce do kształtow ania się świadomości patriotycznej wśród różnych warstw społecznych przyczyniały się głównie powstania narodowe w czasie rozbiorów Polski, a także obydwie wojny światowe. W sposób wyraźny p a­ triotyzm ujawnia się w chwilach wyjątkowych, w sytuacjach klęsk lub zw y­ cięstw narodow ych.

Rodzi się jednak pytanie o to, jaka jest świadomość patriotyczna w spół­ czesnej młodzieży, ponieważ w czasie ostatnich lat dokonały się duże prze­ miany w stosunkach społeczno-politycznych, jak i gospodarczych. Św iado­ mość patriotyczną określono jako wewnętrzne przeżycie tożsam ości z naro­ dem, państw em , wartościam i typowymi dla danej tradycji narodowej. (Sze­ rzej na ten tem at w pierwszej części artykułu).

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARANOW SKA

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie świadomości patriotycznej w wybranych grupach młodzieży. W tym celu przeprowadzono badania em pi­ ryczne wśród m łodzieży należącej do Ruchu Swiatło-Zycie i m łodzieży nie- zrzeszonej. W badaniach zastosow ano 5-stopniow ą skalę do badania św ia­ domości patriotycznej. Zastosowany kwestionariusz zawiera twierdzenia, któ­ re podzielono na 3 kategorie: Naród, Państwo, Wartości (religijne, etyczne). W badaniach wzięło udział 100 osób (50 osób wśród m łodzieży należącej do Ruchu Światło-Zycie i 50 osób młodzieży niezrzeszonej). W jednej i drugiej grupie wzięła udział zbliżona liczba młodzieży żeńskiej i m ęskiej. Wiek ba­ danych mieścił się w przedziale od 17 do 19 lat.

Artykuł składa się z dwóch części. W pierwszej części om ówiono teore­ tyczne zagadnienie związane z patriotyzmem , natom iast druga część przed­ stawia świadom ość patriotyczną m łodzieży oazowej i niezrzeszonej.

I. ŚW IADO M OŚĆ PATRIOTYCZNA I JEJ UW ARUNKOWANIA K ażde pokolenie m łodych ludzi kształtuje sw oją św iadom ość patrio­ tyczną w odm iennych warunkach historycznych. Z tego pow odu rodzą się różnice m iędzypokoleniowe w życiu społecznym i politycznym. Dzięki owym różnicom ma m iejsce w historii nieustanne wzbogacanie dziedzictw a kolej­ nych generacji o to co nowe. Dokonuje się więc postęp społeczny1. Tak więc m łodzież uczestnicząc w życiu społecznym ma do spełnienia podw ójne za­ danie: zachowania tożsam ości narodowej i włączania swojego, nowego spo­ sobu widzenia i realizowania potrzeb własnego kraju i narodu. Źródłem toż­ samości i jedności narodu w dziejach są zarówno fakty obiektywne, jak też osobista decyzja każdego człow ieka. Język, kultura, obyczaje, obszar za­ m ieszkania jest rzeczą ważną, ale o przynależności do narodu decyduje bar­ dziej świadomość jednostki i jej decyzja. Istotne jest więc potwierdzenie obiek­ tywnych przesłanek aktem subiektywnego wyboru każdego człow ieka2. Stąd w ostatecznej instancji o patriotyzmie człowieka decyduje przede wszystkim jego wewnętrzne przeżycie przynależności do swojego narodu, które jest istot­

nym elem entem św iadom ości patriotycznej.

1„ Problematyka świadomości patriotycznej

Naturalnym porządkiem rzeczy jest kontakt każdego człow ieka z oto­ czeniem, który rozpoczyna się od procesów poznawczych. C złow iek zbiera najpierw odpowiednią ilość informacji o wybranym przedmiocie. Zbiór tych

1 J . Z a b ł o c k i , Świadom ość patriotyczna jako element więzi pokoleń. „Chrześcijanin w świe­ cie” 1975 nr 4-5, s. 11.

inform acji stanowi wiedzę o nim. Rów nocześnie zachodzi proces osobistej w eryfikacji uzyskanych w iadom ości. Jednostka mniej lub bardziej św iado­ mie ocenia praw dziw ość tych informacji. Dzięki świadom ości oceniane in­ form acje otrzym uje osobistą aprobatę jednostki i stają się jej przekonaniam i. Przekonania te są pierw szą m ożliw ą form ą ustosunkow ania się człow ieka wobcc przedmiotu postrzegania lub doznania. Świadom ość jest więc zdolno­ ścią człow ieka mającą decydujący wpływ na kształtow anie przez jednostkę własnych przekonań, także tych, które związane są z patriotyzm em 3.

O gólnie św iadom ość m ożna scharakteryzow ać jako najw yższą form ę regulacji zachow ań człow ieka, opierającą się na zdolności um ysłu do o d ­ zwierciedlania obiektywnej rzeczywistości4. Od posiadanej świadom ości za­ leży pozytyw ne lub negatyw ne ustosunkow anie się jednostki wobec przed­ miotu doznania. Przychylny lub nieprzychylny stosunek do przedm iotu może odznaczać się m niejszym lub w iększym stopniem zaangażow ania5.

W ymienione cechy odnoszące się do ogólnie pojętej św iadom ości od ­ noszą się również do świadomości patriotycznej, która ma za swój przedm iot ojczyznę. Jak ju ż wcześniej pow iedziano, św iadom ość patriotyczna jest to wewnętrzne, zinterioryzowane przeżycie tożsam ości z narodem , państw em i wartościam i właściwym i danej tradycji narodowej oraz przyzw olenie czło­ wieka na powiązanie z owymi trzema elem entam i'’. Świadom ość patriotycz­ na i związany z nią obraz kraju ojczystego zależą od zdobytej o nim wiedzy oraz związane są z przeżyciami jednostki odnoszącym i się do kraju ojczyste­ go.

a) Elementy świadomości patriotycznej

Świadom ość patriotyczna jest zjawiskiem ważnym w rozwoju podm io­ towym każdego człowieka. Od niej zależy pojmowanie patriotyzmu oraz spo­ sób, w jaki on się praktycznie powinien wyrażać. Analizując pojęcie św iado­ mości patriotycznej m ożna w nim wyróżnić trzy składniki, m ianowicie św ia­ domy, osobisty stosunek do:

- własnego narodu, - własnej państwowości,

- naczelnych wartości właściwych tradycji historycznej i kulturowej na­ rod u7.

Pierw sze m iejsce wśród elem entów decydujących o św iadom ości p a­ triotycznej zajm uje stosunek człow ieka do w łasnego narodu, rozum ianego jako w spólnota ludzi zam ieszkałych na tym sam ym obszarze oraz bliskich

3 W. P r ę ż y n a . Koncepcja postawy w psychologii, „Roczniki Filozoficzne” 1967. z. 4, s. 26. 4 Słownik języka polskiego , W arszawa 1981, s. 459.

5 W. P r ę ż y n a , jw ., s. 31nn. 6 J. Z a b ł o c k i , jw .. s. 13. 7 Tamże, s. 14.

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARANOW SKA

sobie językiem , kulturą, tradycjam i, a także zbiorowymi kolejami losów hi­ storycznych8. W ciągu m inionych kilkudziesięciu lat dokonały się istotne zmiany obrazu świata, które wpłynęły na sposób m yślenia o narodzie, zw łasz­ cza wśród m łodzieży. Starsze pokolenia skłonne są jeszcze do m yślenia o swoim państw ie w kategoriach państwa narodow ego i sam ow ystarczalnego. O becnie w wielu krajach coraz częstsze staje się m yślenie, że naw et przy zachow aniu przez państw o suw erenności, szereg działań podejm ow anych m usi być przez w iększe niż państw o całości. O bserw uje się przykładow o odchodzenie państw od sam ow ystarczalności gospodarczej i dążenie do in­ tegracji ekonomicznej w większych strukturach. W spółpraca państw jest bar­ dzo istotna, bow iem w ten tylko sposób m ożna w św iecie w spółczesnym przeciw staw iać się takim zagrożeniom jak: głód, przeludnienie, wyczerpanie się źródeł energii i surowców czy zanieczyszczenie środow iska9. Na proces integracji wpływa też postęp w technice, który ułatwia kom unikację między ludźmi. Sprzyja rów nież poznaniu innych wzorów życia, sposobów m yśle­ nia, a także oddziaływ ania kultur10. Rodzi się więc m ożliwość niwelow ania sw oistości narodow ych i stopniow ego tw orzenia się zrębów uniw ersalnej, ogólnośw iatow ej kultury. Zjaw iska te m ogą wyw oływ ać pew ne zagubienie w świadomości narodowej młodego pokolenia.

Rzeczywistość współczesna stawia przed wielom a narodami nowe, trudne problem y i zadania, od rozw iązania których zależy zapewnienie sobie m iej­ sca w święcie oraz warunków rozwoju. W sytuacji coraz większych starań w kierunku jednoczenia się świata, zaobserwować m ożna w wielu krajach Eu­ ropy odradzanie się poczucia więzi narodowej, etnicznej, językow ej. Nie jest więc w ięź narodow a „siłą historycznego bezw ładu” , ale ludzkim pragnie­ niem więzi, która chroni i wyraża pewne wartości, które zawierać m oże tylko taka w spólnota jak n aró d ". N ajistotniejszym elem entem przynależności do narodu jest świadom e przyzw olenie i świadoma decyzja jednostki o swoim uczestnictw ie we w spólnocie narodu.

Innym elem entem świadom ości patriotycznej jest stosunek do własnej państw ow ości. Celem każdego rozw iniętego narodu jest posiadanie suw e­ rennego państwa. O rganizacja państwa jest bowiem najlepszą form ą bytu dla narodu, ponieważ um ożliw ia mu wytwarzanie i rozwijanie się w sposób naj­ bardziej dla niego odpow iedni. Przez wieki organizacja państw ow a przede w szystkim zabezpieczała życie każdego obywatela. Jego zaś obowiązkiem

8 1 . J u n d z i 11, P róba badania p o sta w p a trio tyczn ych m ło d zieży,„Nauczyciel i W y c h o w a n i e

1968 nr 6, s. 32.

4 P a w e ł V I , P o p u lo ru m p ro g r e s sio ,w: „D okum enty N auki Społecznej K ościoła". Lublin 1987, nr 63.

10 A . К w i 1 e c k і, P rzesła n ki socjo lo g ic zn e kszta łto w a n ia p o sta w p a trio ty c zn y ch i internacjo-

ncilisty c zn y ch w śród m ło d zie ży szko ln e j, w: „W ychow anie patriotyczne i internacjonalistyczne w przedm iotach hum anistycznych. (Red.) J. Czerw iński, Poznań 1978, s. 70.

była obrona zagrożonej w olności sw ojego państw a. N atom iast zadaniem w spółczesnych obyw ateli w w iększości krajów jest kształtow anie w sobie właściw ego, św iadom ego stosunku do swojego państw a. O dnosi się on do wszystkiego co związane jest z przeszłością, teraźniejszością i perspektyw a­ mi rozw ojow ym i12.

Kolejnym elem entem świadomości patriotycznej jest stosunek człow ie­ ka do w artości, czyli pew nego zespołu przekonań w artościujących i celów działania. W artości te są ściśle zw iązane ze stosunkiem do własnej religii. W praw dzie w dziejach Polski nie było nigdy religii narodowej, to jednak na przestrzeni wieków istotną rolę odegrał katolicyzm '3. Katolicyzm nie jest re- ligią narodow ą, więc nie m oże być traktow any jak o elem ent św iadom ości narodowej jakiegokolw iek narodu. Jest on bowiem uniw ersalny i transcen­ dentny wobec historii. N aród polski jest jedn ak nieodłącznie zw iązany z religią katolicką i Kościołem . Stał się on istotnym czynnikiem w procesie kształtow ania się świadomości patriotycznej narodu polskiego. W ciągu po­ nad tysiącletniej historii państw ow ości polskiej szczególnym okresem było przeszło stuletni okres utraty suw erenności. Z w łaszcza w ów czas starania Kościoła przyczyniały się do przetrw ania w narodzie polskim przekonania, że Polska zdoła odzyskać utraconą niepodległość, jeśli nie zginie św iado­ m ość narodow a. Ponadto dzięki staraniom K ościoła naród polski przyjął wartości, które nabrały z czasem wymiaru trwałego dziedzictwa kultury na­ rodow ej. W artościami w noszonym i do w spólnoty narodow ej, ukształtow a­ nymi pod wpływem wiary i religii katolickiej są przykładowo:

- integralna wizja człowieka i społeczeństwa,

- form ow anie postaw obyw atelskich w yrażających odpow iedzialność za naród,

- poszanow anie wolności człowieka,

- świadom ość solidarności ogólnoludzkiej14.

Poniew aż św iadom ość patriotyczna jest ciągiem dynam icznych p rze ­ mian zachodzących w m entalności człow ieka, dlatego tak w ażną rolę spe­ łniają środki i metody je kształtujące.

b) Środki i metody kształtujące świadom ość patriotyczną m łodzieży

W kształtow aniu św iadom ości patriotycznej istotne jest uczestnictw o człow ieka w zorganizow anych form ach w spólnotow ych. Takim i form am i mogą być: klasa, cała zbiorowość szkolna, organizacje młodzieżowe. W iele zależy od zaangażowania dorosłych w pracę z młodymi ludźmi. Ważną rolę

12 H . M u s z y ń s к i , Postawy patriotyczne dzieci i m łodzieży, „K w artalnik Pedagogiczny” 1966, nr 3. s. 45.

" J . Z a b ł o c k i , jw ., s. 20.

u J . G ó r s k i , Problemy św iadom ości narodowej, w: „H istoria i s;wiadom osx narodow a” , (red.) Wł. W esołowski, W arszawa 1970. s. 135.

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARAN OW SKA

spełniają dyskusje prowadzone przez dorosłych z m łodzieżą na tem at aktual­ nych spraw dotyczących najbliższego otoczenia: m iasta, wsi, regionu. Po­ nadto w łaściw e w ykorzystanie środków m asow ego przekazu (prasy, radia, telew izji) m oże spełniać istotną rolę w oddziaływ aniach w ychow aw czych, które mają na celu wzbudzenie zainteresowania zmianam i zachodzącym i na arenie życia społeczno-gospodarczego, politycznego i kulturalnego kraju.

W iedza o istniejącej wokół rzeczywistości społecznej może być zdoby­ wana przez m łodzież także przy okazji kształcenia na zajęciach z różnych przedm iotów szkolnych. W czasie w ycieczek terenow ych m łodzież m oże zdobywać wiedzę z geografii i jednocześnie poznawać swój region. Bardzo ważną rolę w procesie kształtow ania świadomości patriotycznej odgryw a pie­ lęgnow anie tradycji narodow ej. M łodzież, dzięki zdobyw aniu wiedzy o hi­ storii Polski oraz dzięki zapoznawaniu się z literaturą ojczystą, kształtuje swoje w yobrażenie o przeszłości kraju. Przez uroczyste obchodzenie rocznic róż­ nych wydarzeń historycznych takich jak: odzyskanie niepodległości, pow sta­ nia narodow ow yzw oleńcze, dokonuje się kształtow anie pozytyw nego sto­ sunku do wartości, które przyśw iecały działaniom w cześniejszych pokoleń, ich walce o zachow anie tożsam ości narodow ej. Organizow anie obchodów rocznic w ażnych w ydarzeń narodow ych może być pow iązane z uczestnic­ twem w nabożeństwach kościelnych. Istnieje bowiem ścisły związek między wychow aniem patriotycznym i religijnym 15. W oddziaływaniach w ychow aw ­ czych ważnym elem entem jest przygotowanie zawodowe młodzieży. Szcze­ gólną uwagę można zwrócić na kształtow anie postawy odpowiedzialności za spełniane obowiązki. Pilna nauka m oże być dla ucznia przygotow aniem do sum iennego w ykonyw ania w przyszłości swojego zawodu.

2

.

Czynniki środowiskowe kształtujące świadomość patriotyczną

Człowiek od m omentu urodzenia żyje w określonym środow isku spo­ łecznym , należy do naturalnych w spólnot ludzi. W procesie w ychow ania bardzo istotnym elem entem jest więc pomoc dziecku w kształtowaniu w so­ bie um iejętności kontynuacji tego wspólnotowego współżycia. Przez akt świa­ dom ego potw ierdzenia swojej przynależności do w spólnot naturalnych, ta­ kich jak naród, dokonuje się kształtowanie świadomości patriotycznej. Św ia­ dom ość ta spełnia ważną funkcję w prezentow anych przez m łodzież posta­ wach. Ważne jest więc, by oddziaływania wychowawcze miały charakter wie­ lostronny, angażujący zarów no intelekt, jak również wolę i uczucia młodego człowieka. Rezultatów w kształtow aniu świadomości patriotycznej m łodzie­ ży m ożna oczekiwać wówczas, gdy w działalności wychowawczej podejm ą w spółpracę różne środow iska, w których żyje m łodzież, a szczególne zna­ czenie posiada rodzina i środow isko szkolne.

a) Rodzina

Podstaw ow ym środow iskiem , w którym dokonuje się k ształtow anie świadom ości patriotycznej człowieka jest rodzina. Prawidłow o funkcjonują­ ca rodzina posiada walory wychowawcze nie do zastąpienia przez inne, po­ zarodzinne środowiska. W okresie wczesnego dzieciństw a treści poznawcze są u dziecka ubogie, dom inują natom iast elem enty em ocjonalne i behaw io­ ralne. Kształtowanie postaw w początkowym okresie rozw oju dziecka doko­ nuje się pod wpływem obserwacji zachowań najbliższych mu ludzi, głównie rodziców. M ożliwe jest to dzięki zjawiskom: empatii, naśladowania, m odelo­ wania oraz identyfikacji.

Em patia dziecka polega na wczuwaniu się w przeżycia i stany psychicz­ ne osób mu bliskich. Pom oc ze strony rodziców w rozwijaniu zdolności uczu­ ciowego utożsam iania się z inną osobą jest podstawą w kształtow aniu przez dziecko zdolności zrozum ienia i uszanowania potrzeb innych ludzi. Ponadto dziecko naśladuje zachowanie się osoby, z którą czuje się em ocjonalne zw ią­ zane. W starszym wieku dziecko może także imitować zachow ania postaci znanych mu np. z literatury czy historii16.

Jeżeli dziecko przejmuje obok określonych sposobów zachow ania tak­ że m otyw ację, o której rodzice głośno w ypow iadają się w odniesieniu do swojego postępowania, to wówczas dokonuje się m odelowanie. U jaw nianie przez rodziców w ew nętrznych m otyw ów sw ojego postępow ania, opartych na ukształtowanej jednoznacznie osobowej hierarchii wartości, pom aga dzie­ ciom jasno określić swój stosunek do tego, co poznają17. W starszym wieku dziecko osiąga niezależność przekonań oraz śmiałość w wypowiadaniu sw o­ jego zdania.

Kolejnym mechanizm em istotnym w kształtowaniu świadomości dziec­ ka jest identyfikacja. Jest to najsilniejszy m echanizm w relacjach dziecka z rodzicam i. D ziecko identyfikuje się z osobą dla niego znaczącą, nie tylko poprzez przejm ow anie wartości i przekonań. Niekiedy może przejaw iać się tak silna identyfikacja, że dziecko chce być tą osoba, przez co zatraca w dużym stopniu swoją tożsamość. Dzięki identyfikacji dokonuje się więc trw ałe i głębokie przyswojenie norm i zasad postępow ania18. W ten właśnie sposób dziecko kształtuje swoje przekonania także na temat swojej ojczyzny.

W zakresie rozw ijania świadom ości patriotycznej w ychow anie polega na rozbudzaniu w dziecku ideału patrioty i przekazywaniu wzorów postępo­ wania opartych na właściwej hierarchii wartości. W tym celu rodzice m ogą wykorzystać różne form y oddziaływ ania wychow aw czego:

16 T. M ą d r z y c k i , Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw , Warszawa 1978, s. 17.

17 M . M a r o d y , Sens teoretyczny i sens em piryczny pojęcia postaw y, Warszawa 1978, s. 17. IST. M ą d r z y c k i , jw., s. 31.

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARANOW SKA

- kształtow anie atm osfery dom u przez odpow iedni sposób spędzania dni pow szednich i świątecznych,

- tworzenie zwyczajów rodzinnych, obyczajow ości rodzinnej, - organizowanie dziecku kontaktu ze światem kultury,

- zachęcanie do dyskusji.

R odzice przez uroczyste obchodzenie św iąt rodzinnych, religijnych, regionalnych, narodow ych oraz rocznic w ydarzeń historycznych, poprzez opowiadania i przyw oływ anie wspomnień, jasno określają swój stosunek do ojczyzny oraz rozbudzają w dziecku ideał patrioty19. Kiedy rodzice przedsta­ wiają dzieciom wzory osobowe i ideały ludzi, dostarczają im przeżyć em o­ cjonalnych oraz pom agają im uświadomić sobie, jakie m otywy i zachowania wobec narodu i ojczyzny są cenione.

Innym sposobem oddziaływ ania wychow aw czego w zakresie kształto­ wania świadomości patriotycznej jest stałe dzielenie się rodziców z dziećmi swoją wiedzą i refleksjami na tem at własnego kraju, jego historii i dnia dzi­ siejszego. We wspólnym spędzaniu dni powszednich, ciekawym elem entem m ogą być rozm ow y, które pom ogłyby dzieciom zrozum ieć przykładow o, czym jest miłość do ojczyzny, w jaki sposób m ożna ją wyrażać w codzien­ nym życiu. Ponadto istotne jest również stwarzanie w rodzinie atm osfery skła­ niającej dzieci do działania opartego na sum ienności, odpow iedzialności, system atyczności. D okonuje się to przez w ym aganie od dzieci czynnego włączania się w życie rodziny, np. przez okazywanie pom ocy innym człon­ kom rodziny lub własny wkład w prace domowe. W raz z wiekiem dziecko m oże rozszerzyć swoje zainteresow ania i zaangażow anie na szersze środo­ wisko lokalne, a z czasem także na sprawy, którymi żyje naród. W ten sposób młody człow iek kształtuje w sobie poczucie odpowiedzialności za życie zbio­ row e, a także spontaniczną ofiarność zarów no w osobistych kontaktach z ludźmi, jak i ofiarność dla zrealizowania celów zbiorow ych20. Takiej ofiarno­ ści wym aga służba społeczna, do której każdy obywatel powinien się poczu­ wać. Rodzina jest więc pośrednikiem pomiędzy jednostką a społeczeństwem. Przez uczestnictwo w różnych form ach organizacji życia rodzinnego, dziec­ ko zdobyw a w zory spraw iedliw ości społecznej lub system ów władzy. To, jakie będą naród i ojczyzna, zależy właśnie od ukształtowania świadomości patriotycznej w rodzinie. Ważną rolę w kształtowaniu postaw m łodzieży spe­ łnia obok rodziny, środowisko szkolne i grupy rówieśnicze.

b) Szkoła

W wieku sześciu lat dziecko staje się członkiem kilku środow isk: ro­ dzinnego, szkolnego i rówieśniczego. W środowiskach tych obow iązują

róż-19 I. J u n d z i ł i , Wychowanie patriotyczne w rodzinie, „N ow a Szkoła” róż-1969 nr 8-9, s. 76. 20 M . O s s o w s k a , Wzór dem okraty. Lublin 1992, s. 27.

ne zachow ania zależnie od sytuacji i rodzaju zadań, a także odm iennie funk­ cjonujące reguły i przepisy. Dziecko, dotąd silnie związane z rodzicam i, zwraca się teraz także w stronę nauczyciela i rówieśników.

Szkoła jest instytucją, która ma spełniać istotną rolę w przygotow aniu wychow anków do aktyw nego udziału w życiu społecznym. W iedza, w arto­ ści kulturowe przekazyw ane są wychowankom przez nauczycieli. Ich zada­ niem jest, m iędzy innymi, w skazyw ać przez oddziaływ ania w ychow aw cze na wspólnotę narodu oraz zwracać uwagę młodzieży na stosunek do państw a i wartości tradycji kulturalnej narodu21. Jest to w ażne ze w zględu na fakt intensyw nego rozwoju społecznego, jaki dokonuje się w okresie szkolnym . S zczególną w artość obok w ychow ania społecznego posiada w ychow anie narodowe, które polega na wychowaniu takich obywateli, którzy bez w zglę­ du na warunki, w jakich ich kraj się znajduje, będą pracowali dla jeg o dobra i rozwoju, będą zdolni do ofiar z mienia, czasu i sił, a nawet życia22. W ycho­ wawcy i nauczyciele są powołani do tego, żeby uczyć dzieci poszanow ania wszystkiego co polskie, a więc dbałości o czystość i poprawność mowy, sza­ cunku dla polskich zwyczajów i tradycji.

Środow isko szkolne składa się z rów ieśników i osób starszych - n a­ uczycieli, zorganizowanych w jedną całość. Ta hierarchiczna struktura m oże być pom ocna, przez przykład postępow ania płynący od nauczycieli, w bu ­ dzeniu szacunku dla praw, władzy, a także pracowitości i dokładności w pe­ łnieniu obowiązków. N auczyciele są też osobam i, które m ogą pom óc m ło­ dzieży zrozum ieć, że każdy naród i każde państwo potrzebuje takich obyw a­ teli, którzy potrafią być wytrwali w działaniu, zwalczać swoje wady i dbać o swój rozwój moralny. Ponadto miłość ojczyzny, która jest cnotą w porządku woli Bożej, nie może kojarzyć się w um ysłach m łodzieży tylko z m anifesta­ cjami, zewnętrznymi uroczystościam i, ale także na miarę m ożliwości z kon­ kretnym i, użytecznymi dla ojczyzny, czynami w codziennym życiu23.

Innym elem entem pracy wychow aw czej mogą być lekcje historii. Z a­ poznaw anie z dziejam i narodu, dokonyw anie interpretacji w ydarzeń histo­ rycznych, jest pom ocne w kształtow aniu przez m łodzież w nikliw ości spo­ łecznej. Łączenie teraźniejszości z przeszłością, wprowadzanie m łodzieży w świat minionych pokoleń i ich czynów, budzi też zrozum ienie i szacunek dla tego wszystkiego, czego one dokonały dla ojczyzny. Ponadto wzrasta w m ło­ dzieży poczucie duchowej więzi z minionymi pokoleniami oraz świadomość, że jest kontynuatorką rozpoczętego przez nie dzieła. To poczucie daje m ło­ demu człowiekowi oparcie w działaniu i pozwala wierzyć w sens i wartość własnych czynów dla dobra ojczyzny.

2IJ. Z a b ł o c k i , ,jw ., s. 36.

22 Z . R z e p e c k a , O wychowaniu narodowym , „Zjednoczenie" 1934 nr 5, s. 70. 23 S . P o d o 1 e ń s к i , Podręcznik pedagogiczny, K raków 1921, s. 117.

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARANOW SKA

Pierw szoplanową rolę w kształtowaniu świadomości patriotycznej m ło­ dzieży w szkole spełniają, obok historii, lekcje języka polskiego. Z m iłości do ojczyzny wzięły swój początek między innymi utwory: M odrzewskiego, K ochanow skiego, M ickiew icza, Słowackiego, K rasińskiego, N orwida, K ra­ szewskiego, Sienkiewicza, Konopnickiej, Orzeszkowej, Żerom skiego. Wiele spośród tych utworów oddziałuje swoimi treściami na em ocjonalną sferę oso­ bowości ucznia np.: opisy przyrody lub literackie postacie bohaterów. W pro­ w adzają one m łodzież w historyczną rzeczyw istość społeczną i kulturalną. Ważne jest jednak, aby m łodzież potrafiła powiązać treści tradycyjne, który­ mi przepojone są lektury szkolne, z własnymi przem yśleniam i dotyczącym i ojczyzny oraz by te treści były jej pom ocne w zrozum ieniu swojego stosun­ ku do ojczyzny24.

W szkole m łodzież poznaje ponadto zasady popraw nego posługiw ania się językiem polskim. Jest to istotne zagadnienie, ponieważ język jest czyn­ nikiem, który prowadzi do wyodrębnienia wspólnoty narodowej. We w spól­ nocie tej w ytw arza się poczucie wspólnego losu i solidarności, a także po­ czucie własnej grupowej odrębności. Jeśli nawet m łodzież będzie w konse­ kw encji tego postrzegała członków innych grup narodow ych jak o obcych sobie, będzie jednak szanowała ich własne poczucie narodowej w spólnoty25. Szkoła jest więc instytucją, która kształtuje również świadomość patriotycz­ ną m łodzieży. W zadaniu tym uczestniczy rów nież K ościół, pow ołany do służenia także wspólnocie obywatelskiej.

c) Kościół

O patriotyzm ie mówi Soborow a D eklaracja o W ychow aniu C hrześci­ jańskim „Gravissim um eductaionis” : „Prawdziwe (...) wychowanie zdąża do

kształtowania osoby ludzkiej w kierunku je j celu ostatecznego, a równocze­ śnie do dobra społeczności, których człowiek je s t członkiem i w których obo­ wiązkach, gdy dorośnie, będzie brał udział”26.

N iniejszy fragm ent deklaracji sugeruje dw a cele: w ychow anie do zba­ w ienia i w ychow anie dla ojczyzny. C hrześcijańska nauka społeczna w ska­ zuje zaś, że b ezp ieczn e trw an ie i rozw ój o jczy zny m o żliw e je s t dzięki pełnem u i praw idłow em u, w najlepszym słow a rozum ieniu, patriotyzm o­ wi. P odstaw ą i źródłem chrześcijań sk ieg o patriotyzm u je st nauka Jezusa C hry stusa o m iłości bliźniego oraz o rów ności w szystkich ludzi. C hrystus dal nam także przykład m iłości ojczyzny, kiedy płakał nad losem Jerozo­ limy. D zięki m iłości w łasnej ojczyzny m ożem y dojść do m iłości całej

ro-24 A. P r z e c t a w s k a , Zróżnicowanie kulturowe m łodzieży a problem wychowania. W a r s z a ­ w a 1 9 7 6 , s . 2 7 9 .

25 J . M i к o 1 aj e w i с z , Wiedza o życiu w społeczeństwie, W arszawa 1 9 9 2 , s. 7 2 .

2i’ G ravissimum educationis, w: Sobór W atykański II, „K onstytucje. D ekrety, Deklaracje , P o z n a ń 1 9 6 8 . . s . 4 8 6 .

dżiny ludzkiej, dzięki zaś rozw ijaniu sw oich zalet narodow ych, w zb o g a­ cam y całą rodzinę ludzką. Tak więc patriotyzm opiera się, w św ietle c h rz e ­ ścijańskiej nauki społecznej, na głębokim przyw iązaniu i um iłow aniu tego, co rodzinn e, ale łączy się także z głębokim szacunkiem dla w szelkiego dobra znajdującego się poza naszym narodem oraz gotow ości do w łasn e­ go do sk o n alen ia się w oparciu o dorobek i d o św iad czenie inn ych n a ro ­ d ó w 27.

Z patriotyzm em łączy się uczucie miłości, które nie dopuszcza do w y­ paczenia patriotyzmu. Istotnym wym aganiem chrześcijańskiego patriotyzm u jest uniwersalizm , czyli branie pod uwagę wszystkich m ożliwości i potrzeb poszczególnej osoby oraz całej w spólnoty narodow ej w dziedzinie gospo­ darczej, społecznej, kulturalnej, ale także i religijnej. C hrześcijaństw o bo­ wiem w idzi człow ieka jak o złożoność ciała i ducha, spraw m aterialnych i pozam aterialnych, pow ołania doczesnego i w iecznego. C hrześcijański p a­ triotyzm to postaw a, która w yraża się solidną pracą dla w spólnego dobra. Jeżeli m łodzież zrozumie tę prawdę, rozw inie w sobie odpowiedzialność za ojczyznę. Z dojrzałym rozum ieniem patriotyzmu zw iązana jest także znajo­ m ość i zachow anie w życiu podstaw owych zasad m oralnych oraz kierow a­ nie się sumieniem w różnych sytuacjach życiowych. W całokształcie procesu wychow ania istotne są więc duszpasterskie działania zmierzające do ukszta­ łtow ania człowieka - chrześcijanina, odpowiedzialnego za swoją ojczyznę.

K ościół stanow i w ażny elem ent w życiu naszego narodu, zabiega o wychow anie narodow e każdego człowieka. Jest ono istotne także dla życia społecznego w państwie. N aw et najlepszy rozwój legislacji jest daremny, je ­ żeli nie działa na fundam encie moralności społecznej, „którą kształtuje się w

duchu sprawiedliwości wobec Boga, bliźnich, siebie samych, pełnienia uczyn­ ków miłości, świadczenia dobra, przezwyciężania wad w sobie a zaszczepia­ nia dobrych przyzw yczajeń"28.

Na fali zmaterializowania, upadku autorytetu i posłuchu oraz postępują­ cej laicyzacji we współczesnej rzeczywistości naszego narodu niewiele m ogą zdziałać słowa. Niezbędny jest autentyzm i taki osobisty przykład duszpaste­ rzy świeckich i duchownych, który zdolny byłby rozbudzić wolę dążenia do prawdy, poszukiw ania sprawiedliwości i starania się o pom yślność w życiu doczesnym i trwanie w nadziei życia wiecznego. W łasną postaw ą m ogą od­ działyw ać na form ację religijno-społeczną oraz w ychow anie obyw atelsko- narodowe młodzieży. W ychowawcza działalność duszpasterska stanowi więc bardzo istotny czynnik w realizacji chrześcijańskiej wizji narodu i ojczyzny.

27 J . S z r e j t er . Polskie wady narodowe i sposoby ich naprawy, w: „Św iadectwo chrześcijań­ skie” , (red.) M. M ajewski, Kraków 1981, s. 107.

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARANOW SKA

d) Organizacje młodzieżowe

W w ieku dorastania więzy rodzinne ulegają rozluźnieniu i m łodzież poszukuje towarzystwa rówieśników i nieco starszych od siebie młodych lu­ dzi. Toteż specjalnego znaczenia nabiera problem ujęcia aktywności społecz­ nej m łodzieży w ram ach organizacji o określonym program ie w ychow aw ­ czym i pozostających pod kontrolą i opieką dorosłych.

Organizacje i stowarzyszenia młodzieży mają różne cele i zadania. M ogą one zaspokajać wyższego rzędu potrzeby człow ieka, np. potrzebę koleżeń­ stwa, przyjaźni, sam ow ychow ania, ekspresji cech osobow ości tw órczych i przyw ódczych.

W łaśnie w okresie dorastania m łodzież podejm uje próby rew izji do ­ tychczasow ych postaw, szukania wzorów, ideałów, budow ania planu życio­ wego. Zorganizow ane formy życia m łodzieży spełniać m ogą bardzo ważną rolę w procesie kształto w an ia św iadom ości p atriotycznej. W ykorzystując potrzebę przynależności do grupy rówieśniczej, m ożna pomóc m łodzieży w rozw ijaniu um iejętności w spółpracy opartej na solidarności i koleżeństw ie. Podobnie wpływ bliskich zw iązków przyjacielskich, w spólne rozw iązyw a­ nie zadań i problem ów, przeżyw anie przygód m ogą spełniać niezastąpioną rolę w kształtow aniu praw ego charakteru w m łodym człow ieku, a przez to dokonuje się proces kształtow ania patriotyzmu.

Jaką faktycznie posiada m łodzież świadomość patriotyczną ukażą otrzy­ m ane wyniki badań empirycznych. To będzie przedm iotem rozw ażań w dru­ giej części artykułu.

II. ŚW IADOM OŚĆ PATRIOTYCZNA W GRUPIE M ŁODZIEŻY OAZOW EJ I M ŁODZIEŻY NIEZRZESZONEJ

Na podstaw ie danych uzyskanych z ankiet dokonano porów nania w y­ ników, jakie uzyskała m łodzież należąca do Ruchu Światło-Życie z w ynika­ mi m łodzieży niezrzeszonej.

1.

Porównanie świadomości patriotycznej młodzieży należącej do Ru­

chu Światło-Życie i młodzieży niezrzeszonej w świetle wyników badań

W niniejszym paragrafie porównano różnice między badanym i grupa­ mi w każdej z trzech kategorii twierdzeń (Naród, Państwo, W artości), przy pom ocy statystyki c. Kategorie twierdzeń z kw estionariusza zostały w yróż­ nione zgodnie z przyjętą definicją świadomości patriotycznej.

Tabela 1. Wyniki średnie i ich porównanie dla poszczególnych kategorii świadomości patriotycznej w grupach młodzieży oazowej i młodzieży niezrze­ szonej

K ategorie M łodzież oazow a M łodzież niezrzeszo n a z p.u.

M S M S Naród 3.5840 0 .3540 3.4440 0 .4 1 7 2 1.79 n.i. Państw o 4.1575 0 .4354 3.4188 0 .6167 6.85 0 .0 0 0 0 W artości 4 .3 0 4 2 0.2927 3.5342 0.4423 8.25 0 .0 0 0 0 M - średnia arytmetyczna S - odchylenie standardow e

z - wartosT statystyki г dla różnicy między s'rednimi

Przedstawione wyniki wskazują, że poglądy m łodzieży w badanych gru­ pach różnią się w sposób bardzo istotny statystycznie w kategoriach Państwo i W artości, nie różnią się natom iast w kategorii Naród.

M łodzież oazow a i niezrzeszona zgodnie uważa, że Polacy nie są ani gorsi, ani lepsi w porów naniu z innymi narodam i. Zdaniem m łodzieży nie wskazane jest także niwelow anie różnic między narodam i i każdy człow iek ma obow iązek dbać o dobro sw ojego kraju i rodaków, zachow ując jed nak wrażliwość na losy i dobro cudzoziemców.

Uzyskane w badaniach wyniki wskazują, że istnieje istotna statystycz­ nie różnica między grupam i młodzieży w kategorii Państwo. M łodzież oazo­ wa w ykazuje w iększą w rażliw ość na zagadnienia zw iązane z życiem spo­ łecznym, gospodarczym i kulturalnym państwa np.: na obowiązek udziału w wyborach, obrony zagrożonej wolności państwa, uczciwego płacenia podat­ ków, sumiennej nauki i pracy, czy też respektu wobec władz państwa. M ło­ dzież oazow a wyraża rów nież pogląd, że istnienie państwa nie przeszkadza w dobrej współpracy między narodam i i nie stoi na przeszkodzie postępu na świecie. Państwo jest postrzegane jako wartość, a więc w m om entach zagro­ żenia jeg o w olności, każdy pow inien być zdolny do pośw ięcenia życia w jego obronie. W czasie pokoju natom iast należy dbać o dobre im ię swojej ojczyzny. W iększe niezdecydowanie wyraża m łodzież z grupy oazowej w o­ bec twierdzenia o konieczności niepodległości państwa dla jego pełnego roz­ woju. Poglądy m łodzieży niezrzeszonej wykazują, w porównaniu z m łodzie­ żą oazow ą, słabszą akceptację tw ierdzeń w yrażających potrzebę obyw atel­ skiego zaangażowania w różne dziedziny związane z funkcjonow aniem pań­ stwa np.: w życie społeczne, gospodarcze, kulturalne. Znaczny poziom nie­ zdecydowania odnosi się również do twierdzeń dotyczących potrzeby istnie­ nia państw i ich pozytywnej roli we współpracy m iędzynarodowej, i uczest­ nictwie w postępie na świecie.

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARAN OW SKA

Istotne statystycznie różnice między grupam i zachodzą także w katego­ rii W artości. M łodzież oazow a uw aża polską kulturę za w artościow ą, taką która m oże wiele wnieść w kulturę światową. Ponadto istotnymi elem entam i polskiej kultury są, zdaniem m łodzieży oazowej, tradycje narodow e, których w ażnym i nośnikam i są K ościół i religia. Polacy pow inni więc szanow ać i rozwijać w sobie kulturę ojczystą, a więc np.: szanować tradycje uroczysto­ ści patriotycznych. Bardzo zdecydow anie wyrażane są w tej grupie przeko­ nania, że język polski jest źródłem identyfikacji dla Polski, oraz że bardzo dobrze się stało, że Polacy w czasach zaborów walczyli o jego przetrwanie. M łodzież oazowa uważa także, że historyczne urazy do innych narodów po­ w inny zostać przebaczone, a uw aga ludzi pow inna się zw rócić ku lepszej współpracy z innymi narodami. Ważne są również opinie m łodzieży w yraża­ jące przekonania, że Polacy powinni żyć zgodnie z zasadam i m oralnym i, a

więc powinni sumiennie spełniać swoje codzienne, uczniow skie i zawodowe obow iązki, okazyw ać pom oc ludziom potrzebującym , szanow ać w łasność społeczną.

M łodzież niezrzeszona w badanej grupie nie w yraża zdecydow anego przekonania co do w artości kultury polskiej, ani też jej w kładu w kulturę światową. Zdecydowanie zaś m łodzież w omawianej grupie neguje wartość i rolę Kościoła i religii dla kultury polskiej. A m biwalentne podejście widoczne jest także w stosunku do twierdzeń wyrażających potrzebę zdobywania w ie­

dzy o historii Polski, a także do obowiązku postępow ania zgodnie z zasada­ mi m oralnym i, a więc do obow iązku pilnej nauki solidnego codziennego w ykonyw ania swojej pracy, interesow ania się spraw am i w łasnego państw a oraz czynnego działania na jego korzyść np.: przez uczciwe płacenie podat­ ków czy udział w wyborach. Aprobata twierdzenia, które wyraża obowiązek potępiania zjawiska poniżania przez ludzi własnej ojczyzny, również okazała się niew ysoka wśród m łodzieży niezrzeszonej.

a) Różnice w ustosunkow aniu się do tw ierdzeń w kategorii N aród w badanych grupach

Poniższa tabela przedstaw ia rozkład liczebności średnich wartości skal i przeliczenia procentowe, pogrupow ane w przedziały, dla uzyskanych wyni­ ków odpowiedzi w kategorii Naród.

Tabela 2. Rozkład liczbow y i procentow y w yników badanych osób w zakresie średnich wartości skal odnośnie do kategorii Naród.

Przedziały wartości średniej

Młodzież oazowa Młodzież niezrzeszona

N % N % 2,4 0 -2 ,5 9 _ _ 1 2 2 ,6 0 -2 ,7 9 - - 2 4 2 ,8 0 -2 ,9 9 1 2 3 6 3,00-3,19 6 12 7 14 3,20-3,39 7 14 6 12 3,40-3,59 8 16 9 18 3,60-3,79 12 24 10 20 3,80-3,99 7 14 5 10 4 ,0 0 -4 ,1 9 7 14 7 14 4 ,2 0 -4 ,4 0 2 4 - -Razem 50 100 50 100

Jak w ynika z tabeli, w obu grupach m łodzieży, średnie wyniki odpo ­ wiedzi na twierdzenia są rozłożone w przedziałach w sposób bardzo do sie­ bie zbliżony. W obu grupach najw iększa liczba odpow iedzi zaw iera się w tym samym przedziale od 3,60 do 3,79. W grupie oazowej wyniki rozłożone są w przedziale od 2,80 do 4,40, natom iast w grupie m łodzieży niezrzeszonej obszar zmienności jest większy i zawiera się w przedziale od 2,40 do 4,19. Z uzyskanych wyników widać, że stopień akceptacji twierdzeń w kategorii Naród w grupie oazowej jest nieco wyższy niż w grupie młodzieży niezrzeszonej.

b) Różnice w ustosunkow aniu się do tw ierdzeń w kategorii Państw o w badanych grupach

Poniższa tabela przedstawia rozkład liczebności średnich wartości skal i przeliczenia procentow e pogrupow ane w przedziały, dla uzyskanych w yni­ ków odpowiedzi w kategorii Państwo.

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARAN OW SKA

Tabela 3. R ozklad liczbow y i procentow y wyników badanych osób w zakresie średnich wartości skal w odniesieniu do kategorii Państwo.

P rzed ziały w artości średniej

M łodzież oazow a M łodzież n iezrzeszo n a

N % N % 1,40-1.59 - - 1 2 1,60-1,79 - 1 2 1,80-1,99 -2,0 0 -2 ,1 9 - 2 4 2,2 0 -2 ,3 9 -2 ,4 0 --2 ,5 9 1 2 2 .6 0 -2 .7 9 1 2 1 2 2 ,8 0 -2 ,9 9 - 1 2 3,0 0 -3 ,1 9 6 12 3,20-3,39 - 9 18 3,4 0 -3 ,5 9 5 10 1 2 3 ,6 0 -3 ,7 9 ’ 4 8 12 24 3,8 0 -3 ,9 9 7 14 10 20 4 ,0 0 -4 ,1 9 10 20 4 8 4 ,2 0 -4 ,3 9 5 10 1 2 4 ,4 0 -4 .5 9 8 16 -4 ,6 0 --4 ,7 9 10 20 - -R azem 50 100 50 100

Z tabeli tej wynika, że w grupie młodzieży niezrzeszonej, obszar zmienno­ ści jest dużo większy niż w grupie oazowej. Jest to spowodowane pojedynczymi, skrajnie niskimi wynikami w przedziale od 1,40 do 2,99. W tej grupie młodzież nie jest jednom yślna w swoich przekonaniach dotyczących zagadnień związa­ nych z państwem. Młodzież niezrzeszona wykazuje ponadto dużą rozbieżność w uzyskanych wynikach dla poszczególnych twierdzeń. W grupie młodzieży oazowej zdecydowana większość wyników odpowiedzi skoncentrowanych jest w przedziałach o wysokich średnich wartościach skal, co świadczy o dużej jed­ nolitości i większej sile przekonań młodzieży oazowej na temat zagadnień doty­ czących państwa, niż ma to miejsce w grupie niezrzeszonej.

c) R óżnice w u sto su n k o w an iu się do tw ierd z eń w k a te g o rii W artości w b a d a n y ch g ru p a c h

Poniższa tabela przedstaw ia pogrupowany w przedziały rozkład liczbo­ wy i procentow y w artości średniej dla uzyskanych w yników w kategorii Wartości.

Tabela 4. Porównanie wyników badanych osób w zakresie średnich war­ tości skal dla kategorii Wartości

P rzed ziały w artości średniej

M łodzież oazow a M łodzież niezrzeszona

N % N % 2 ,4 0 -2 ,5 9 - _{1 2} 2 .6 0 -2 ,7 9 -2 ,8 0 --2 ,9 9 2 4 3,00-3,19 - 2 4 3,20-3,39 - 10 20 3,40-3,59 - - 7 14 3 ,6 0 -3 ,7 9 2 4 8 16 3,80-3,99 3 6 8 16 4 ,0 0 -4 ,1 9 1 1 22 4 8 4 .2 0 -4 ,3 9 13 26 5 · 10 4 ,4 0 -4 .5 9 13 26 3 6 4 ,6 0 -4 ,7 9 7 14 -4 ,8 0 -5 .0 0 1 2 - -Razem 50 100 50 100

Z tabeli wynika, że w grupie młodzieży oazowej, wyniki są bardzo skon­ centrowane i zawierają się w sześciu przedziałach. Istotne jest to, że trzy prze­ działy obejm ujące wartości od 4,00 do 4,59 skupiają 74% uzyskanych odpo­ wiedzi, co św iadczy o dużej zw artości poglądów oraz o w ysokim stopniu pozytyw nego ustosunkow ania się młodzieży wobec twierdzeń w omawianej kategorii. W grupie młodzieży niezrzeszonej obszar zmienności jest większy niż w grupie oazowej, a trzy najliczniejsze przedziały skupiają 50% uzyska­ nych ogółem odpowiedzi. M łodzież niezrzeszona prezentuje więc zdecydo­ wanie większe zróżnicow anie w przekonaniach na tem at tw ierdzeń w kate­ gorii Wartości.

2. Analiza preferencji wartości w badanych grupach młodzieży

W niniejszym paragrafie porów nano wyniki uzyskane przez m łodzież w badanych grupach w wyróżnionych trzech grupach wartości. Do pierwszej grupy należą wartości najbardziej istotne dla charakterystyki św iadom ości patriotycznej, natom iast do trzeciej grupy - w artości najm niej istotne. Dla każdej grupy w artości obliczono ilość punktów uzyskanych przez badane grupy młodzieży. Liczba punktów zależała od preferencji przyznanych przez młodzież dla poszczególnych wartości, tzn.:

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARAN OW SKA 5 punktów - za pierwsze miejsce

4 punkty - za drugie m iejsce 3 punkty - za trzecie miejsce 2 punkty - za czwarte miejsce

1 punkt - za piąte miejsce.

Porównanie wyników uzyskanych przez m łodzież w badanych grupach przedstaw ia poniższa tabela.

Tabela 5. Preferencje wartości w badanych grupach młodzieży

G rupy w artości M łodzież oazow a M łodzież n iezrzeszona

N % R anga N % R anga

1. - zachow anie w iary w B oga - pom yślność ojczyzny

- spokój w narodzie 307 40.9 1 168 24.4 III 2. - szczęście rodzinne

- o fiarna praca dla p o lep sze­ nia sytuacji społeczeństw a - p o s z a n o w a n ie g o d n o ś c i i

praw człow ieka

261 34.8 Π 248 35.9 Π

3. - braterstw o m iędzy narodam i - zlikw idow anie nędzy i gło­

du na św iecie

- zab ezpieczenie trw ałego p o ­ koju na św iecie

182 24.3 Ш 274 39.7 I

O gółem 7 5 0 100 690* 100

chi ’ = 57.17 df=2 p.u.=0.000 c2 - w artość testu chi-kw adrat dl' - liczba stopni swobody

* 690 - ogólna liczba punktów w grupie młodzieży niezrzeszonej jest niższa z powodu braku danych w czterech ankietach.

Tabeia nr 5 przedstaw ia ilość punktów uzyskanych przez m łodzież w każdej grupie wartości. Porównując wyniki uzyskane przez m łodzież w ba­ danych g rupach zauw ażyć m ożna, że m łodzież oazow a za najw ażniejsze uznaje wartości z pierwszej grupy, najbardziej istotnej dla świadom ości pa­ triotycznej. M łodzież ta ceni najbardziej takie wartości jak: Bóg, naród, Oj­ czyzna. N atom iast m łodzież niezrzeszona na pierwszym m iejscu stawia war­ tości z trzeciej grupy, najmniej istotnej dla świadomości patriotycznej, a więc takie, jak: pokój na świecie, likw idow anie nędzy w świecie i internacjona­ lizm.

Uogólnienie wyników badań

Na podstaw ie przeprow adzonych badań m ożna stw ierdzić, że św iado­ mość patriotyczna m łodzieży z Ruchu Św iatło-Życie jest zdecydow anie w y­ ższa niż w grupie m łodzieży niezrzeszonej. Różnice m iędzy badanym i gru­ pami są bardzo istotne statystycznie. Z analizy uzyskanych wyników badań m ożna przypuszczać, że tak wysoka św iadom ość patriotyczna i jednolitość w poglądach m łodzieży oazowej m oże być spow odow ana w łaśnie przyna­ leżnością do ruchu religijnego. Ta form acja religijno-m oralna, jak ą otrzym u­ je m łodzież w „Oazie” pom aga jej w zrozum ieniu wielu zagadnień dotyczą­ cych własnego narodu, państwa i wartości. Wyniki badań wskazują, że m ło­ dzież niezrzeszona posiada bardziej zróżnicow ane poglądy. Ponadto p rze­ ważają opinie świadczące o braku akceptacji i zrozum ienia dla poruszanych w badaniach zagadnień związanych z państw em i wartościam i płynącym i z tradycji narodow ej. M łodzież niezrzeszona w yraża dum ę ze sw ojego po l­ skiego pochodzenia, co nie znajduje jednak potw ierdzenia w poglądach na tem at szeregu szczegółow ych zagadnień. Różnice m iędzy badanym i grupa­ mi m łodzieży związane są przede wszystkim z ustosunkowaniem się do za­ gadnień poruszanych w twierdzeniach w kategorii Państwo i Wartości. N ato­ m iast nie różni się m łodzież w badanych grupach ustosunkow aniem się do w łasnego narodu.

M iędzy omawianymi grupami występuje znacząca różnica w preferen­ cjach wartości. Procent odpowiedzi świadczący o znaczeniu, jakie m łodzież niezrzeszona przypisuje wartościom istotnie związanym z patriotyzm em św iad­ czy, że stawia je wśród innych wartości życiow ych na dalszych pozycjach. W grupie oazowej m łodzież umieściła na pierwszym m iejscu te wartości, które zostały określone jako najw ażniejsze w hierarchii przedstaw ionych w kw e­ stionariuszu wartości.

Ponadto m łodzież w badanych grupach różni się w rozum ieniu pojęć patriota i patriotyzm. M łodzież oazowa podobnie ja k m łodzież niezrzeszona uważa, że pojęcia patriota i patriotyzm wiążą się z uczuciem miłości do oj­ czyzny, dbałością o tradycję i kulturę narodową oraz gotowością do oddania życia w obronie zagrożonej wolności ojczyzny. Różnica m iędzy m łodzieżą w badanych grupach polega na tym, że m łodzież oazow a dostrzega dużo większy zw iązek patriotyzm u i realizow ania się człow ieka jak o patrioty z konkretnym , codziennym , czynnym wkładem np. własnej sum iennej pracy, dbaniem o dobro rodaków, a także okazywaniem szacunku dla innych naro­ dów. M łodzież niezrzeszona zwróciła uwagę na potrzebę dbania o swój roz­ wój moralny i etyczny, co jej zdaniem jest obowiązkiem patrioty.

W yniki badań pokazują w yraźne różnice m iędzy badanym i grupam i młodzieży. Przyczynę różnic można upatrywać w formacji moralnej i religij­ nej. Dla kształtow ania świadomości patriotycznej ważna wydaje się być rola, jaką spełnić może każda organizacja m łodzieżowa, która podobnie jak „O aza”

ANTONI TOM KIEW ICZ, RENATA JARANOW SKA

pomogłaby m łodzieży w rozwoju duchowym, moralnym, a dzięki tej form a­ cji, także w kształtowaniu świadomości patriotycznej.

Podsum ow ując wyniki badań m ożna zauważyć, że m łodzież należąca do Ruchu Światło-Życie, wykazuje bardziej s'wiadomy stosunek do państwa i wartości w ynikających z tradycji narodowych niż m łodzież niezrzeszona.

Wyniki badań sugerują pewne postulaty wychowawcze.

- W ychowanie religijno-m oralne kształtuje również świadomość patrio­ tyczną i m otyw uje zachow ania patriotyczne młodzieży. N ależałoby więc w procesie w ychow aw czym zw rócić w iększą uwagę na kształtow anie w yso­ kich postaw religijno-m oralnych młodzieży.

- W procesie w ychow ania ważna jest pom oc udzielania m łodzieży w kształtow aniu tożsam ości z własnym narodem , państwem i w artościam i ty­ powym i dla polskiej tradycji narodowej.

- Ważne jest również, by m łodzież nie kojarzyła patriotyzmu jedynie z uczuciem dla Ojczyzny, ale także z potrzebą działania dla niej w codziennym życiu. Szczególne znaczenie m a tutaj w ypełnianie obow iązków obyw atel­ skich spoczyw ających na każdym człowieku.

- Rodzice i w ychow aw cy powinni w sposób szczególny kształtow ać postawy solidarności międzyludzkiej wśród młodzieży. Od jakości tej posta­ wy zależy siła narodu oraz funkcjonowanie państwa.

DAS P A T R IO T IS C H E B E W U ß T S E IN JU G E N D L IC H E R ZUSAMMENFASSUNG

Das patriotische Bewußtsein jeder Nation wird durch die Jahrhunderte gestaltet. Diese wichtige sozial-pädagogische Angelegenheit ist in letzter Zeit allerdings wohl etwas vernachlässigt worden. Das betrifft sowohl die Erzie­ hung auf dem Gebiet des staatsbürgerlichen als auch des sozialen, kulturellen und politischen Lebens.

Prinzipielles Ziel des Artikels war es, eine Antwort auf die Frage nach dem patriotischen Bew ußtsein Jugendlicher zu finden.

Bei der A nalyse des Begriffs „patriotisches B ew ußtsein” wurden drei Grundelcm ente unterschieden: das Verhältnis zur eigenen Nation, zum eige­ nen Staat sowie zu den höchsten Werten in der historischen und k u ltu r e lle n Tradition der Nation.

Um eine Antw ort auf diese G rundfrage zu linden, w urden empirische U ntersuchungen unter 100 Jugendlichen durchgeführt (50 von ihnen gehör­ ten einer Gruppe der Oasenbewegung „Licht und Leben” an, die übrigen 50 waren nichtorganisierte Jugendliche).

Zu diesen U ntersuchungen wurde ein sclbstentw orfener Skalen-Frage- bogen benutzt, der das Verhältnis zur Nation, zum Staat und zu den Werten der nationalen Tradition thematisiert.

Die U ntersuchungsergebnisse zeigen, daß die in der B ew egung „Licht und Leben” engagierten Jugendlichen ein viel bewußteres und persönliche­ res Verhältnis zum eigenen Staat und zu den Werten der nationalen Traditio­ nen aufweisen als die nichtorganisierten Jugendlichen. H insichtlich ihrer E in­ stellung zur Nation unterschieden sich die Jugendlichen in den untersuchten Gruppen nicht voneinander.

Indirekt haben die U ntersuchungsergebnisse gezeigt, daß eine sittlich­ religiöse Erziehung w esentlichen Einfluß auf das patriotische B ew ußtsein Jugendlicher hat. Religöse Faktoren wirken m otivierend auf die H erausbil­ dung einer patriotischen Haltung.

Der Artikel gliedert sich in zwei Teile. Der erste - theoretische - Teil fragt nach dem patriotischen B ew ußtsein überhaupt, seinen grundlegenden B e­ standteile sowie den M itteln und M ethoden seiner H erausbildung. B espro­ chen w erden au ß erd em solche das p a trio tisc h e B e w u ß tsein g e sta lte n d e U m weltfaktoren wie Familie, Schule, Kirche und Jugendorganisationen.

Im zweiten - em pirischen - Teil werden die Ergebnisse der em pirischen U ntersuchungen zum patriotischen Bewußtsein der untersuchten Gruppen von Jugendlichen präsentiert und besprochen.